Azərbaycan və Türkiyənin yanlış savaşlardan keçərək möhkəmlənən qardaşlığı...
“200 ilə yaxın dövr ərzində davam edən Azərbaycan-Türkiyə
müharibələri həm hər iki dövlətin, imperiyanın gücünü, qüdrətini nümayiş etdirdi,
həm də hər ikisini zəiflətdi...”
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:
(Əvvəliburada: )
Akif Nağıdan tariximizə fərqli baxış...
Azərbaycan və Türkiyənin yanlış müharibələrdən
keçərək möhkəmlənən qardaşlığı... -XXVII mövzu
Şah I Təhmasib və Şah I Abbasın dövründə Azərbaycan-Türkiyə
müharibələri. Amasiya və Qəsri-Şirin sülh müqavilələri.
Şah İsmayılın işi sülalənin digər nümayəndələri tərəfindən uğurla davam
etdirildi. Onun Təhmasib Mirzə, Sam Mirzə, Bəhram Mirzə, Əlqas Mirzə adlı dörd
oğlu vardı. Yerinə 1514-cü ildə anadan olmuş böyük oğlu Təhmasib keçdi. Div
Sultan Rumlu yeni Şahın atabəyi kimi, onun azyaşlı olmasından istifadə edərək
dövlət işlərinə nəzarəti ələ alsa da, tayfa əmirləri arasında gedən çəkişməyə son
qoya bilmədi. Div Sultan 1527-ci ildə ara müharibələri zamanı öldürüldü [4,
s.534]. Şah Təhmasib(1524-1576) yalnız 1534-cü ildən hakimiyyətə nəzarəti tam
ələ ala bildi [16]. Bu vaxt Şirvanda da vəziyyət dəyişdi. 1524-cü ildə Şeyxşah II
İbrahim vəfat etdi. Yerinə Şah İsmayılın qızı Pərixan xanımın əri Sultan Xəlil II
Xəlilullah adı ilə hakimiyyətə gəldi. II Xəlilullah 1535-ci ildə öz əcəli ilə vəfat etdi
və yerinə qardaşı oğlu Şahrux hakimiyyətə keçdi. O, Şah Təhmasibə tabe olmadı.
Şah Təhmasib 20 minlik hərbi dəstəni 1538-ci ildə Şirvana yolladı. Onlar Şamaxı,
Surxab, Qəbələ, Gülüstanı tutdular. Şahruxun vəkili başda olmaqla, bir çox Şirvan
əyanı öldürüldü. Şahrux Təbrizə gətirildi və 1539-cu ildə gizlicə edam edildi.
Bununla 1538-ci ildə Şirvanşahların müstəqilliyinə son qoyuldu. Şirvan vilayətinin
birinci valisi Şah Təhmasibin qardaşı Əlqas Mirzə oldu. 1551-ci ildə Şəki
hakimliyinin də nisbi müstəqilliyinə son qoyuldu, dövlətin tərkibinə daxil edildi [2,
s.98-99].
Türkiyənin Sultanı I Süleyman Qanuni (1520-1566) Şərqdə maraqlarını
təmin etmək üçün Səfəvilərə qarşı müharibəyə başladı. Bu vaxt Şah Təhmasib
özbəklərlə müharibə aparırdı. Osmanlıların baş vəziri İbrahim paşanın 90 minlik
ordusu, öndə isə Osmanlı tərəfə keçmiş Səfəvi əmirlərindən Üləma bəy Təkəlinin
10 minlik qoşunu olmaqla, 1534-cü ildə Azərbaycana daxil oldular. Türkiyə
qoşunları 1534-cü ilin iyun ayında müqavimətə rast gəlmədən Təbrizə daxil oldu.
Təbriz daxil olmaqla tutulan Azərbaycan torpaqlarının bəylərbəyi Üləma Təkəli
oldu. Həmin ilin sentyabr ayında bir bölük qoşunla Sultan Süleyman Qanuni özü
də Təbrizə gəldi [18]. Bu xəbəri eşidən Şah Təhmasib qardaşı Sam Mirzəni
Heratda qoyub özü geri qayıtdı. Şah Təhmasib Osmanlılarla açıq döyüşə girmir,
“yandırılmış torpaq” taktikasından istifadə edir, Sultan Süleymanın qoşunlarının
girəcəyi ərazilərdə ərzaq, yem və sairi məhv edir, hərdən onlara zərbələr vururdu.
Bu döyüşlər xeyli müddət ərzində hər iki tərəfdən ciddi itkilərlə nəticələndi. Sultan
Süleyman iki dəfə Təbrizə daxil oldu, amma ərzaq və digər çatışmazlıqlara görə
uzun müddət qala bilmədi. Sultan Süleyman 1548-ci ildə yenidən fəallaşdı, Təbrizə
daxil oldu, oradan Vana doğru hərəkət edib ələ keçirdi. Şah Təhmasib və oğlu
İsmayıl Mirzə 1551-1554-cü illərdə Van, Muş və digər istiqamətlərdə geniş
əməliyyatlar keçirdi, ərazidə hakimiyyəti bərpa etdilər.
Bu yorucu döyüşlərdən sonra 1555-ci ilin mayında Amasiyada iki ölkə
arasında barış sazişinə imza atıldı. Bu barışa görə Van və Qərbi Gürcüstan
Osmanlılara verildi. Şərqi Gürcüstan Səfəvi hakimiyyəti altında qaldı [2, s.105].
Bağdad da daxil olmaqla İraq Türkiyənin tərkibinə keçdi, Azərbaycan tarixi
torpaqlarını qoruyub saxladı [19, s.94]. Bu barış Şah Təhmasibin ən böyük
uğurlarından oldu. Şah Təhmasib bir sıra iqtİsadi, siyasi və hərbi-strateji səbəblərlə
bağlı olaraq 1555-ci ildə paytaxtı da Təbrizdən Qəzvin şəhərinə köçürdü. Paytaxtın
Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi Təbrizin tez-tez Osmanlı hücumlarına məruz
qalması və sair ilə əlaqədar idi. Sultan Süleymanın ölümündən (1566) sonra da iki
ölkə arasında yaxşı münasibətlər davam etdi. Lakin bu münasibətlər Qərb
dövlətlərinə sərf etmirdi.
