Ermənilər “Türkün bayrağı” mahnısının musiqisinin (“Kamança” adıyla) Sayat Novaya məxsus olduğunu iddia edirlər…”
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
İnsan həyatı bir nəğməyə bənzəyir. Həyatın hər dövrünə, bəzən anına aid acılı-şirinli hisslər, o cümlədən hicran, həsrət, vüsal da bu nəğmənin notlarına hopur və insanı ömrü boyu müşayiət edir. “Nəğmələr insan taleyidir desək”, – heç də yanılmarıq. Hər bir mahnıda, təranədə, musiqidə insan keçdiyi həyat yolunun, ömrünün müəyyən anlarını, xatirələrini – özünü tapır…
Bəli, mahnılar, nəğmələr ruhun mənəvi qidasıdır. İnsan bəndəsi özünü dərk etdiyi gündən musiqiyə bağlanır, bunda anaların müstəsna rolu vardır: körpələrin ilk eşitdiyi musiqi ana laylası, onun nəğmə kimi səslənən nəvazişi, səsi, sevgi ifadəsidir. Ana laylası möhtəşəm və ali musiqidir. Biz o fikirdəyik ki, Adəm peyğəmbərin ömür-gün yoldaşı, bəşəriyyətin ilk anası Həvva nənəmizin övladları Qabil və Habilə oxuduğu, söylədiyi yaylalar (laylalar) yer üzünün ilk nəğmələri sayıla bilər. Həmin nəğmələri Həvva nənə, eləcə də digər analar bu gün bizim muğam dediyimiz (ərəblər – “makam” və ya “nuba”; Şimali Afrika ərəbləri (Əlcəzair, Tunis, Mərakeşdə) – istixbar; hindlilər – “raqa”; farslar – “dəstgah”; indoneziyalılar – “patet”; pakistanlılar – xəyyal; özbək və taciklər – “makom” və ya “şaşmakom”; türkmənlər – “mukam”; uyğur və tatarlar – “mani”; yaponlar – “qaqaku”; qazaxlar – “küy”; qırğızlar – “kü” və s.) bir janra əsasən oxumuşlar. Bu mədəniyyətin yaranmasında xüsusən şərqli anaların rolu daha çoxdur.
Deməli, muğamların yaranma tarixi anaların söylədiyi ilk laylalar qədər qədimdir. Bəlkə ona görədir ki, bizim mahnılar, nəğmələr, musiqilər bu qədər əziz, sevimli və düşündürücüdür. Kökünü milli musiqidən alan Səfiəddin Urməvi (1216–1293), Əbdülqadir Marağalı (1353–1435), Üzeyir Hacıbəyli (1885–1948), Cəfər Cabbarlı (1899–1934), Əfrasiyab Bədəlbəyli (1907–1976), Səid Rüstəmov (1907–1983), Asəf Zeynallı (1909–1932), Hökümə Nəcəfova (1911–2002), Niyazi (1912–1984), Tofiq Quliyev (1917–2000), Cövdət Hacıyev (1917–2002), Qara Qarayev (1918–1982), Hacı Xanməmmədov (1918–2005), Əşrəf Abbasov (1920–1992), Cahangir Cahangirov (1921–1990), Fikrət Əmirov (1922–1984), Süleyman Ələsgərov (1924–2000), Şəfiqə Axundova (1924–2013), Ramiz Mustafayev (1926–2008), Oqtay Kazımi (1932–2010), Ramiz Mirişli (1934–2015), Vasif Adıgözəlov (1935–2006), Tamilla Məmmədzadə (1937–1997), Emin Sabitoğlu (1937–2000) və başqa bəstəkarlar xalqımıza bir-birindən gözəl, dəyərli musiqi əsərləri, bəstələr bəxş etmişlər. Həmin ənənə bu gün də davam etdirilir.
Bu məqalədə unudulmaz iki mahnının – “Türkün bayrağı” və “Lalələr”in yaranma tarixçəsi haqqında oxuculara bilgi vermək istəyirəm. Hər iki mahnının poetik mətni “Min bir mahnı” adlı kitabda yer almışdır.
(Babayev R.X. Min bir mahnı. VI nəşr. B.: MBM, 2012, s. 300, 471)
Haqqında danışdığımız kitabda “Türkün bayrağı” (yaxud “Çırpınırdın Qara dəniz”) adı ilə təqdim edilən mahnının sözləri görkəmli şair, tərcüməçi, professor Əhməd Cavada (tam adı: Axundzadə Cavad Məhəmmədəli oğlu, 1892–1937), musiqisi isə dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyliyə (1885–1948) məxsus olduğu bildirilir.
