M.Ə.Rəsulzadə: ”Qafqaz Türkləri” (VI hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

(Əvvəli ötən təqdimatlarımızda: //moderator.az/az/arasdirma/721725/meresulzade-qafqaz-turkleri-i-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/;

//moderator.az/read/722059?fbclid=IwAR2d5Cl9VvK_S_zaVBme-Eevrrty_NDOjKbRhd398oB85LqfqytWEtwmUuQ; 

//moderator.az/az/arasdirma/722416/meresulzade-qafqaz-turkleri-iii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR02hnmHdpo0h8lO9QFnQ5fY446hAWMQ1pN5QKEEcNjDOvM4jwv2Ssi-_u0;

//moderator.az/az/arasdirma/722974/meresulzadeqafqaz-turkleri-v-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/; 

//moderator.az/read/722974?fbclid=IwAR26JVsGc1BO4slAoKQy8JNmyMZzYA32nmP744d2po_TPiHfWv3KoqO8a3w)

 

Xristianlıq məfkurəsi ilə təəssüs edən çar imperializmi tarixi vəzifəsini is¬lam dünyası və bilxassə türk aləmi ilə mücadilədə görüyordu. Bunun üçün də o, axi¬rən təsis edilən bələdiyyə intixablarında, müstəmləkə əhalisi kibi gördüyü müsəlmanları, xristianlardan təfriq edərək, hüquqca təhdid ediyor; bir şəhərin əhalisi əksəriyyətlə müsəlman olsa belə, məclisi-ümumi əzasının nisfindən fəzləsini təşkil edəmiyəcəyini təhəqqüq etdirmək ədalətsizliyində bulunuyordu. Bu tədbir bilxassə rus çarizminin kılavuzluğunu yapan erməni burjuazisinin təfəvvüqünü himayə üçün yapılıyordu. Qafqasiyalı bir müsəlmanın Türküstanda mülk alması məmnu idi. Halbuki Rusiyanın ən hüquqsuz və zavallı bir məxluqunu təşkil edən yəhudi belə bu haqdan məhrum deyildi.

 

Bütün bu tədbirlərlə Rusiya hökumətinin istehdaf etdiyi bir məqsəd vardı ki, bu da kəndisinə inanmadığı türk ünsürünü məmləkətin ümumi inkişafı ilə mütənasib bir tərəqqi verdirməməkdən ibarət idi. Qafqasiya həyatında pək mühüm bir tərəqqi amili olan Bakı-Batum yolunu çəkdirərkən belə o, Şərqi Qafqasiyanın iqtisadi inkişaf və mədəni ehtiyacını qətiyyən nəzərə almamış, Azərbaycan şəhərlərindən yalnız Gəncəyə təmas edən bu yol, burada belə, istasyonundan pək böyük bir fasilədə buraxaraq keçmişdir. Fəqət türk və islam əhaliyə qarşı təvcih olunan bütün bu tərs tədbirlərə rəğmən, bir tərəfdən rus istilasından hasil olan nisbi asayiş, digər tərəfdən də Mavərayi-Qafqas dəmiryolunun təsisi ilə Bakı petrol ocaqlarının “kapitalizə” edilməsi, bütün Qafqasiyada  olduğu kibi, Şərqi Qafqasiyadakı yarımfeodal türk cəmiyyətlərini də istər-istəməz tərəqqi və inkişaf yoluna sövq etdi. Şəhərlərdə erməni burjuaziyası ilə rəqabət edəcək mütəşəbbis türk tüccar və burjuazisi yetişməyə başladı. Əski xanlıqları təşkil edən vilayətlər arasındakı mübadilə və irtibat çoxaldı. Kapitalizmin girməsiylə ziraət və maldarlıq həyatında hüsulə gələn böhran nəticəsində köydə tutunamayan türk əşrəfindən bir çoxu şəhərlərə, bilxassə Bakıya gəldilər. Eyni zamanda türk köylüsü də əmələliyə gəlmək zərurətində qaldı. İbtida bəylərin, sonra da burjuaların çocuqları təhsilə qoyuldular. Bu hərəkat yeni bir zümrənin doğuşunu təbşir ediyordu. Feodal türk xanlıqlarının yerini türk demokrasisi tutuyordu. Təərrüz qanunu burada da hökmünü icra və rus imperializmi inkişaf edə-edə kəndisini istihlaf edəcək demokrasi ünsürlərini təqviyə ediyordu. Yarım əsrdən ziyadə davam edən sükun və maddi rifah, şübhəsiz, bu ünsürün ən mühümü idi.