Şərq ölkələrinə Avropadan əvvəlcə tacirlər, sonra elçilər və onların ardınca
isə bir qayda olaraq, toplu-tüfəngli müstəmləkə qoşunu gəlirdi. Portuqaliyadan
başlamış Fransaya qədər bütün Avropa dövlətlərinin Şərqə gələn tacirləri, elçiləri,
missionerləri öz dövlətlərindən aldıqları xüsusi tapşırıq üzrə Şərq dövlətlərinin
arasını mümkün qədər vurmağa çalışırdılar. Şah İsmayıl isə babası Uzun Həsən
kimi Avropa dövlətləri ilə əlaqələr yaratmağa çalışırdı. Bu siyasət onun xələfləri
tərəfindən də davam etdirildi. Bu zaman Osmanlı dövləti ilə düşmənçiliyi olan
Portuqaliya daha çox Səfəvilərə yaxınlıq göstərirdi. XVI yüzilin 30-50-ci illərində
Osmanlı-Səfəvi savaşları zamanı portuqallar Səfəvilərə top-tüfənglə kömək
edirdilər [6, s.326-327]. XVI yüzilin 60-cı illərində Azərbaycana İngiltərədən altı
ekspedİsiya gəlmişdi. İngiltərə kraliçası Yelizaveta Tüdoru (1558-1603)
Azərbaycanın ipəyi, daha çox isə buradan Hindistana gedən karvan yolları
maraqlandırırdı [3, s.244, 245].
1571-ci ildə Venesiya öz elçisi Vinçenso Alessandirini Azərbaycana
göndərdi. V.Alessandri Şah I Təhmasibə Osmanlı dövlətinə qarşı müqavilə
bağlamağı təklif edirdi. Növbəti il Roma papası V Piy Şah Təhmasibə yazdığı
məktubda xristian müttəfiqləri ilə birgə Osmanlı dövlətinə qarşı savaşa başlamağın
əlverişli vaxtının çatdığını bildirirdi. Papa başda olmaqla xristian monarxları Şah
Təhmasibi Osmanlı dövlətinə qarşı savaşa çəkməyə çalışırdılar [6, s.311-313].
XVI yüzilin ortalarında Kazan və Həştərxanı tutduqdan sonra Xəzərin şimal
sahillərində müstəmləkələrini tədricən genişləndirən Moskva knyazlığı
Azərbaycanla diplomatik və ticarət əlaqələrinə xüsusi fikir verir, Yaxın və Orta
Şərq bazarlarına can atırdı. Moskva çarı IV İvan (1547-1584) 1569-cu ildə
Qəzvinə elçilər göndərdi. Onlar Şah Təhmasibə 100 top və 500 tüfəng
gətirmişdilər. Ruslar bir tərəfdən Səfəvilərlə əlaqələrini gücləndirir, digər tərəfdən
isə yavaş-yavaş Xəzərə doğru yeni torpaqlar işğal edirdi [2, s.109-110].
Şah Təhmasib 1576-cı ildə vəfat etdi. Varisini elan etmədiyinə görə
hakimiyyət uğrunda xələfləri və əmirlər arasında çəkişmə başlandı. Hələ 1574-cü
ildə Şah Təhmasib ağır xəstə yatdığı zaman hakimiyyət məsələsi əmirlər arasında
çox ciddi mübahisəyə səbəb olmuşdu. İsmayıl Mirzənin tərəfində duranlar qələbə
çaldılar. İyirmi il Qəhqəhə həbsxanasında yatan İsmayıl Mirzə azad edildi. İsmayıl
Mirzə cəsur olub, qızılbaşlar tərəfindən sevilirdi. Şahın bir çox yaxın adamları isə
ondan ehtiyat edirdilər. Elə buna görə də onu yalandan Şaha qarşı qəsddə
günahlandırıb həbs etdirmişdilər. Qaradağdakı Qəhqəhə qalasından çıxan İsmayıl
Mirzə Qəzvinə gəldi. O, 1576-cı ildə Şah II İsmayıl ünvanı ilə hakimiyyətə keçdi
[12].
II İsmayıl dövlətin yerli dayaqlarının möhkəmləndirilməsinə ciddi fikir
verirdi. O, dövləti möhkəmləndirməklə yanaşı, Osmanlı dövləti ilə münasibətləri
də yaxşılaşdırmaq istəyirdi. Onun yarımçıq qalan, yəni həyata keçirə bilmədiyi dini
islahatı da bu məqsədə xidmət edirdi. O, şiəliyi mötədil bir hala gətirməklə
sünniliyin sıxışdırılmasına qarşı idi. II İsmayıl iki məzhəb tərəfdarlarını bir-birinə
yaxınlaşdırmaq, aralarındakı ixtilaflara son qoymaq istəyirdi. Çox keçmədi ki, Şah
II İsmayıl 1577-ci ildə müəmmalı şəkildə öldü [5, s. 387].
1578-ci ilin fevralında Şah seçilən Məhəmməd Xudabəndə (Şah Təhmasibin
böyük oğlu) gözləri zəif görməklə yanaşı, həm də iradəcə möhkəm adam deyildi.
Məhəmməd Xudabəndənin zəifliyindən istifadə edən bir sıra əmirlərin dövlətin
siyasi və əsgəri təşkilatında yüksək vəzifələri ələ keçirmək cəhdləri ilə əlaqədar
olaraq çəkişmələr yenə də qalırdı. Ölkə daxilində tayfalararası bu çəkişmələr
Osmanlı dövləti üçün də çox əlverişli oldu. Hakimiyyətdə II Səlimi (1566-1574)
əvəz etmiş III Murad (1574-1595) bəhanələrlə 1578-ci ildə Amasya barışığını
pozub, Qars qalasının bərpa olunması haqqında göstəriş verdi. Osmanlılarla
Səfəvilər arasında Çıldır gölü sahilində (Qars qalası yaxınlığında) 1578-ci ilin
avqustunda döyüş baş verdi. Çıldır döyüşündə osmanlılar qalib gəldi [13, s.257].