Ə.Cavad bu şeiri 1914-cü ilin dekabr ayının 14-də Gəncədə yazmışdır.
(Cavad Ə. Seçilmiş əsərləri. B.: Şərq-Qərb, 2005, s. 140)
Üzeyir Hacıbəyli həmin mətnə 1918-ci ildə musiqi bəstələmiş və mahnı tezliklə dillər əzbəri olmuşdur.
“Çırpınırdın Qara dəniz” şeirinin yaranması ilə bağlı maraqlı məqamlar türkiyəli alim dr. Mustafa Görüryılmazın “Türk Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər (1918)” adlı kitabında yer almışdır:
Birinci dünya müharibəsində dəniz qüvvələri polkovniki olan Rauf Orbay (tam adı: Hüseyn Rauf Orbay, 1881–1964, Atatürkün ən sadiq silahdaşı – A.N.) “Hamidiyə” hərbi gəmisi ilə Qara dənizdəki Odessa limanında yerləşən rus hərbi bazasına gecə hücumu təşkil etmişdi. Rusların “Kazbek” adlı hərb gəmisi batırılmış, “Kaqula” adlı gəmiyə də böyük zərər vurularaq yararsız hala gətirilmişdi. Bu müvəffəqiyyət Türkiyədə olduğu qədər Azərbaycanda da böyük sevinc yaratmışdı. Əhməd Cavad bu barədəki hisslərini bir şeirlə dilə gətirmişdi”.
(Dr. Mustafa Görüryılmaz. Türk Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər (1918). B.: Qismət, 2008, s. 295-296)
Şeirin ilkin və sonradan əlavə edilmiş bəndləri ilə birlikdə, yəni tam mətnini təqdim edirik:
Çırpınırdın Qara dəniz
Çırpınırdı Qara dəniz
Baxıb Türkün bayrağına!
“Ah!…” deyərdim, heç ölməzdim
düşə bilsəm ayağına!
Ayrı düşmüş dost elindən,
İllər var ki, çarpar sinən!..
Vəfalıdır gəldi, gedən,
Yol ver Türkün bayrağına!
İncilər tök, gəl yoluna,
Sırmalar səp sağ, soluna!
Fırtınalar dursun yana,
Salam Türkün bayrağına!
“Həmidiyyə” o Türk qanı!
Heç birinin bitməz şanı! “
Kazbek” olsun ilk qurbanı!
Heyran Türkün bayrağına!
Dost elindən əsən yellər,
Bana şeir, salam söylər!
Olsun bizim bütün ellər
Qurban Türkün bayrağına!
Yol ver Türkün bayrağına!!
Qafqazlardan aşacağız,
Türklüyə şan qatacağız.
Türkün şanlı bayrağını,
Yüksəklərə asacağız.
Sırmalar sarsam qoluna,
İncilər düzsəm yoluna,
Fırtınalar dursun yana,
Yol ver Türkün bayrağına!
Türk elindən əsən yellər,
Sənə şirin salam söylər.
Olsun bütün Qafqaz ellər,
Qurban Türkün bayrağına!
Sovet dövründə bu mahnının poetik mətninə görə Əhməd Cavadın başı çox müsibət çəkmiş, 1937-ci ildə ona qarşı saxta ittihamla məhkəmə qurulmuşdur: 12 oktyabrda başlanan məhkəmə cəmi 15 dəqiqə davam etmiş və oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şairi güllələmişdilər…
Buna qədərsə onun müasirləri olan qələm “dost”ları mətbuatda əleyhinə yazılarla çıxmışdılar. Akademik Bəkir Nəbiyev (1930–2012) “Əhməd Cavad” adlı əsərində Əhməd Cavadın həbs edilməsindən sonra mətbuatda onun əleyhinə verilmiş yazıların əsl mahiyyətini başa düşmək üçün təkcə materialların sərlövhələrini oxumaq kifayət etdiyini bildirir.
O, bu qəbildən olan “Sonadək ifşa etməli” (Abdulla Faruq), “Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” (Ağahüseyn Rəsulzadə), “Sıralarımızı təmizləyəlim!” (Cəfər Xəndan), “Təmizliyə başlanmalıdır!” (Məmməd Səid Ordubadi), “Səhvlərimiz haqqında” (Səməd Vurğun), “Sayıqlığın kütləşdiyi yerdə” (Seyfulla Şamilov) və s. sərlövhəli məqalələri və müəlliflərin adlarını qeyd edir (Nəbiyev B.Ə. Əhməd Cavad. B.: Ozan, 2004, s. 29).
