2024-cü ildə Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 140 ili tamam olur. Bu münasibətlə M.Ə.Rəsulzadənin hazırladığım maraqlı yazılarını oxuculara təqdim edirəm.Qeyd edim ki, yaratdığım “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İrsini Aradırma Mərkəzi”nin çalışmaları olaraq M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdəki əsərlərinin 10 cildliyini də nəşrə hazırlayıram. Onun “Qafqaz türkləri” əsərini ayrıca olaraq 1-ci cilddə oxuculara  geniş təqdim etmişəm.

Qafqaz Türkləri

(Əvvəli ötən təqdimatımızda: //moderator.az/az/arasdirma/721725/meresulzade-qafqaz-turkleri-i-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/)

XIII və XIV əsr türk-moğol istilasının əsridir. Cingizin kəndisi, koman­dan­la­rı­nın əksərisi və nəşət etdiyi qövm moğol olmaqla bərabər, moğol ordularının qismi-külli­sini həmən türk elləri təşkil ediyordu. Budəfəki türk axını həm şimaldan, həm də cənub­dan gəliyordu. Bu iki axın bir dəfə “Terek”, sonra da Kür nəhri hövzələrində Hülakü ilə Bərəkə xan qüvvətlərinin müdhiş müsadimələri şəklində qarşılaşıyordu. Moğol istila­sı­nı mütəaqib Azərbaycanda təəssüs edən Elxanilər hökuməti əsnasında, Cəlairi sülaləsi zamanında və sonra türkmən sülalələrindən Ağqoyunlularla Qara­qo­yunlular dövrün­də Azərbaycan ilə Qafqasiya məmləkətlərinə külliyyətli surətdə türk qövmləri gəlmiş, bu gələnlər miyanında türkmən-oğuz əşirətləri bilxassə əksəriyyət təşkil eləmişlərdir. Böyük Timur bu həvaliyə üç dəfə səfər eləmiş, bu səfərlər də Qaf­qa­siya məmləkətləri ilə Azərbaycanda türk ünsürünün qüvvətlənməsini mucib olmuş­dur. Moğol istilası mü­vər­rixlər tərəfindən şərqdə etnoqrafik pək böyük bir inqilab dövrü kimi tələqqi edil­mək­də­dir. Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiya bu dövrdə kamilən türkləşmiş və qəribi bu ki, bu­günkü şiə İranın müəssisi ədd olunan Səfəvi sülaləsi Azərbaycan türk şeyxləri miya­nın­dan çıxdığı kimi, bu sülalə zamanında Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiya daha ziyadə türk­ləş­mişdir. Səfəvi şahları İran ilə Anadolunun müxtəlif nöqtələrinə atıl­mış türk əşirət­lə­rini mərkəzi-hökumətləri bulunan Azərbaycan ilə Arran səmtlərinə cəlb ilə birləş­di­ri­yorlardı ki, Ərdəbil həvalisi ilə Muğanda məskun Şahsevən qəbilələri bu surətlə vücuda gəlmişlərdir.

3) QAFQASİYA VƏ AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN QÖVMİ ƏNASİRİ

Türklərin Şərqi Qafqasiya ilə Azərbaycana nə surətlə gəldiklərini və yerləş­dik­lə­ri­ni gördük. Bu müşahidə bizdə moğol istilasından əvvəl şimaldan gələn türk qövm­lə­ri­nin əksəriyyətlə qıpçaq türklərindən ibarət olduğunu göstərdiyi halda, səlcuqiləri mütəa­qib vüqu bulan moğol axını əsnasında və daha sonra buralarının türkmən-oğuz əşirətləri tərəfindən iskan edildiyini əyan etməkdədir.