Bu və digər tərəfin uğurlarından sonra Osmanlı qoşunu 1585-ci ildə Təbrizi tutdu,
sonra Şirvan, Şərqi Gürcüstan, Çuxur-Səəd, Qarabağ və Güney Azərbaycan
vilayətlərini tamamilə ələ keçirdi [7, s.145-147].
Xarici yürüşlərin, daxili çəkişmələrin Azərbaycan dövlətini sarsıtdığı bir
vaxtda Mürşüdqulu xan başda olmaqla bir qrup türk-qızılbaş əmiri Məhəmməd
Xudabəndəni (1595-ci ildə Qəzvində, Ələmut qalasında həbsdə ölüb)
hakimiyyətdən devirib, onun oğlu Abbas Mirzəni hakimiyyətə gətirdi. Şah I
Abbasın (1587-1629) hakimiyyətinin ilk günlərində dövlətin həm daxili, həm də
xarici vəziyyəti çox ağır idi. Azərbaycan dövlətini şərqdən Özbək, qərbdən isə
Osmanlı ordusu sıxışdırırdı. Daxildə isə əmirlər arasında çəkişmələr hələ də
gedirdi. Şah I Abbas ölkə daxilindəki çəkişmələri aradan qaldırmaq üçün Osmanlı
hökuməti ilə barışmağa məcbur oldu. Eyni zamanda Osmanlı dövləti üçün də
müharibəni davam etdirməyin bir çox çətinlikləri var idi. İlk addımı Şah I Abbas
atdı. O, 1590-cı ildə Heydər Mirzəni İstanbula göndərdi. 1590-cı ildə tərəflər
arasında müqavilə imzalandı. Barışığa əsasən məzhəb ayrılığına görə insanlar
incidilməməli, Peyğəmbərin xələflərinə qarşı hər cür pis hərəkətə yol verilməməli,
1590-cı ilə qədər hər iki tərəfin əllərindəki torpaqlar özlərində qalmalı, sülh
əhdnaməsinə ciddi əməl olunmalı idi. Belə ki, Təbriz, Qərbi Azərbaycanın bir sıra
bölgələri, Çuxur-Səəd, Şirvan, Gürcüstan, Qarabağ, Luristan, Nəhavənd Osmanlı
dövlətinə verildi [15]. Bu birinci İstanbul müqaviləsi ilə Azərbaycan-Türkiyə
müharibələrinin ikinci mərhələsi başa çatdı.
Şah I Abbas dövlətə qarşı baş qaldıran əmirləri sakitləşdirib, Osmanlı dövləti
ilə barışıb, özbəkləri Xorasandan uzaqlaşdırdıqdan sonra ölkəni sabitliyə
qovuşdurdu. Dövlətin mərkəzini Qəzvindən daha qorxusuz yer olan İsfahana
(1598-ci il) köçürdü. Yeni paytaxtın və onun ətraf bölgələrinin əhalisinin xeyli
hissəsini vaxtı ilə Şah I İsmayıl tərəfindən burada dayaq yaratmaq məqsədi ilə
köçürülüb yerləşdirilmiş Təkəli türkləri təşkil edirdi. Şah Abbas da bura Təbrizdən
xeyli əhali gətirib, onlara Zayəndərud çayının sahilində Təbrizabad (Abbasabad)
adlı məhəllə saldırıb, orada məskunlaşdırdı. O cümlədən, Şah Abbas zamanı
Təbrizdən İsfahana 200 sənətkar ailəsi də köçürüldü. Beləliklə, dövlətin yeni
mərkəzində türk-qızılbaşlardan özünə güclü dayaq yaradan Şah Abbas Avropa və
Şərq ölkələri ilə əlaqələri artırmaqla, daxildə iqtisadi islahatlar keçirib, ölkədəki
geriliyi yavaş-yavaş aradan qaldırdı [17, s.96].
Şah Abbas hakimiyyətə gəldiyi gündən idarəçiliyə yeni əmirlər gətirdi.
Ancaq onlar da özlərindən əvvəlkilərin yolu ilə getməyə başladılar. Elə buna görə
də, onların da çoxu hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Şah Abbas hakimiyyətə
keçməsində Mürşüdqulu xana borclu idi. Ancaq 1589-cu ildə Mürşüdqulu xan da
öldürüldü [11, s.38-39]. Şah Abbas nüfuzlu əmirləri aradan götürməklə həm ara
çəkişmələrini azaltdı və həm də hakimiyyətini möhkəmləndirdi. Onların yerinə isə
daha gənc və az tanınan əmirləri gətirdi.
Şah Abbas hərbi islahatında Osmanlı dövlətinin yeniçəri hərbi institutunu
örnək kimi qəbul edərək, qulam, tüfəngçi nizami alaylarını yaratmış və bir qədər
sonra isə topçu alayını da təşkil edib, əsgəri təşkilatı təkmilləşdirərək, dövləti
hərbi-siyasi baxımdan gücləndirməyə müvəffəq oldu. 44 minlik daimi ordu yarada
bildi [17, s.79].
Şah Abbas daxili çəkişmələrə son qoyub dövlət hakimiyyətini
möhkəmləndirdikdən sonra, əvvəlcə Xorasanın özbək xanlarından geri
qaytarılmasını qərara aldı. Şah Abbas 1598-ci ildə Herat savaşında Div
Məhəmməd xanı məğlub etdi. Bu savaşda 4000 nəfərdən çox özbək döyüşçüsü və
Div Məhəmməd xan da öldürüldü. Nəticədə Nişapur, Məşhəd, Herat, Mərv daxil
olmaqla bütün Xorasan özbəklərdən geri alındı [10, s.66]. Azərbaycan
imperiyasının sərhədləri yenə Ceyhun çayına çatdı.
Şah Abbas ciddi hərbi hazırlıqdan sonra Osmanlılar tərəfindən tutulmuş
torpaqları geri qaytarmaq üçün 1603-cü ildə Təbrizə doğru hərəkət etdi. Qızılbaş
ordusunun yaxınlaşdığını görən Təbriz və onun ətraf əhalisi osmanlılara qarşı
çıxışlara başladılar. 1603-cü ilin oktyabrında Şah Abbas Təbrizi tutdu [17, s.86].