Ermənilər “Türkün bayrağı” mahnısının musiqisinin (“Kamança” adıyla) Sayat Novaya məxsus olduğunu iddia edirlər.
Mən 1976-cı ildə Hüseynqulu Sarabski (keçmiş Şaumyan) adına Mədəniyyət Evində əmək fəaliyyətimə “milli üçlük”də kamança ifaçısı kimi başlamışam. Erməni müğənniləri bu mahnını konsertlərdə “Kamança” adıyla oxuyurdular.
Həmin illərdə tanınmış parodiyaçı, “Tərəqqi” medallı rəhmətlik Həsən Cəbrayılov (1949–2019) “Türkün bayrağı” mahnısının sözlərinin Əhməd Cavadın, musiqisinin isə Ü.Hacıbəylinin olduğunu bizə söyləmişdi. Həsən müəllim bu mahnını özünəməxsus şəkildə ifa edirdi. Bu, Türkiyədə himnə çevrilmiş mahnılardandır. Hətta Həsən müəllim sonuncu bəndi “Türkün şanlı bayrağını Moskovoya asacağız” şəklində oxuyurdu.
Əlbəttə, o, mahnını bu şəkildə öz aramızda ifa edirdi. Mən türkçülüyün simvollarından biri olan Boz qurd, eləcə də Ərkənəkon (Tanrı dağı) haqqında da ilk dəfə Həsən müəllimdən eşitmişdim. Onda mənim 17 yaşım vardı, musiqi texnikumunda oxuyurdum…
İllər ötdü, 1990-cı ildə qanlı yanvar hadisələrindən sonra Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının Genel Başqanı, rəhmətlik Alparslan Türkeş (1917–1997) bizi bir qrup tanınmış sənətkarlarla bərabər Türkiyəyə dəvət etmişdi. Həsən Cəbrayılovla birgə ən böyük şəhərlərdə konsertlər verirdik. SSRİ hələ dağılmamışdı, Həsən konsertlərdə indi populyar müğənni olan Səyyad Əlizadə ilə birgə “Türkün bayrağı” mahnısını ifa edirdi. Tamaşaçılar da onlara qoşulub bu mahnını böyük coşqunluqla oxuyurdular.
Bu hadisəni xatırlatmaqda məqsəd odur ki, hələ 1976-cı ildə ermənilər Bakının mərkəzində oturub bizim mahnıları özəlləşdirirdilər. Onlara “gözün üstə qaşın var” deyən də yox idi. Əslində bu mahnı ilə bağlı həmin dövrdə mübahisə aparmaq da mümkün deyildi. “Türkün bayrağı” siyasi mahnı olduğundan və poetik mətni sovet rejiminin ideologiyasına uyğun gəlmədiyindən biz susurduq. Ermənilər isə bundan məharətlə bəhrələnirdilər. Təkcə bu mahnı deyil, Cəfər Cabbarlının bəstələdiyi “Nuru Paşa” rəqsi sovet dövründə unudulmasın deyə “On dördü” adı ilə ifa olunurdu. Ermənilər də bu sözü öz dillərinə tərcümə edib “Dasni çors” adı ilə erməni rəqsi kimi ifa etməyə başladılar.
H.Cəbrayılov söyləyirdi ki, uşaq olanda böyüklərdən “Mustafa Kamal Paşa” adlı mahnı da eşidibmiş. Sonralar bu mahnı “Xoşbəxtlik” (yaxud “Volqa”) adlı rəqs kimi lentə alınıb…
Ermənilər “Kamança” adlandırdıqları “Türkün bayrağı” mahnısının musiqisinin bir də “Daşnaksütyun” partiyasının himni olduğunu iddia edirlər. Qəribədir, gah deyirlər ki, bu mahnını Sayat Nova bəstələyib, gah da daşnakların himni olduğunu bildirirlər. Belə çıxır ki, daşnak partiyasını XVIII əsrdə yaşamış Sayat Nova yaratmışdır. Bilindiyi kimi, “Daşnaksütyun” adlı “partiya”, əslində terror təşkilatı 1891-ci ildə yaradılmışdır.
