İki ilə yaxın müddətdə SSRİ-nin Əfqanıstdakı hərbi-siyasi əməliyyatlarında iştirak etdiyindən orada yaşayan millət və tayfaların xarakterinə bələd olan, həmin dövrdə, eləcə də son onilliklərdə bu ölkənin tarixi, orada baş verən ictimai-siyasi proseslərlə yetərincə maraqlanmış,  eyni zamanda politoloji təhsillə olan hərbi ekspert Tərlan Eyvazov Moderator.az-a  geniş müsahibəsində bu günədək bəhs edilən ölkədəki son hadisə və proseslər, “Taliban” hərəkatı və s. haqda tamamilə fərqli fikirlər səsləndirdi.

 

- Bəli, 1979-1981-ci illərdə  Əfqanıstanın Şindant əyalətindəki aerodrom ərazisində yerləşən sovet hərbi birləşməsində xidmət etmişəm. Həmin əyalət həm Herat, həm də Fərah əyalətləri ilə həmsərhəd idi. Digər iki əyalətdə də hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişik.  Orada digər xalqlarla yanaşı, “Taliban”ın əsas özəyini təşkil edən puştunlar da yaşayırdı…  

 

Özü də Əfqanıstanda xidmət keçmiş rəhmətlik Zakir Sadatlının “Əfqanıstan uçurumu” adlı xatirə-romaında yazdığı kimi, orada xidmət edənlər sanki  Əfqanıstana bağlanıblar... Odur ki, mən də Əfqanıstandan qayıtdıqdan sonra da o ölkənin, o xalqın tarixi ilə daim maraqlanmışam. 1990-cı illərdə sonradan Prezident yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası olmuş  o vaxtkı Politologiya İnstitutunda təhsil alarkən də Əfqanıstan haqda biliklərimi dərinləşdirmişəm...

 

- Öncə bilmək lazımdır ki, Əfqanıstan xalqının xeyli hissəsini təşkil edən puştunlar tarixən üsyankar millət olub və  bu günədək əşirətlər formasında yaşayır və göründüyü kimi, yadelli işğalçılara qarşı silahı yerə qoymurlar.  Hər bir əşirətin özünün başçısı, silahlı qüvvələrii, təsərrüfatı və s. olur. Onu da deyim ki, puştunların gündəlik danışığında bizim də leksikonumuzda olan QEYRƏT, HEYSƏT ( heysiyyat) NAMUS sözləri tam mənasında işlənir. Hökümətə qarşı olan döyüş CƏNG, yadelillərə qarşı olan müharibə isə CİHAD adlanır. Puştunlar əsasən Pakistanla həmsərhdə olan Qəndəhar ərazisində  köçəri həyat sürürlər. Şimal tərəfdə, “Türküstan” deyilən ərazidə  isə əsasən özbəklər, türkmənlər, xəzarilər və taciklər yaşayır.  Ölkədə əsasən iki dil  hakimdir: puştun və fars. Fars dilinin dəri şivəsi nisbətən asan qavranıldığı üçün Əfqanıstandakı bütün xalqlar, o cümlədən puştunlar, taciklər, özbəklər də  həmin dildən ümumi ünsiyyət vasitəsi kimi yararlanırlar... 

 

XX əsrdəki əfqan dövlətçiliyi məhz bəhs etdiyimiz puştunların ingilis müstəmləkəçilərə qarşı qaldırdığı üsyanlar sayəsində formalaşıb. XIX əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya İmperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynayıb. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Əfqanıstanı müstəqil dövlət kimi birinci Sovet Rusiyası tanıdı. 1921-ci ildə Britaniya  da bu ölkənin müstəqilliyini tanımalı oldu...  

 