Culfa və Naxçıvan asanlıqla azad edildi. 1603-cü ilin sonunda başlanan savaş
1604-cü ilin iyununa qədər davam etdi. Çox çətinliklə İrəvan da tutuldu [10, s.78-
79].
Həlledici savaş 7 noyabr 1605-ci ildə Ərdəbillə Sərab arasında oldu. Şah
Abbas qalib gəldi, Qarabağa keçdi və Gəncəni mühasirəyə aldı. Kömək gələcəyini
gözləyən Osmanlılar Gəncənin verilməsi təklifinə razı olmadılar. Gəncənin
mühasirəsi dörd ay davam etdi. Gəncə 5 iyul 1606-cı ildə geri alındı, Şirvana daxil
olan Şah ordusu 1607-ci ilin yanvarında Şamaxıya çatdı. Bu vaxt Bakı və
Dərbənddə Osmanlılara qarşı çıxışlar oldu. Bu çıxışlar Şirvanın geri qaytarılmasını
asanlaşdırdı. Şamaxıda 1607-ci il döyüşləri hər iki tərəf üçün ağır oldu. Şah ordusu
1607-ci ilin iyununda Şamaxını tutdu [7, s.151]. Şamaxı döyüşü ilə savaşın taleyi
həll olundu. Bütün Cənubi Qafqaz yenə də Azərbaycanın hakimiyyəti altına
qaytarıldı. Şah Osmanlı dövləti ilə danışıqlara başlamaq üçün Təbrizə qayıtdı.
Osmanlı dövləti 1607-1611-ci illərdə əvvəlki vəziyyəti bərpa etməyə cəhdlər
göstərdi, lakin istəyinə nail ola bilmədi. Türkiyə və Azərbaycan rəhbərləri Sultan
Əhməd (1603-1617) və Şah I Abbasın razılığı ilə 17 oktyabr 1612-ci ildə
İstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə ilə 1590-cı il sülhünün
müddəaları ləğv edildi, Amasya sülhünün (1555-ci il) şərtləri bərpa olundu [1,
s.400].
Şah Abbas 1613-cü ildə Gürcüstana qoşun yeritdi və Gürcüstanı asanlıqla
tutdu. Gürcüstanın xeyli xristian əhalisinə islam dini qəbul etdirildi [10, s.104-
105]. Şah I Abbasın Qafqazdakı bu uğurları Osmanlı Sultan Əhmədin narazılığına
səbəb oldu. O, 1612-ci il müqaviləsini pozub Qafqazı yenidən tutmağı qərara aldı.
Osmanlı ordusu 1616-cı ildə Ərzurumdan Təbrizə doğru hərəkət etdi. Bu və digər
tərəfin uğurlarından sonra Mərənddə (bu müqavilə bəzi mənbələrdə səhvən “Sərab
müqaviləsi” adlandırılır, bu yanlışlıq həlledici döyüşün Sərab yaxınlığında baş
verməsi ilə bağlı olub) 1618-ci ilin sentyabrında 1612-ci il İstanbul müqaviləsinin
şərtləri əsasında müqavilə imzalandı [9, s.611]. Barışıqdan xeyli sonra Osmanlı
ölkəsində daxili çəkişmələr başlandı. Bundan istifadə edən Şah I Abbas 1622-
1623-cü illərdə Ərəb İraqına qoşun yeridib Bağdad, Kərbəla, Nəcəfi tutdu [7,
s.152].
Şah I Abbas 1629-cu ildə vəfat etdi. Şah Abbasın nəvəsi Sam Mirzə I Səfi
(1629-42) adı ilə Şah oldu. Osmanlı Sultanı IV Murad (1623-1640) 1634-cü ildə
yeni səfərbərlik keçirib güclü ordu yaratdı. IV Murad 1634-cü ildə Çuxur-Səəd
sərhəddini keçib İrəvanı mühasirəyə aldı. Şəhər 10 günlük mühasirədən sonra
tutuldu. IV Murad Irəvanı tutduqdan sonra Təbrizə doğru yola düşdü. Bu vaxt
Təbrizin yeni bəylərbəyi Rüstəm xan şəhəri tamamilə boşaltdırdı. IV Murad
Təbrizə savaşsız daxil oldu. Ancaq boşaldılmış şəhərdə ərzaq, sursat yox idi, qış
yaxınlaşırdı, Səfəvilər hücum edə bilərdilər. Elə buna görə, 1635-ci ildə osmanlılar
şəhərdən çıxıb geri döndülər. Səfəvi ordusu 1635-ci ildə İrəvan şəhərini də geri
aldı. Bağdad şəhərini isə Osmanlılar yenidən tutdular. Tərəflər arasında yenidən
danışıqlar başlandı və 1639-cu ilin mayında Qəsri-Şirində (İranın Kirmanşah
vilayətində şəhər) Amasya sülhünün şərtlərini təsdiq edən sülh müqaviləsi
bağlandı [7, s.152]. Şah Səfidən sonra hakimiyyətə onun kiçik oğlu Şah II Abbas
(1642-1666) keçdi. Yeni Şahın yaşı az olduğuna görə dövləti təxminən 1648-ci ilə
qədər baş vəzir Mirzə Tağı idarə etdi. Şah II Abbasın dövründə Səfəvi dövlətinin
iqtisadiyyatı inkişaf edərək beynəlxalq aləmdə nüfuzu gücləndi, Avropa və Şərq
dövlətləri ilə qarşılıqlı diplomatik əlaqələri də genişləndi [14, s.2009].