 

 

1905 sənəsini mütəaqib sənələrdə Qafqasiyadakı türklər çox tərəqqi etmiş, olduqca inkişaf əsəri göstərmişlərdir. Belə ki, çarizmin inhilalını ehzar edən Hərbi-Ümumi ərəfəsində, Cənubi Qafqasiya yaxud Şimali Azərbaycan türklüyü, artıq 1905 və ondan əvvəlki zamanlarda olduğu kimi, başıpozuq və şəkilsiz bir kütlə halında deyildi.

 

 

Qafqasiya türklüyünün ədəbi həyatı demək, Azəri-Türk ədəbiyyatının seyr və hərəkatı deməkdir. Mənşə etibarilə oğuz türkcəsindən ibarət olan Azəri ləhcəsi ədəbi bir lisan halını aldığı əsnalarda daima Azərbaycan həvalisində təşəkkül edən siyasi mərkəzlərə mərbut bulunduğu üçün, oğuz türkcəsinin İstanbul mərkəzinə tabe bulunan qərb qismindən, əski istilahla söylərsək, Osmanlı türkcəsindən müstəqil bir cərəyan almışdır. Azəri ləhcəsinin təşəkkülünə səbəb olan ən mühüm amil – Köprülüzadə Mehmed Fuad bəyin tədqiqinə görə – moğol istilasını mütəaqib şərqə gələn yeni oğuz kütlələrinin əski oğuz kütlələrinin lisani-sərvətinə bir çox şeylər əlavə etmələri ilə unudulmağa başlamış “Oğuz harsı”nı yenidən canlandırmaları olmuşdur. Fuad bəy əsasən Səlcuqi-Osmanlı ləhcəsinin əski və ibtidai şəkliylə Azəri ləhcəsi arasında həmən heç bir fərq yoxdur davasındadır. Ortadakı fərqi hüsulə gətirən şey isə “Azəri ləhcəsinin bilxassə Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular və Səfəvilər kibi türk xanədanlarının idarəsi altında, osmanlılardan ayrı – hətta məzhəb etibarı ilə onlara şiddətlə xilafgir digər bir idareyi-siyasiyənin nüvəsini təşkil etməsidir”. Azəri ləhcəsini qardaş Osmanlı ləhcəsindən ayıran amil, eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatını “Çağatayca”dan da müstəqil bir cərəyan almaya sövq etmişdir. Məmafih ədəbi Azəri ləhcəsinin əsaslandığı bu dövrdə yetişən Nəsimi, Həbibi nəhayət, Füzuli kibi ustadlar, yalnız Azərbaycan mühitinə münhəsir olmayıb, ləhcələrindəki xüsusiyyətə rəğmən, təsir etibarı ilə bulunduqları məkanı aşa bildikləri kibi, kəndilərini təaqüb edən zamanları da aşmış və onlardan böyük Füzuli bu günə qədər təsirini ibqa edərək, Kaşqardan Ədirnəyə qədər, bütün türklərin dəxi şairi olduğu kibi, Avropa münəqqidləri tərəfindən dəxi Şərqin ən həssas və müstəsna şairləri zümrəsindən ədd olunmuşdur. 