Türk istilasından mütəzərrir olan millətlərin dava etdikləri kimi, bu yerlərdə yerləşən əhali cəbrən türkləşdirilmiş olmaqdan ziyadə  türk köçəbələri tərəfindən sözün tam mənası ilə iskan edilmişdir. Müxtəlif qıpçaq, oğuz və hətta moğol qəbilələrinin bu­ra­­lara hanki sənədə gəldikləri ilə nərədə iskan edildikləri tarixi məxəzlərdə qeyd olun­duğu kibi, bugünkü coğrafi isimlərlə lisani materiallarda dəxi bu köçəbələrin izlə­rini gör­mək müşkil deyildir. Axınların vüqu bulduğu zamana məxsus bir şiddətlə cərə­yan edən tarixi hadisələr əsnasında əksəriyyətlə çoluqları və çocuqları ilə köçərək bura­larda yerləşən hakim türk ünsürləri vəziyyətdən doğan həyat mücadiləsində məhkum qövm­lər­dən daha ziyadə müqavimət göstərmiş, növünü mühafizə etmiş, məhkum yer­lilər isə qismən dağlara çəkilmiş, səfalət və qıtlıqdan ölmüş, qismən də, ehtimal şu və ya bu su­rətlə hakim qövmlər arasında əriyib təməssül eləmişlərdir. Hər halda gərək Şimali Qaf­qa­siyada, gərək Dağıstanda və gərək Cənubi Qafqasiya ilə Azərbaycanda bu günə qədər mühafizə olunan qövmi isimlər bu ərazinin hanki dövrdə və nə surətlə türk əhali tərə­fin­dən iskan edildiyini təhqiqən və ya təqribən göstərməkdədir.

Dağıstanda və Şimali Qafqasiyada yaşayan türklərin əksəriyyətlə qumuq, noqay, qaraçay kimi çığatay şöbəsinə mənsub olduqları təhəqqüq etdiyi halda, Cənubi Qafqa­si­ya ilə Azərbaycan türklərinin Anadolu türkləri kibi əksəriyyətlə oğuz türkmənlərinə mənsub əşirətlərdən təşəkkül etdiyi görülməkdədir. Bununla bərabər Dağıstan ilə Şimali Qafqasiyada türkmənlərə rast gəlindiyi kimi, Mavərayi-Qafqasiya ilə Azərbaycanda da qıpçaq, peçeneq, noqay və bulqar qəbilələrinə mənsub türk əşirətlərinin izlərinə məb­zu­liy­yətlə təsadüf olunur. Moğol izləri kəza mövcuddur.

Cənubi Qafqasiya ilə Azərbaycanın bilxassə səlcuqilər və moğollardan sonra oğuzlaşdığı müdəqqiqlərcə təsdiq olduğu kimi, oğuz harsının ən bənam əsərini təşkil edən Dədə Qorqud mənaqəbələrinin də bilxassə bu tərəflərdə məruf olduğu şayani-diqqətdir. Dədə Qorqud kitabında məzkur hekayələrin mövzu etibarıyla Azərbaycan sahəsinə aid olduğu nəzəri-diqqəti bilxassə cəlb etməklə, bu mənqəbələrin son zaman­lara qədər yerli “ozan”lar tərəfindən əllərində “qopuz”, köy-köy dolaşaraq, hekayə edil­mə­ləri də təsbit olunmaqdadır. Dədə Qorqud qəhrəmanlarından birisinin eşqinin dərə­cə­sini göstərmək üçün, sevdiyi qızı “bir öpüb üç dişlədiyi”ndən bəhs olunur. Bu “miq­yas” müasir Azəri xalq ədəbiyyatında hələ qullanılmaqdadır. 1638 sənəsində Qafqa­si­ya­­ya səyahət edən Olari (Olearius)nin anlatdığına görə, Qafqasiya ilə Azərbaycan şəhər­lərinin bir çoxunda axirən unudulmuş bulunan milli türkmən hekayəti və ənənatı nəql olunuyormuş ki, bunu Övliya Çələbi də qeyd etməkdədir. Bundan maəda Olariyə Dərbənd həvalisində mədfun “İmam” Qorqudun məzarını da göstərmişlər imiş. “Dədə Qorqud” mənqəbələrindən maəda Anadolu, Azərbaycan və Qafqasiya türklərinin eyni mənşədən gəldikləri və eyni qövmi ənasir və hars mühitində yaşadıqlarını göstərir mi­sal­lara məbzuliyyətlə təsadüf olunur. “Koroğlu”, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm” kimi eşq hekayələrindən maəda bir çox manilər, qoşmalar, ağıtlar, atalar sözü, bilməcələr kimi xalq ədəbiyyatı əsərlərinin bu mühitlərdə əksəriyyətlə eyni soydan olduğunu gör­mə­mək qabil deyildir.

4) AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK QAFQASİYANIN SİYASİ MÜQƏDDƏ­RATI

Azərbaycan və türk Qafqasiya dediyimiz ərazinin qismi-mühümi dövri-qədim­də “Midiya” namı ilə məruf dövlətin əsas qismini təşkil ediyorlardı. Bugünkü Azər­bay­can Cümhuriyyətini təşkil edən mühüm qisminə Albaniya deyiliyordu. Ərəblərin Arran de­dikləri bu məmləkət sasanilərdən əvvəlki dövrdə Roma ilə İran arasında qanlı ixti­laf­ları mucib olmuşdur. Sasanilər dövründə isə Albaniya (indiki Azərbaycan Cümhuriyyəti) Azər­baycan (indiki İran Azərbaycanı) ilə bərabər İran imperatorluğunun Şimali Visru­va­lığını təşkil eləmişdir. Bartolda görə, bu ittihad, islam fütuhatı zamanında belə müha­fizə olunan “Azəri” şivəsi ilə yafəsi olması mühtəməl bulunan Arran (Albaniya) lisanı ara­sındakı fərqi ortadan qaldırmamışdır. Lisan fərqi olduğu kimi, bu iki məmləkət ara­sın­da din fərqi də mövcud imiş. Azərbaycan zərdüşt dinində ikən, Alba­niya xristian di­ni­­nin təsirində imiş. 460 tarixində bərtərəf edilən Albaniya sülaləsinə mənsub xanlar xris­­tian olduqları kimi, əsilləri Sasanilərə irən və VI əsrin sonlarından etibarən Alba­ni­yayı idarə edən İran sülaləsi də VII əsrin ibtidasında  xristian olmuşdur.

Sasani imperatorluğunun ərəblər tərəfindən inqiraza uğraması islam hakimiy­yə­ti­nin bu yerlərdə təsisini dərhal təmin edəməmişdir. Bir çox zaman daha Albaniya xan­ları həm ərəblərə, həm bizanslılara, həm də xəzərlərə bac və xərac vermək məc­bu­riy­yə­tində qalmışlardır. Arran üzərindəki dava ancaq VIII əsrdə tamamilə ərəblərin lehinə həll edilmişdir. Bununla bərabər, xristianlıq bir din olaraq, IX əsrə qədər buralardakı əhəmiyyətini qeyb etməmiş, Şabran ilə Şəki tərəfində mühafizə edilmişdir.

Sasanilər kibi ərəblər də hakimiyyətlərini ta Dərbəndə qədər götürmüş və  bura­dakı istehkamları təcdid və təhkim ilə türk təərrüz və axınlarına səd çəkmişlərdir. Ərəb valii-ümumiləri Arranın mərkəzini təşkil edən “Bərdə”də oturuyor və buradan Ermə­nistanı dəxi idarə ediyorlardı. Azərbaycan, Arran və Ermənistan işbu dövrdə ziraət və maddi mədəniyyət etibarıyla bir vəhdət təşkil ediyorlardı. Ərəblər tərəfindən bu vila­yət­lərin idarəsinə təyin olunan valilərin vərasət üsuluna tabe tutulması ilə məmləkətin siya­si vəhdəti də bir növ hüsulə gəlmiş oluyordu. IX və X əsrlərdə hökumət edən Səcidi (sacilər – red.) ərəb sülaləsi ilə X və XI əsrlərdə hökumət edən gilanlı Salari sülaləsi zamanında dəxi bu siyasi vəhdət baqi idi. Bu dövrlərdə Şərqi Qafqasiya məmləkətləri bilxassə məmur idi.

Qafqasiya şəhərlərindən Bərdə ilə Dərbəndin məmurəliyi və ticarətdəki əhə­miy­yəti  Azərbaycanın o zaman ən məmur və məruf şəhərini təşkil edən Ərdəbilə faiq idi.

(ardı var)