Qafqasiya türklərindən və bunların tarixi müqəddəratlarından bəhs edərkən onu Azərbaycan türklərindən ayrı olaraq tələqqi və hələ tədqiq etmək, fərzən, bəhsi Aras nəhrinin ancaq şimalına həsr eləmək imkanı qətiyyən yoxdur. Orta zaman tarixlərində Şir­van və Arran namları ilə məruf olan Şərqi Qafqasiya ilə bugünkü Azərbaycan Cüm­hu­riyyətini təşkil edən məmləkətlərlə şimalda Dağıstan, cənubda Azərbaycan (İran Azər­­baycanı) məmləkətlərinin tarixi müqəddəratları müştərək olmuşdur. Şimali Qafqa­si­yanın türk qövmləri tərəfindən iskanı mövzui-bəhs olunca bu bəhsin eyni zamanda Azərbaycana da şamil olacağı təbiidir. Bunun üçün də biz işbu məqaləmizdə, “Şərqi Qaf­qasiya və Azərbaycan” tərkibini qullanmaq zərurətini hiss ediyoruz.

 

Türklərin hal-hazırda oturduqları Qafqasiya torpaqlarının ən qədim zaman­lar­dan bəri sakinləri kimlərdir? Buranın qədim yerliləri türk irqinəmi, yoxsa başqa bir irqə­mi mənsubdu? Bu suala qətiyyətlə cavab verə bilmək üçün məruf “Turan nəzəriyyəsi” tərə­findən ortaya qoyulan məsələlərin fənnən həllini bəkləməlidir. Şumerlərin, akad­la­rın, əski midiyalılarla hititlərin türk irqinə mənsubiyyətlərini iddia edənlərcə bu sualın cava­bı müsbətdir. Nəzəriyyəyi şübhəli bulanlar isə bura yerlilərini akademik Marr[1] tə­rə­­fin­dən irəli sürülən yafəsilərə intisab etdirirlər. Bu məktəbə görə şərqi-qərib ilə bil­xas­sə Qaf­qasiyada qədim zamanda yafəsi denən müstəqil bir irqə mənsub qövmlər yaşı­yor­muş. Bu məsələnin həlli üçün Heredot ilə Strabonun sak, iskit, kimmeri və massacta[2]  namı ilə qeyd etdikləri qövmlərin  mahiyyətləri də bilinmək lazım.

 

Fəqət biz, fənnən daha qaranlıq bulunan bu məsələyi dövri-qədim mütə­xəs­sis­lərinə tərk edəlim də, elm və fənnin işığı ilə görüləcək şübhəsiz və müsbət vaqiələri seyr və müşahidə edəlim. Bu müşahidə bizə müxtəlif zamanlarda Qafqasiyaya doğru axan türk yayılışını bütün böyüklük və ehtişamı ilə göstərir və bunu yalnız kitablar və kita­bə­lər deyil, türklərin bu gün yaşadıqları yerlərdə dağların başına çəkilən qeyri-türk qafqa­si­yalıların lisani-halları dəxi bizə anlatmaqdadır[3].

 

Miladi V əsr ortalarında müxtəlif türk qövmlərinin şimal steplərindən Qafqa­si­ya­­ya keçərək İran üzərinə saldırdıqları məlumdur[4]. Dərbənd ilə Daryal keçidlərində sasa­nilər tərəfindən vücuda gətirilmiş bulunan sədlər və bunlar ətrafında iskan olunan iranlı mühafizlər işbu axınları durdurmaq üçün təşəbbüs edilmiş çarələrdi. Cənubi Rusi­ya steplərində, “Don” ilə “Terek” nəhrləri hövzələrində yaşayan türk köçəbələri bəzən də yerli xalqın dəvəti üzərinə Cənubi Qafqasiyaya gəliyor, İran əleyhində zühur edən üsyanları təqviyə ediyorlardı[5]. Şu dövrdə gələn türk qövmlərinin bir qismi də Ağ Hun və yaxud Halandürüklər, digər qismini də Attila komandasında gələn “Ağaçərilər” təşkil eləmişlərdir[6].

 

Daha qüvvətli türk axını VII əsrin ibtidalarında vüqu bulmuşdur. Bizans impe­ra­toru II Herakliusun müttəfiqləri sifətilə Qafqasiyaya girən Xəzər türkləri Tiflisi müha­sirə və zəbt eləmişlərdi. II Xosrovun düçar olduğu həzimət, Sasani imperatorluğundakı hərcü-mərc, III Yezdəgerd əsrində İran sülaləsinin inqirazı və bütün amillər, şübhəsiz, bir çox zaman Xəzər türklərinin Mavərayi-Qafqasiyaya sühulətlə enmələrinə və burada birləşmələrinə imkan vermişdir.

 

Ərəb istilası şimaldan gələn türk axınını durdurmuşdur. Sasanilər kibi Dərbənd istehkamlarına fövqəladə əhəmiyyət verən ərəb fatehlərinin bu məsələdəki fəaliyyətləri bütün ənənatı  ilə “Dərbəndnamə”də  zikr edilmişdir.