Əfqanıstanın qızıl dövrü  1935-1973-cü illərdə hakimiyyətdə olmuş Məhəmməd Zahir şahın dövrü sayılır. Həmin dövrdə ölkədə yollar çəkilib, aeroportlar tikilib, qaz  yataqları tapılıb, istismar olunub və s. və i.a.  1973-cü ildə o vaxt baş nazir olan Məhəmməd Davud  Zahir şahın xaricdə müalicədə olmasından yararlanaraq onu devirib.  5 il, yəni 1978-ci ilədək hakimiyyətdə qalan Davud həm Qərblə, həm də SSRİ ilə yaxınlıq etməklə Əfqanıstanda kapitalist görüşlü bir ölkə qurmağa çalışdı. Ancaq 1978-ci ildə  SSRİ-nin dəstəyi ilə Saur(yaxud Aprel) inqilabı adlanan hərbi çevriliş həyata keçirildi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Və nəticədə ölkənin bütün hərbi sistemi Sovetlər tərəfindən qurulmağa, idarə olunmağa, eləcə də ölkədə kommunizm ideologiyası təbliğ olunmağa başlandı. Beləliklə, əvvəlcə ölkədə sosialist meyilli dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi.  Təbii ki, ölkə əhalisinin böyük əksəriyyəti müsəlmanlıqdan kənar hansısa bir ideologiyanın qəbul olunmasına qarşı çıxdı. Bu da radikal təşkilatların yaranmasına və  Əfqanıstandakı sovet meyilli hökumətə qarşı  silahlı üsyanlara səbəb oldu. O halda hökumət SSRİ-dən dəstək istədi. Beləliklə, 1979-cu il dekabrın sonunda Sovet İttifaqı Əfqanıstana qoşun yeritdi...   9 ildən çox orada olduqdan sonra Qorbaçov anladı ki, Əfqanıstanda  qoşun saxlamağın mənası yoxdur.  1989-cu ilin fevralında sovet ordusu bu ölkədən çıxarıldı. Amma bu gün ABŞ-ın qoyduğu prezident Əşrəf Qəninin taliblərin gəlişindən sonra bir gün də qala bilməməsinə rəğmən Kabildə kommunist lider Nəcibulla hakimiyyətdə qaldı. Və SSRİ-nin orada qurmuş olduğu struktur, o cümlədən ordu Nəcibullanın rəhbərliyi ilə təxminən 3 il ərzində hakimiyyətdə duruş gətirə bildi. Amma bu hakimiyyətə qarşı həm İranda, həm Pakistanda və bəzi ərəb ölkələrindəki radikal dini qurumlardan ibarət güclü koalisiya formalaşırdı.  Nəticədə 1992-ci ildə Kabildə hakimiyyət devrildi. Amma bundan sonra da Əfqanıstanda əmin-amanlıq bərqərar olmadı. Çünki hakimiyyətə gələn prezident Bürhanəddin Rəbbani, baş nazir Gülbəddin Hikmətyar, müdafiə naziri, tacik əsilli Əhməd Şah Məsudun və s. hər birinin silahlı qüvvələri olmaqla öz ambisiyaları vardı. Buna görə də Əfqanıstanda daim qarşıdurmalar yaşanırdı. Ölkənin ziyalıları, iş adamları və s. anladılar ki, “şurəvi” dedikləri  sovetlərin qovulmasına baxmayaraq indi də ölkədə qardaş qıırğını gedir. Ona görə də əsasən Pakistanın dəstəyi ilə “Taliban” hərəkatı yaradılmağa başlandı. “Taliban” “tələbələr” deməkdir. Ölkədəki mədrəsələrdə təxminən 200 minə yaxın tələbəyə aşılandı ki, Əfqanıstanın birliyi, rifahı və gələcəyi üçün mütləq İslam qanunlarına uyğun şəriət dövləti qurulmalıdır. Ona görə də 1994-cü ildən Molla Məhəmməd Ömərin başçılığıyla “Taliban” hərəkatı mübarizəyə başladı.  1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi “Taliban” qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı  rejim tərəfindən idarə olundu. Təbii ki, o dövrdə “Taliban” həddən artıq radikal hərəkətlər edir, edamlar –filan təşkil edirdilər. Amma taliblərin hakimiyyətdə olduğu 5 il ərzində müsbət işlərdən biri o oldu ki, dünyanın 80 faizini heroinlə təmin edən Əfqanıstanda, narkotik ticarəti, demək olar ki, tamamilə dayandırıldı. O dövrü bəlkə də “hərbi islami kommunizm” adlandırmaq olar. Çünki sosial ədalət və bərabərliyə səy göstərildi, ədalət məhkəmələri quruldu, haram içkilər, musiqilər qadağan olundu,   islami qayda-qanunlar bərqərar edildi. Və ən əsası, bir murdar cahillik adəti olan uşaqbazlıq kultu ləğv olundu. O vaxta qədər hər bir imkanlı əfqan evində arvadlarından savayı özü üçün bir oğlan uşağı da saxlayır və onunla da şəhvət hisslərini təmin edirdi...  

 

 