1666-cı ildə Şah II Abbas vəfat etdikdən sonra onun böyük oğlu Səfi Mirzə
Şah Süleyman (1666-1694) adı ilə hakimiyyətə gəldi. Onun dövründə ölkənin Şərq
sərhədləri zəifləmiş, özbək xanları isə Xorasana tez-tez hücumlar edir və heç bir
ciddi müqavimətlə qarşılaşmırdılar. XVII yüzilin 70-ci illərində Xəzəryanı
vilayətlər də kazak hücumlarına məruz qaldı. Belə ki, Stepan Razinin başçılıq
etdiyi rus kazakları 1668-ci ildə Xəzər dənizi ilə Gilana yan aldığı zaman şah
hökuməti onlara qarşı güclü qoşun çıxartdıqda, yalandan bildirdilər ki, Səfəvi
dövlətinin təbəəliyinə keçmək üçün bura üz tutmuşlar. Ancaq 1669-cu ildə
Xəzəryanı vilayətləri qarət edərək geri döndülər [8].
Beləliklə, 200 ilə yaxın dövr ərzində davam edən Azərbaycan-Türkiyə
müharibələri həm hər iki dövlətin, imperiyanın gücünü, qüdrətini nümayiş etdirdi,
həm də hər ikisini zəiflətdi. İki türk imperiyasının öz aralarında dil tapa bilməməsi
daxili siyasi-iqtisadi vəziyyəti gərginləşdirdi, xarici təhdid və müdaxilələr üçün
şərait yaratdı...
Ədəbiyyat:
1. Əliyarlı S. Azərbaycan tarixi. Bakı, “Şərq-Qərb”, 1996.
2. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007.
3. Mahmudov Y. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, “Təhsil”, 2006.
4. Musalı N. Qızılbaşların əfsanəvi komandanı “Div Sultan” ləqəbli Əli bəy Rumlu. //
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 20-ci ildönümünə həsr olunmuş
“Gənc alimlərin I Elmi Festivalı” çərçivəsində keçirilmiş elmi konfransın materialları.
Bakı, AMEA, 2011.
5. Münşi İ. “Tarixi-aləm arayi-Abbasi”. Bakı, “Şərq-Qərb”. 2010.
6. Nəcəfli T. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin xarici siyasəti. Bakı, “Turxan NPB”, 2020.
7. Nuriyeva İ. Azərbaycan tarixi (ən qədim dövrlərdən zəmanəmizədək). Bakı, “Elm və
təhsil”, 2019.
8. Stepan Razinin Bakıya hücumu.- bakuplus.az/2021/12/21/stepan-razinin-bak-ya-h-
cumu/.
9. Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarihi. IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983.
10. Blow D. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I.B.Tauris,
2009.
11. Bomati Y., Nahavandi H. Shah Abbas, empereur de Perse 1587-1629. Paris, France:
Perrin, 1998.
12. Ghereghlou G. Esmail II. New York: Encyclopaedia Iranica. 2016 a.- Esmail II.
Iranicaonline.org/articles/esmail-02.
13. Jackson P., Lockhart L. The Cambridge History of Iran. The Timur and Safavid
Periods. VI. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
14. Roemer H.R. “The Safavid period”. The Cambridge History of İran. 6. Cambridge
University Press, 2008.
15. Savory R.M. Abbas I. Encyclopaedia İranica.- iranicaonline.org/articles/abbas-i.
16. Savory R.M., Bosworth C.E. Tahmasp. Encyclopaedia of islam. Brill Online, 2012.
00:44, Bu gün
Türkiyə İrana hərbi helikopter və PUA göndərib
00:06, Bu gün
Bir reklamdan 20 milyon qazandı
00:01, Bu gün
Bakıda dava edən qonşuları ayıran qadın boğazından bıçaqlanıb
19 May 2024 | 23:37
Moskva Tehrana çağırış etdi
19 May 2024 | 23:35
"Sənət bazar deyil, özünə qiymət qoyasan"
19 May 2024 | 23:31
SEPAH komandanı: "Helikopterin qəzaya uğradığı yer dəqiq müəyyən edilib"
19 May 2024 | 23:28
İran Prezidenti İbrahim Rəisinin qəzaya uğradığı helikopterdən gələn zənglər araşdırılır
19 May 2024 | 23:24
"Bir milyona yaxın dinc əhali Rafahı tərk edib" - BMT-nin fələstinli qaçqınlar üzrə Agentliyi
19 May 2024 | 23:13
Rəisinin qəzaya uğradığı helikopter hansı modeldir? - FOTO
19 May 2024 | 23:09
Türkiyə 32 alpinisti axtarış və xilasetmə əməliyyatı üçün İrana göndərib
19 May 2024 | 22:50
Azərbaycanda istirahətə gedən ailə dəm qazından zəhərləndi: Ölən var - VİDEO
19 May 2024 | 22:43
İstanbul derbisinin qalibi "Fənərbağça" oldu
19 May 2024 | 22:32
İran rəhbərinin vəfat edəcəyi təqdirdə Rəisini kim əvəz edəcək?
19 May 2024 | 22:27
İbrahim Rəisi və nümayəndə heyətinin helikopter qəzası xəbəri bizi kədərləndirdi - Ərdoğan
19 May 2024 | 21:57
Aİ İran üçün "Copernicus" peyk görüntü xidmətini aktivləşdirib
19 May 2024 | 21:56
Ayətullah Xamenei İbrahim Rəisinin helikopterinin qəzaya uğramasından sonra açıqlama verib
19 May 2024 | 21:47
Qəzaya düşən helikopterdə Rəisi ilə birgə kimlər olub?