 

Fəqət məmləkətdə fars ünsürünün çoxalmasına səbəbiyət verən və eyni zamanda Xəzər axınına sədd çəkən ərəblər, cənubdan gələn türk yayılışına pək də mane ola­ma­dı­lar. Bağdad xəlifələri Türküstanda cəlb etdikləri əcir əsgərlərə dayanmaq zərurətinə düş­müş­lərdi. Bu könüllü türk cəngavərləri sayəsində idi ki, IX əsri-miladi ibtidalarında, Bağdad xilafəti üsyan halında bulunan Qafqasiya vilayətlərini hakimiyyəti altında tuta biliyordu[7]. Əmir Buğanın Gəncə həvalisindəki Şəmkir şəhərini ehya edərək buraya  isla­­miyəti qəbul etmiş Xəzər mühacirlərini yerləşdirdiyi məlumdur.

 

Şərqi Qafqasiya ilə Azərbaycanın gözəl ovaları ilə mükəmməl yaylaları türk köçə­bələrinin daima sevdikləri ərazini təşkil eləmiş, şimaldan gələn ellər burasını mə­nim­sədikləri kibi, cənubdan gələnlər də burada yerləşmiş və yurd salmışlardır. XI əsrdə Azərbaycan və Qafqasiyaya girən Səlcuq türkləri buralarda ciddi bir müqavimətə uğra­mıyorlardı. Səlcuqilərin buralarda sühulətlə yerləşə bilmələri ancaq kəndilərindən əvvəl gəlib də buralarda yerləşmiş bulunan türk ellərinin mövcudiyəti ilə izah edilə bilir. Səl­cuq imperatorluğunun əsasını təşkil edən türk köçəbələri əksəriyyətlə Türkmən-Oğuz əşirətlərindən ibarət idi. Bu aşirətlər kəndilərindən əvvəl gəlib də burada yerləşmiş bulu­nan digər türkmənlərlə birləşərək, qismən Şərqi Qafqasiya ilə Azərbaycanda qalmışlar və əksəriyyətlə buradan keçərək Anadoluda yerləşmişlərdir.

 

Bu ana qədər Azərbaycan ilə Qafqasiya məmləkətlərində yerləşən türk qövmləri arasında şimaldan gələn Qıpçaq elləri əksəriyyət təşkil ediyordu. Şöylə ki, Səlcuq impe­ratorluğunun parçalanması üzərinə 1146 sənəsində Azərbaycanda istiqlalını elan edən Atabəy sülaləsi bir Qıpçaq sülaləsi idi. Digər namla Pəhləvanilər sülaləsi deyə məruf olan bu sülalənin hökmran olduğu 81 sənə əsnasında Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiyaya yenidən bir çox türk qəbilələri cəlb və iskan edilmişlərdir.

 

XIII əsr ibtidalarında Pəhləvani sülaləsinin hakimiyyətinə xatimə verən Xa­rəzm­şahilər zamanında da Azərbaycan ilə Qafqasiya məmləkətlərinə yeni türk qövm­ləri yerləşdirilmişdir. Xarəzmilər zamanında Aras nəhrindən çəkilən dörd böyük kanal­la suvarılan Muğan səhrasında təsis olunan məmurələr münhəsirən türk zarelərlə iskan edilmiş bulunuyordu.

 

 

[1] Nikolay Marr: (1865-1934) Rus şərqşünası və dilçisi (red.).

 

[2] Massaget, Masget adıyla da bilinirlər (red.).

 

[3] Şərqi Qafqasiya ilə Azərbaycanın hər tərəfində kürd, erməni və tat kibi qeyri-türk ünsürlər dağ başlarında yaşarlar.

 

[4] Attila ilə görüşmək üçün göndərilən Bizans heyətinə daxil bulunan Priskin rəvayətinə görə Hun türklərinin sərdarı Attila Bizans heyətinə vüqu bulan bəyanatında ordusunun dağlardan keçərək İran üzərinə hücum etdiyini söylərkən, bu dağlardan atəş fışqırmaqda olduğunu da qeyd eləmişdir. Məlum olduğu üzərə, Bakı həvalisində arasıra alovlar fışqıran “Binəqədi” (red.) yanardağından maəda, yerdən çıxan təbii qazlar vardır ki, bunlardan ən məşhuru “Suraxanı” atəşgədəsi ilə “Şubanı Ahgərməsi”dir (M.Ə.).

 

[5] Erməni müvərrixlərinin yazdığına görə V əsri-miladinin ortalarında II Yezdgərdə qarşı üsyan edən Mamikonyan Kür nəhri sahilində, Şəmkir həvalisində bir yerdə İran orduları üzərində ehraz etdi­yi qələbəsini ancaq bu surətlə təmin eləmişdir (M.Ə.).

 

[6] Bu xüsusda Zəki Vəlidi bəyin məqaləsinə müraciət oluna: “Yeni Qafqasiya”, sənə 4, nr. 10

 

[7] Xürrəmiyyə məzhəbinin məşhur müəssisi Babəkin üsyanını yatırmaqla məruf Afşinin bədəhü bütün nüfuz və hizmətlərinə rəğmən, xəlifə tərəfindən edam etdirildiyi marağı mucib hadisələrdəndir. Müvərrixlərdən bir qismi bu nəkbəti Afşinin bu tərəflərdə müstəqil bir türk hökuməti təsisinə qal­xış­dığı ilə izah edirlər. Böylə bir fikir ancaq buralarda kəndilərinə isnad ediləcək qüvvətli bir türk ünsü­rü­nün mövcudiyyətilə qabili-təsəvvür ola bilirdi. Afşin kibi Əmir Buğanın da xəzərlərlə münasibətdar olduğu rəvayət edilməkdədir (M.Ə.).