- Hər şey 11 sentyabr olaylarından sonra - 2001-ci ilin payızında ABŞ və NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının “beynəlxalq terrorçuluğa qarşı mübarizə” adı ilə Əfqanıstana soxulması ilə başlandı.  Az qala bütün dünyanın həm hərbi, həm də siyasi təzyiqləri altında  “Taliban” qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən getməli oldu və “demokratik” hesab olunan yeni hökumət quruldu. Və həmin dövrdən dünyanın, o cümlədən Azərbaycanın əksər politoloqları bəyan etdilər ki, artıq “Taliban” bitdi və bundan sonra onun dirçəlmək imkanı yoxdur. Ancaq  mən əvvəldən deyirdim ki, taliblərin amerikanlara boyun əyməsi qeyri-mümkün olan şeydir.  Bununla belə, ABŞ və Avropanın nəhəng qoşunları və müasir texnikaları qarşısında “Taliban” şəhərlərdən kəndlərə çəkilməyə məcbur oldu.  Və əslində o dövrdən etibarən taliblər hakimiyyətdən tam şəkildə getmədi. Yəni hakimiyyət təxminən yarıbayarı şəhərlərdə Amerikanın qurduğu Əfqanıstan hökumətinin, kəndlərdə isə “Taliban”ın əlində idi... Yenə də ölkədə xaos başladı, narkotik ticarəti baş qaldırdı, ABŞ hökumət vasitəsilə hər şeyi nəzarətə almağa çalışdı. Lakin bütün bunlara rəğmən “Taliban” mübarizəni davam etdirdi. Və bir neçə ildən sonra Ağ Ev də Moskva kimi anladı ki, Əfqanıstanda bataqlığa düşüb. Buna görə də “Taliban”la danışıqlara başladı ki,  heç olmasa oradan çıxanda simasını qorusun.  Yəni  taliblər də təmsil olunmaqla koalisyon hökumət qurulsun. Lakin “Taliban” buna razı olmadı və hakimiyyəti bütövlükdə ələ keçirəcəklərini bəyan etdi.  Rusiya da bu vəziyyətdən yararlanaraq vaxtilə ABŞ-ın sovetlərə qarşı mücahidləri silahla təmin etdiyi kimi, “Taliban”ı  ABŞ-a qarşı silahlandırmağa başladı. Eləcə də Çin, Pakistan və bəzi ərəb ölkələri bu yolu tutdu... 

 

 

- Onlar həmin vəsaiti  hakimiyyətdə olduqları kənd əyalətlərindəki insanlardan İslam şəriətinə uyğun olaraq vergi və zəkat yığmaqla, eləcə də o ərazilərdən biznes quranlardan “hesab” almaqla əldə edirdilər. Biznesmenlər arasında əsasən yol tikintisi ilə məşğul olan  iş adamlarından pul alınırdı. Çünki onlar müxtəlif dəstələrin hücumlarından, soyğunlarından sığortalanmaq üçün “Taliban”a pul buraxmağa məcbur olurdular. Hətta xarici firmalar da Əfqanıstanda taliblərin nəzarəti altındakı ərazilərdə tikinti, təsərrrüfat  və s. işləri quranda  mütləq 30-40 faiz taliblərə “haqq” ödəməli idilər... 

 

 

- Bilirsiz, “Taliban” ölkənin şimalındakı qeyri-puştun özbək, tacik və digər xalqların nümayəndələrindən gözlənilən mümkün təhlükələri neytrallaşdırmaq məqsədilə keçmiş sovet ölkələri ilə sərhədləri tutmalıydı. Nəticədə taliblər Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistanla  sərhəddə möhkəmləndilər. Və əvvəlki dövrdən fərqli olaraq bu dəfə “Taliban”  şimaldakı xalqların nümayəndələrindən də öz sıralarına qatdı... 

 

 

- Çünki milliyətindən asılı olmayaraq artıq Əfqanıstanın əksər sakinləri rüşvətxor, korrupsioner hökumətdən bezmişdilər. Savadsız adamlar da dərk edirdi ki, Qərbin, Amerikanın ayırdığı 10 milyardlar puldan adi vətəndaşlara heç bir fayda yoxdur. Digər tərəfdən, son bir neçə ildə Əfqanıstanın xüsusən cənub bölgələrində havalar həddindən artıq quraq keçdiyindən insanların vəziyyəti daha da ağırlaşmışdı və hökumət də bunun müqabilində heç bir tədbir görmürdü. Buna görə də Kabildəki Amerikameyilli Əşrəf Qəni iqtidarından narazılıq daha da artırdı... Bütün bunlar ona gətirib çıxardı ki, artıq hökumət ordusunda da etirazlar yetişdi. Və buna görə də “Taliban” hücuma keçəndə bütöv briqadalar silahlarını təhvil verib çıxırdılar və Taliblər də onlara toxunmurdu... 

 

 

- Ağ Ev elə düşünürdü ki, Əfqanıstanda yaratdığı 300 minlik ordu orada, demək olar ki, özünün formalaşdırdığı hakimiyyəti qoruyacaq. Amma belə olmadı.  Bəs niyə? Hansı səbəblərdən? Çoxları belə hesab edir ki,  bu boyda nizami ordunun özündən azı 4 dəfə kiçik talib ordusu qarşısında  çökməsi əfqan ordusunun zəifliyi ilə, yaxud razılaşdırılmış siyasi gedişlə bağlı olub. Amma Əfqanıstana bələd olanlar bilir ki, əsl gerçəklik başqa cürdür...