19 May 2024 | 21:34
İranda baş verən helikopter qəzası ilə bağlı baş verənləri üzüntü ilə izləyirik - Türkiyə XİN
19 May 2024 | 21:21
"Mançester Siti" çempion oldu, "Arsenal"ın 20 illik həsrətinə son qoyulmadı
19 May 2024 | 21:13
Muradın çayda boğulmasının TƏFƏRRÜATI: Batdığını görənlər qorxularından ailəsinə xəbər etməyibmiş - VİDEO
19 May 2024 | 20:54
Niger: ABŞ hərbçilərinin ölkədən çıxarılması proseduru razılaşdırılıb
19 May 2024 | 20:50
Rəisi bu gün İrəvana gedəcəkmiş, son anda…
19 May 2024 | 20:48
Göyçayda qəza: Xəsarət alanlar var
19 May 2024 | 20:39
HƏMAS-ın daha bir komandiri öldürüldü
19 May 2024 | 20:24
"Nüvə savaşında 72 saata 5 milyard insan həlak olacaq, yalnız iki ölkə salamat çıxacaq" - "Daily Star"
19 May 2024 | 20:12
İran vitse-prezidenti hadisə yerinə yollandı
19 May 2024 | 20:08
Azərbaycan İrana dost və qardaş xalq kimi bütün lazımi dəstəyi verməyə hazırdır - XİN
19 May 2024 | 20:01
Avropa İttifaqı Rəisinin qəzaya düşməsi ilə bağlı MƏLUMAT YAYDI
19 May 2024 | 19:58
İlham Əliyev İbrahim Rəisinin helikopterinin qəza enişi etməsindən narahatlığını bildirib
19 May 2024 | 19:56
İbrahim Rəisinin helikopterinin qəzaya düşməsi ilə bağlı RƏSMİ AÇIQLAMA
00:44, Bu gün
Türkiyə İrana hərbi helikopter və PUA göndərib
00:06, Bu gün
Bir reklamdan 20 milyon qazandı
00:01, Bu gün
Bakıda dava edən qonşuları ayıran qadın boğazından bıçaqlanıb
19 May 2024 | 23:37
Moskva Tehrana çağırış etdi
19 May 2024 | 23:35
"Sənət bazar deyil, özünə qiymət qoyasan"
19 May 2024 | 23:31
SEPAH komandanı: "Helikopterin qəzaya uğradığı yer dəqiq müəyyən edilib"
19 May 2024 | 23:28
İran Prezidenti İbrahim Rəisinin qəzaya uğradığı helikopterdən gələn zənglər araşdırılır
19 May 2024 | 23:24
"Bir milyona yaxın dinc əhali Rafahı tərk edib" - BMT-nin fələstinli qaçqınlar üzrə Agentliyi
19 May 2024 | 23:13
Rəisinin qəzaya uğradığı helikopter hansı modeldir? - FOTO
19 May 2024 | 23:09
Türkiyə 32 alpinisti axtarış və xilasetmə əməliyyatı üçün İrana göndərib
19 May 2024 | 22:50
Azərbaycanda istirahətə gedən ailə dəm qazından zəhərləndi: Ölən var - VİDEO
19 May 2024 | 22:43
İstanbul derbisinin qalibi "Fənərbağça" oldu
19 May 2024 | 22:32
İran rəhbərinin vəfat edəcəyi təqdirdə Rəisini kim əvəz edəcək?
19 May 2024 | 22:27
İbrahim Rəisi və nümayəndə heyətinin helikopter qəzası xəbəri bizi kədərləndirdi - Ərdoğan
19 May 2024 | 21:57
Aİ İran üçün "Copernicus" peyk görüntü xidmətini aktivləşdirib
19 May 2024 | 21:56
Ayətullah Xamenei İbrahim Rəisinin helikopterinin qəzaya uğramasından sonra açıqlama verib
19 May 2024 | 21:47
Qəzaya düşən helikopterdə Rəisi ilə birgə kimlər olub?
19 May 2024 | 21:34
İranda baş verən helikopter qəzası ilə bağlı baş verənləri üzüntü ilə izləyirik - Türkiyə XİN
19 May 2024 | 21:21
"Mançester Siti" çempion oldu, "Arsenal"ın 20 illik həsrətinə son qoyulmadı
19 May 2024 | 21:13
Muradın çayda boğulmasının TƏFƏRRÜATI: Batdığını görənlər qorxularından ailəsinə xəbər etməyibmiş - VİDEO
19 May 2024 | 20:54
Niger: ABŞ hərbçilərinin ölkədən çıxarılması proseduru razılaşdırılıb
19 May 2024 | 20:50
Rəisi bu gün İrəvana gedəcəkmiş, son anda…
19 May 2024 | 20:48
Göyçayda qəza: Xəsarət alanlar var
19 May 2024 | 20:39
HƏMAS-ın daha bir komandiri öldürüldü
19 May 2024 | 20:24
"Nüvə savaşında 72 saata 5 milyard insan həlak olacaq, yalnız iki ölkə salamat çıxacaq" - "Daily Star"
19 May 2024 | 20:12
İran vitse-prezidenti hadisə yerinə yollandı
19 May 2024 | 20:08
Azərbaycan İrana dost və qardaş xalq kimi bütün lazımi dəstəyi verməyə hazırdır - XİN
19 May 2024 | 20:01
Avropa İttifaqı Rəisinin qəzaya düşməsi ilə bağlı MƏLUMAT YAYDI
19 May 2024 | 19:58
İlham Əliyev İbrahim Rəisinin helikopterinin qəza enişi etməsindən narahatlığını bildirib
19 May 2024 | 19:56
İbrahim Rəisinin helikopterinin qəzaya düşməsi ilə bağlı RƏSMİ AÇIQLAMA
19 May 2024 | 19:26
Rəisi və Abdullahian təhlükədədir - İranlı rəsmi
19 May 2024 | 19:20
Ayətullah Xamenei İran Təhlükəsizlik Şurasının təcili iclasını keçirir
19 May 2024 | 19:19
Sabahın havası meteohəssas insanlara necə təsir edəcək?
19 May 2024 | 19:10
Yevlaxda ər arvadını öldürüb, sonra özünü bıçaqlayıb
19 May 2024 | 19:08
Qəzaya uğrayan helikopterin axtarışları davam edir - VİDEO
19 May 2024 | 19:04
"Ukraynadan qalan yalnız Lvov olacaq" - Xodorkovski
19 May 2024 | 18:56
"Hər hansı bir ölkəni çökdürmək üçün çip alımını dayandırmaq yetərlidir"
19 May 2024 | 18:55
İbrahim Rəisi sağdırmı? – İrandan şok qərarlar...