 

Azəri ədəbiyyatı yalnız bəhs etdiyimiz bu sülalələr dövründə deyil, bunlardan birinin müəssisi bulunan Şah İsmayıl tərəfindən bizzat tərvic edilmişdir. Nəşr etdiyi məzhəbin propaqanda vasitəsi olan mənzum ilahilər və Xətai təxəllüsü ilə şeirlər yazan şah kəndilərinə istinad etdiyi oğuz taifələrinə xitab edə bilmək üçün, şeirlərinin mühüm qismini türkcə yazmışdır. Şah İsmayılın ilahiləri kibi, şiə şairlərin Kərbəla faciəsinə aid mərsiyələrinin dəxi Azərbaycan və Qafqasiya türkləri arasında ədəbi türkcənin farisi ədəbiyyatına qarşı mücadiləsində oynadığı müəssir rolu təsbit etmək lazım. Şah İsmayıldan əvvəl Ərdəbil şeyxi sofi ocağına mənsub türk dədələrinin dəxi mühitlərinə türkcə xitab və bu lisanda ilahilər inşad elədikləri şübhəsizdir.

 

Bunlardan keçdikdən sonra, rus istilasından əvvəl Qafqasiyadakı mövcud türk xanlarının sarayları birər ədəbiyyat məhfili təşkil ediyorlardı. Bu məhfillərə intisab edən şairlər arasında ədəbi qiyməti getdikcə daha ziyadə anlaşılan Molla Pənah Vaqif kibi ustadlar vardır. Vaqifin bundan bir çox əsr əvvəl, heca vəzni ilə saf və təmiz bir türkcə ilə yazdığı bədii, pək böyük qiyməti haiz olan şeirləri şayani-qeyddir.

 

Fəqət bütün bunlarla bərabər, XIX əsr ibtidalarında, mütəfərriq xanlıqlar şəklində Rusiya əsarətinə düşən Qafqasiya türklüyünün milli bir mövcudiyət göstərdiyini iddia edəməyiz. Hənuz ümmət dövründə Azərbaycan, o zaman, milli hars təsirlərindən ziyadə dini və məzhəbi rabitələrə mərbut idi. Ədəbi zövqlərini qismən türkcə şeirlər, ilahilər və hətta ozanlar tərəfindən söylənən dastanlar və aşıqların saz tərənnümü ilə nəql etdikləri hekayələrlə tətmin edən bir mühit – bütün bunlara rəğmən – ruhən və hissən İran təsirinə məğlub idi. Rəsmi lisan farisi olduğu kibi, türkcə yazan şairlər eyni zamanda farsca da şeirlər yazar və bunu ədibliyin ayrılmaz bir şərti ədd edərlərdi. Xanlıqların sükutundan çox sonra belə Azərbaycanın ən dəyərli alim və şairi Bakılı Abbasqulu ağa, Şərqi Qafqasiya tarixinə aid yazdığı Gülüstani-İrəm nam mühüm əsərini farisicə yazmışdır. Türk dramaturqluğunun mucidi Axundzadə Mirzə Fətəli dəxi əsərlərinin bir qismini bu lisan üzrə yazmışdır. Pəhləvanilər zamanında Azərbaycan atabəyliyində yaşayan Fələki Şirvani farisi ədəbiyyatının ustadlarından ədd olunmaqdadır. Nizaminin mənşəyində ixtilaf olduğu üçün onu azərbaycanlı bir türk şairi olmasa da, Gəncədə yaşamış və bu mühit içərisində yetişmiş bir şair olaraq qəbul edə biliriz. Şamaxıdan, Bakıdan, Gəncədən, Dərbənd ilə Təbrizdən bir çox alimlər, şairlər, həkim və filosoflar çıxmışdır ki, əsərlərini farisicə yazmışlardır. Bu gün İran Azərbaycanında olduğu kibi, bundan 30-40 sənə əvvəl Qafqasiya Azərbaycanında (da) təhrirat, əksəriyyətlə farisi idi və kəndilərini iranlı bilənlər son zamanlara qədər az deyildi.