Gülməlidir, deyilmi? Lakin, bəlkə də ağlamalıdır…
İndi isə “Lalələr” mahnısına nəzər salaq
Dr. Mustafa Görüryılmaz bu mahnı ilə bağlı yazır:
Qafqaz dağlarında oxunan bir mahnı var: “Lalələr”. Dinləyənləri şad edir. Qafqazdan yüksələn türklərin imdadına, fəryadına çatan Anadolu övladları üçün, qəhrəman Mehmetcik üçün bir nəğmə yazılmışdı. Bu nəğmənin adı “Lalələr” idi. Qəhrəman Mehmetciyin başına geydiyi “şapka”nın ucları yuxarı qalxmış və sivri idi. Bu başlıq azərbaycanlılar tərəfindən laləyə bənzədilmişdi. Türklərin milli sazlarından tar kimi, milli “şapka”lardan qalpaq kimi, Novruz bayramı kimi “Lalələr” mahnısı da sovet rejimində bəzilərinin xoşuna gəlmədi. Bir ara qadağan olundu. Ancaq bu mahnının sözləri 1937-ci ildə tamam dəyişdirildi”.
(Dr. Mustafa Görüryılmaz. Türk Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər (1918). B.: Qismət, 2008, s. 289)
Haqqında danışdığımız “Lalələr” mahnısı ötən əsrin 70-ci illərində sözləri Aslan Aslanova (1925–1995) və musiqisi Telman Hacıyevə (1935–2003) aid edilərək lentə alınmışdır. Dr. Mustafa Görüryılmaz dediyi kimi, 1937-ci ildən sonra “Lalələr” mahnısını ifa etmək qadağan edilmişdi. Daha sonralar ilkin mətn dəyişdirilib mahnıya yeni həyat verilmişdi.
Qədim “Anacan” mahnısını Süleyman Ələsgərov (1924–2000), “Reyhan”ı Fikrət Əmirov (1922–1984) ortaya çıxartdığından, onlar hələ də bu mahnıların müəllifi kimi efirdə təqdim olunur. “Lalələr” mahnısı da həmin taleyi yaşayır: Telman Hacıyev heç anadan olmadığı illərdə yaranmış bu mahnı onun bəstəsi kimi efirlərdə anons edilir…
Türkiyənin musiqi telekanalı “KRAL TV“də tanınmış sənətçi Orhan Hakalmaz “Türkü gecəsi” verilişində “Lalələr” mahnısını ifa edib və ifadan sonra deyib:
Bu, bir azəri (red: Azərbaycan) türküsüdür və Azərbaycana gedən türk əsgərlərinin şərəfinə oxunub, axı onlar başlarına qırmızı papaq qoymuşdular…”
Professor Xanım Xəlilova da Türkiyə telekanallarının birində “Lalələr” mahnısının 1918-ci ildə xilaskar Türk Qafqaz İslam Ordusunun şərəfinə oxunduğunu bildirmişdir.
Lalələr
Yazın əvvəlində Gəncə çölündə,
Çıxıblar yenə də dizə lalələr.
Yağışdan islanan yarpaqlarını,
Səriblər dərəyə, düzə lalələr.
Xəyalımdan nələr gəlib, nə keçər,
Yaz gələr, ellərə durnalar köçər.
Bulaqlar simavər, ağ daşdan çəkər.
Bənzəyir çəməndə közə lalələr.
Meylim üzündəki qara xaldadır,
Hicranın əlacı ilk vüsaldadır.
Nə vaxtdır Bakının gözü yoldadır,
Bir qonaq gələsiz bizə, lalələr.
“Lalələr” mahnısının yaranma tarixçəsi haqqında Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğan da kiçicik fərqlə AzTV-də canlı yayım zamanı bilgi vermişdir:
Göründüyü kimi, tarix hər şeyi öz yerinə, qaydasına qoyur. Təqdim etdiyimiz hər iki mahnı Azərbaycanda sovet hökuməti qurulmazdan əvvəl, daha dəqiqi, bolşeviklərin Azərbaycan Cümhuriyyətini işğal etməsindən öncəki illərdə yaranmışdı.
İllər ötdü, Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdi. Tarixin qaranlıq səhifələrinə yenidən Günəş gur şəfəqlərini saçdı: musiqimizin də dünənindən bu gününə bir aydınlıq gəldi. Bununla belə, hər sahədə, o cümlədən musiqi tariximizdə də ifşa olunmalı yalanlar, üzə çıxarılmalı həqiqətlər, aydınlaşdırılmalı qaranlıqlar hələ də qalmaqdadır. Bu tarixi və zəruri missiyanı Azərbaycanın ziyalıları, sahələr üzrə alimləri usanmadan həyata keçirməlidirlər.