19 May 2024 | 18:42
"Mehr" agentliyi İran Prezidentinin xəsarət almadığı ilə bağlı məlumatı silib - YENİLƏNİB
19 May 2024 | 18:33
Qəzzada 35,5 min insanın həyatını itirdiyini bildirib
19 May 2024 | 18:30
2023-cü ildə 30 500 şəkərli diabet xəstəsi qeydə alınıb
19 May 2024 | 18:05
Rəisinin helikopterinin qəzadan öncəki görüntüləri - VİDEO
19 May 2024 | 18:05
Britaniyanın müdafiə naziri Rusiya ilə mümkün müharibədən danışdı
19 May 2024 | 17:43
Nazirlik: VI siniflərdə keçirilən monitorinq uğurla başa çatdırılıb
19 May 2024 | 17:40
İran Prezidenti helikopterin sərt enişi nəticəsində xəsarət almayıb - KİV
19 May 2024 | 17:39
Yağıntılı hava ilə bağlı magistral yollarda görmə məsafəsi məhdudlaşacaq
19 May 2024 | 17:38
Slovakiyanın güllələnmiş baş nazirinin vəziyyəti necədir?
19 May 2024 | 17:32
Rəisinin helikopteri buna görə qəzaya uğrayıb – Təfərrüat
19 May 2024 | 17:25
Latviya Parlamentinin sədri: Qarabağdakı quruculuq işlərinə şahidlik etmək çox sevindiricidir
19 May 2024 | 17:23
Türkiyəli nazir: İlin sonunadək neft hasilatı daxili bazarın tələbatının 10 faizini ödəyəcək
19 May 2024 | 17:20
Qocalar evində ölümləri "proqnozlaşdıran" ekstrasens pişik
19 May 2024 | 17:18
Köçəryan və Sərkisyandan Paşinyana qarşı həmlə: Petrosyan tərəfini açıqladı
19 May 2024 | 17:08
İran Prezidentini daşıyan helikopter sərt eniş edib, Rəisinin vəziyyəti məlum deyil
19 May 2024 | 17:07
Göyçayda 24 yaşlı oğlanı cərəyan vurub öldürüb
19 May 2024 | 17:05
Bakıda iki sərnişin avtobusu toqquşdu: 6 nəfər xəsarət aldı
19 May 2024 | 16:58
İran Prezidenti İbrahim Rəisini daşıyan helikopter qəzaya uğrayıb
19 May 2024 | 16:55
Latviya parlamentinin sədri Şuşadadır
19 May 2024 | 16:52
Rusiyalılar mülki ukraynalıları qətlə yetirir, Xersonda insanların üzərinə drondan partlayıcı maddə atılıb
19 May 2024 | 16:44
Nuran Abdullayev: "Prezident İlham Əliyev nə zaman hansı gedişi edəcəyi bilinməyən ən güclü siyasi şahmat ustasıdır"
19 May 2024 | 16:40
"Hücumun birinci fazası: Volçanskın zəbt edilməsi rusiyalılara nə üçün lazımdır?" - ISW
19 May 2024 | 16:39
Ukrayna Rusiyanın daha bir gəmisini VURDU
19 May 2024 | 16:37
Çərçivə sazişi imzalanır, dəhliz bu statusla açılır - Tarix verildi
19 May 2024 | 16:36
Türkandan gözlənilməz hərəkət: Efirə telefonla buraxmadılar deyə GÖRÜN NƏ ETDİ - VİDEO
19 May 2024 | 16:34
Rusiya Xarkovdakı istirahət mərkəzini “İskander”lə vurub, ölənlərin sayı 5-ə çatıb - YENİLƏNİB
19 May 2024 | 16:20
Amerikalı qız başqa ölkəyə köçdü, adını dəyişdi: Maraqlı SƏBƏB
19 May 2024 | 16:18
Cəlilabadda 17 yaşlı yeniyetmə bıçaqlanıb
19 May 2024 | 16:14
Ağsu dolaylarında asfalt çöküb
19 May 2024 | 16:06
Türkiyədə Atatürkü Anma, Gənclik və İdman Günü qeyd edilir
19 May 2024 | 15:45
Bitlisdə avtobus dərəyə düşüb, yaralananlar var
19 May 2024 | 15:31
Maqnit qasırğaları zamanı edilən səhvlər SADALANDI
19 May 2024 | 15:28
Xətaidə yanğın: Avtomobillərin hərəkətinə məhdudiyyət qoyuldu
19 May 2024 | 15:27
Dunay çayında gəmilər toqquşub, ölənlər var
19 May 2024 | 15:04
Seyid İbrahim Rəisi: İranın Azərbaycanla əlaqəsi qonşuluq əlaqəsindən daha üstündür
19 May 2024 | 15:03
Yeni Kaledoniyada gərgin vəziyyətlə əlaqədar məktəblərdə dərslər dayandırılıb
19 May 2024 | 15:02
Erməni barbarlığına tuş gələn Qubadlı məscidi
19 May 2024 | 15:01
Ukrayna Rusiyanın daha bir gəmisini məhv etdi
19 May 2024 | 14:45
“Ola bilsin ki, bəziləri bizim bu görüşlərimizi bəyənməsinlər”
19 May 2024 | 14:45
Çinin kənd təsərrüfatı naziri haqqında təhqiqat başlanıb
19 May 2024 | 14:43
Tabut açıldı: Qızı içəridəki kişini görüb DƏHŞƏTƏ gəldi
19 May 2024 | 14:42
İlham Əliyev: İran-Azərbaycan birliyi, dostluğu sarsılmazdır
19 May 2024 | 14:40
Müdafiə Nazirliyi şəhidlərin xatirəsinə həsr olunmuş anım mərasimi keçirib
19 May 2024 | 14:25
Radiasiya səviyyəsinə görə ən təhlükəli 5 smartfon
19 May 2024 | 14:23
Prezident: "Qeyri-regional ölkələrin bizim işlərimizə müdaxiləsi qəbuledilməzdir"
19 May 2024 | 14:22
"Ukrayna Rusiyadakı obyektlərə zərbələr endirmək üçün ABŞ-dan icazə istəyir" - "The Wall Street Journal"
19 May 2024 | 14:15
Anar Heybətova ağır itki - FOTO
19 May 2024 | 14:14
"Belarus post-sovet ölkələri arasında Azərbaycanın dördüncü ən böyük xarici ticarət partnyorudur"
19 May 2024 | 14:11
Vətəndaş kibercinayətkarların tələsinə belə düşdü - 25 min manat itirdi- ŞOK FAKTLAR
19 May 2024 | 14:11
"Qarabağ, Şərqi Zəngəzur və Naxçıvanda “yaşıl enerji” mənbələrinin yaradılması bütün bölgəyə fayda verəcək"
19 May 2024 | 14:09
Prezident: "İki hidroqovşağın açılışı və istismara verilməsi tarixi hadisədir"
19 May 2024 | 14:08
Prezident: "İran-Azərbaycan dostluğu, qardaşlığı bölgənin sabitliyi üçün önəmli amildir"
19 May 2024 | 14:07
Tanınmış xanəndə məşhur aktyorun bacısı imiş - FOTO
19 May 2024 | 14:07
Azərbaycan Prezidenti: "Bizim energetika sahəsində çox böyük planlarımız var"
19 May 2024 | 13:44
Rusiyanın Xarkovu atəşə tutması nəticəsində azı 4 nəfər ölüb
19 May 2024 | 13:42
Diş yetişdirmək üçün dünyada ilk dərman yaradıldı
19 May 2024 | 13:27
Aralıq dənizində zəlzələ
19 May 2024 | 13:23
İran səfiri: Missiyamın son günündə ən böyük sərhəd layihəsinin istifadəyə verilməsi ilə fəxr edirəm
19 May 2024 | 13:21
Müdafiə Nazirliyi həftəlik icmalını təqdim edib
19 May 2024 | 13:20
Sumqayıtda mənzildən kişi meyiti tapıldı
19 May 2024 | 13:19
Kim qalib gələcək: Tramp, yoxsa Bayden?