 

Əvvəla, əksər Şərq ölkələrində olduğu kimi, Əfqanıstan hakimiyyəti tərəfindən həddən ziyadə böyük siyasi səhvlərə yol verildi. Eks-prezident Həmid Kərzayi də, indi qaçqın olan prezident Əşrəf Qəni də seçkilərdə hazırda keçid hakimiyyətində təmsil olunan Abdullah Abdullaha uduzmuşdular. Amma Kərzayi də, Qəni də  ABŞ-ın “adamları” olduqlarına görə Abdullaha namizədliyini geri götürmək üçün təzyiqlər göstərdilər. Halbuki faktiki olaraq seçkiləri Abdullah udmuşdu... Yəni o hakimiyyətləri  xalq seçməmişdi... Odur ki, gec-tez yıxılmalıydılar...

 

İkincisi, əfqan ordusunda “komandos” birləşmələrindən savayı heç bir ordu bölməsi Talibana qarşı vuruşmaq istəmədi. Çünki (sovet vaxtında da belə faktların şahidi olmuşuq) Əfqanıstanda əksəriyyətin bir-biri ilə qohumluq əlaqələri var və heç kəs qarşı tərəfdə olacaq qohumuna güllə atmaq istəmir... 

 

Üçüncüsü və bəlkə də ən əsası, ABŞ-ın Əfqanıstana ayırdığı 1 trilyon dollara yaxın vəsaitin böyük bir hissəsi Əfqan hökumət ordusunun  qurulmasına xərclənsə də, həmin ordu sənədlərdə olduğu kimi qurulmayıb. Yəni sənəddə  300 min nəfər göstərilsə də, faktiki olaraq sırada heç 100 min hərbçi olmayıb. Araşdırmalardan bəlli olub ki, Əfqanıstan ordusunun hərbi qulluqçularının 200 mindən çoxu “ölü can”lardır.  Yəni həmin sayda ştatlara maliyyə vəsaiti ayrılıb, amma əslində bütöv taborlar, briqadalar var ki, adı var, özü yoxdur.  Bir sözlə, Əfqanıstan ordusuna ayrılan vəsaitin çoxu yeyilib.  Xatırladım ki, son 20 il ərzində yalnız Pentaqonun (ABŞ hərbi nazirliyinin) Əfqanıstanda  xərclədiyi vəsait Amerika vergi ödəyicisinə 824 milyard dollara başa gəlib. 84 milyard dollar Əfqanıstan təhlükəsizlik qüvvələrinin yaradılması və hazırlığına xərclənib...  Həmin pullar da ilk növbədə prezidentin, onun məmurlarının Qərbdəki bank hesablarına yatırılıb. Və bu yeyintilərdə, sözsüz ki,  Ağ Evin və Pentaqonun bir sıra rəhbər məmurlarının da marağı olub.  Çünki  bu, olmasa, milyardlarla vəsaitin belə “havaya sovrulması” mümkün olmazdı....

Bütün bunlar əfqan xalqının iqtisadi-sosial durumuna da çox mənfi təsir göstərib. Və eyni zamanda sonda ordunun azsaylı bir qüvvə qarşısında çökməsinə gətirib çıxarıb...

 

Son olaraq ABŞ “Taliban”la danışıqlarda razılığa gəldilər ki, diplomatlar Kabildən çıxanadək oraya hücum etməyəcəklər. Taliblər da buna əməl edərək paytaxta girmirdilər. Ancaq sonda Kabildə tam xaos hökm sürdüyünü, prezidentin qaçdığını, hakimiyyətin idarəolunmaz hala gəldiyini, tezliklə şəhərdə soyğunçuluğun, talançılığın baş alıb gedəcəyini görəndə “Taliban” rəhbərliyi qoşunların silahsız şəkildə paytaxta girməsinə qərar verdi. Məqsəd paytaxtda qismən də olsa, qayda-qanun yaratmaq idi. Və doğrudan Kabilə girəndən sonra taliblər həmin qayda-qanunu yaratmağa başladılar... Biz görürük ki, “Taliban”ın qadınlara, təhsilə, biznesə münasibəti 90-cı illərdəkindən fərqli olaraq normaldır. Heç bir xarici diplomata, qadınlara toxunulmur, hətta qadın “Taliban” liderləri ilə birgə müsahibə də verir.  Belə bir vəziyyətdə hesab edirəm ki, istər qardaş Türkiyə, istərsə də Azərbaycan hərbçiləri üçün Kabildə heç bir təhlükə yoxdur. Amma yəqin ki, artıq paytaxtda sabitlik bərqərar olandan, yeni hökumət qüvvələri ən vacib obyektləri nəzarət altına aldıqdan sonra bütün xarici hərbi qüvvələr Əfqanıstandan çıxarılacaq...