19 May 2024 | 12:55
Sabah Azərbaycanın bu rayonlarında leysan yağacaq, şimşək çaxacaq, dolu düşəcək
19 May 2024 | 19:58
İlham Əliyev İbrahim Rəisinin helikopterinin qəza enişi etməsindən narahatlığını bildirib
19 May 2024 | 08:22
Ukraynalı döyüşçü britaniyalını udub mütləq çempion oldu...-Rusiyalı isə isveçlidən ağır nokaund aldı...-FOTOLAR+VİDEO
19 May 2024 | 06:51
Misirdəki piramidaların sirri açıla bilər
19 May 2024 | 07:30
“Həftə sonları”-nın yaratdığı TƏHLÜKƏ
19 May 2024 | 06:49
İsrail Rəfahda 50-yə yaxın terrorçunu məhv edib
19 May 2024 | 07:44
Bağırsaq bakteriyaları insan qərarlarına təsir edirmiş
19 May 2024 | 07:15
“iPhone 16” istehsala hazırlaşır
19 May 2024 | 07:57
Son zəng yaxınlaşır: Paltar tikdirmək neçəyə başa gəlir? - VİDEO
19 May 2024 | 08:47
Almaniya Müdafiə Nazirliyi Ukraynaya dəstək üçün hökumətdən əlavə 3,8 milyard avro tələb edib
19 May 2024 | 08:26
Rafael Ağayev Ginnesin Rekordlar Kitabına düşdü
18 May 2024 | 10:14
“Özünə yaxın şəxsi nazir qoyub ki, ayrılan pullar ondan xəbərsiz oğurlanmasın...”-Hərbi ekspert
18 May 2024 | 17:15
Tanınmış aparıcı: “Amerikada evlərə pizza daşımışam, əsəbimdən maşında oturub ağlamışam”-VİDEO
16 May 2024 | 11:09
25 min məcburi köçkünün “çörəkpulu” kəsildi - QAÇQINLIQ DÖVRÜ BİTDİ...
18 May 2024 | 17:25
İtkin düşmüş qızla bağlı DİN-dən açıqlama - YENİLƏNİB + FOTO
18 May 2024 | 23:57
Elmdə sıçrayış: dondurulmuş insan beyni həyata qaytarılıb
19 May 2024 | 19:58
İlham Əliyev İbrahim Rəisinin helikopterinin qəza enişi etməsindən narahatlığını bildirib
18 May 2024 | 16:16
İlham Əliyev və Mehriban Əliyeva Zəngilanda “Ağalı” hotelinin açılışında iştirak ediblər - YENİLƏNİB
18 May 2024 | 16:25
İlham Əliyev Cəbrayıl rayonunun Maşanlı kəndinin təməlini qoydu - YENİLƏNİB
19 May 2024 | 08:22
Ukraynalı döyüşçü britaniyalını udub mütləq çempion oldu...-Rusiyalı isə isveçlidən ağır nokaund aldı...-FOTOLAR+VİDEO
18 May 2024 | 23:50
"Ukrayna Rusiyanın neft emalı gücünün 14 faizini sıradan çıxarıb" - "Bloomberg"
19 May 2024 | 19:58
İlham Əliyev İbrahim Rəisinin helikopterinin qəza enişi etməsindən narahatlığını bildirib
19 May 2024 | 08:22
Ukraynalı döyüşçü britaniyalını udub mütləq çempion oldu...-Rusiyalı isə isveçlidən ağır nokaund aldı...-FOTOLAR+VİDEO
19 May 2024 | 06:51
Misirdəki piramidaların sirri açıla bilər
19 May 2024 | 07:30
“Həftə sonları”-nın yaratdığı TƏHLÜKƏ
19 May 2024 | 06:49
İsrail Rəfahda 50-yə yaxın terrorçunu məhv edib
19 May 2024 | 07:44
Bağırsaq bakteriyaları insan qərarlarına təsir edirmiş
19 May 2024 | 07:15
“iPhone 16” istehsala hazırlaşır
19 May 2024 | 07:57
Son zəng yaxınlaşır: Paltar tikdirmək neçəyə başa gəlir? - VİDEO
19 May 2024 | 08:47
Almaniya Müdafiə Nazirliyi Ukraynaya dəstək üçün hökumətdən əlavə 3,8 milyard avro tələb edib
19 May 2024 | 08:26
Rafael Ağayev Ginnesin Rekordlar Kitabına düşdü
