M.Ə.Rəsulzadə:”Qafqaz Türkləri” (V hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

 

Çarlıq, Qafqasiya xanlıqlarını məğlub etdikdən sonra işin başlanğıcında, idareyi-məsləhət edərək xanlıqların daxili işlərinə qarışmadı. Kəndisinə müqavimət göstərmədən dəxalət edən xanları işlərin başında, kəndi hallarına buraxdığı kibi, müqavimət göstərənlərin yerlərinə kəndi nəsb etdiyi xanlara belə daxili işlərdə vəsi səlahiyyətləri verdi. Xanlıqlar daxilində mövcud idarə sistemi eyni ilə ibqa edildiyi kibi, kəza haqqı dəxi məhakimi-şəriyyə əlində qalmışdı. Şəhərlərdə bulunan rus qarnizonlarının iaşəsinə aid mükəlləfiyyətləri ilə rus dövlətinə verəcəkləri xəracdan başqa xanlar yeni heç bir şeylə müqəyyəd deyil, əhali ilə müamilələrində tamamilə sərbəst idilər. Xanların bu daxili istiqlalı Rusiya ilə əqd etdikləri müahidələrlə təsbit və təyin olunmuşdu. Fəqət bu hal uzun sürmədi. Türkiyə və İran dövlətləri ilə hesabını həll və tövsiyə etdikdən və yer-yer zühur edən üsyan və qiyamları tamamilə yatırdıqdan və bilxassə Dağıstan qiyam və üsyanının təsviyəsindən sonra çarizm, sabiq hakimiyyət və istiqlaldan zərrə qədər nam və nişan buraxmamaq politikasına keçdi. Hətta sadəcə qılınc gücüylə kəndinə tabe etdirdiyi Şərqi və Şimali Qafqasiyadakı xanlıqları deyil, daxili istiqlalını təmin etmək şərtilə kəndinə iltica və iltihaq edən Gürcüstanı belə şiddət və və ünflə təzyiq və idarə etməyə başladı. Min bir intriqa və hiylələrlə əski xanədanlara mənsub prinslər, xanlar və xanzadələr, şu və ya bu səbəblə ittiham olunaraq mövqelərindən atılır və Rusiya içlərinə nəfy olunuyordu. Müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqları məhv etmək surətilə, çarizm keçmişə aid hər türlü istiqlal xatirəsini silib atıyordu.

 

Bir tərəfdən bu əməliyyəyə müraciət edən çarlıq, digər tərəfdən də yeni yerləşdiyi məmləkətdə istinad edə biləcəyi ictimai bir zümrə hazırlıyordu. Xanlar dövründə qapı qulluğunda bulunub da bəy namını alan zatlar rus ordusunun istədiyi bir zümrəyi təşkil edə biləcəklərdi. Xanlıq dövründə ərazinin mülkiyyət haqqı bilfel xana aid idi. Məskun ərazi rəiyyətlərin idarəsində idi. Bu ərazinin idarəsinə təyin etdikləri bəylərə xanlar tərəfindən əhalidən müəyyən miqdarda gəlir almaq haqqı veriliyordu. Fəqət bu haqq heç bir zamanda daimi olaraq verilməz, bəyin haiz olduğu idarə haqqı, xanın iradeyi-məxsusası olmadıqca, övladına təvarüs etməzdi. Bəy idarə etdiyi əraziyi sata bilməzdi. Yalnız bu idarəsinə müqabil, ümumi ərazidən bir hissə alırdı ki, bu hissənin zəri də əhali tərəfindən angarya təriqi ilə icra olunuyordu. 1846 sənəsində nəşr olunan bir iradə ilə çar hökuməti Qafqasiya xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalı əsnasında əcdadları tərəfindən idarə olunan ərazi üzərində bəylərin mülkiyyət haqqını tanıyor və bu ərazi üzərində ziraətlə məşğul olan köylülərə isə o zamana qədər daşıdıqları “rəiyyət”, “rəncbər”, “nökər” kibi müxtəlif ünvanları şamil olmaq üzərə “mülkədar təbəəsi” istilahını vəz ediyordu. “Təbəə” kullandığı ərazi müqabilində “bəy”ə müxtəlif növdən vergilər vermək məcburiyyətində qaldığı kibi, “mülkədar” da sahib olduğu mülk üzərində zabitə və idarə haqq və səlahiyyətini alıyordu. Bütün bu iltifatlara qarşı isə bəylər “dövlət tərəfindən kəndilərinə tövdi olunan vəzifələrin ifası üçün tətil və təviqə məhəl buraxmadan canla və başla hazır olmalı” idilər.

 

Bu surətlə çarizm, “aristokrasi” zümrəsini kəndisinə rəbt etmiş oluyordu. Eyni şeyi rus hökuməti Gürcüstanda tətbiq ediyordu. Xanədana mənsub Bakunişvili və Tava¬da təbir olunan şahzadələrin əhəmiyyət və etibarını azaldıyor, buna müqabil azna¬vur deyilən bəylərə əhəmiyyət və etibar veriliyordu. Məmafih Şərqi Qafqasiyada vücuda gətirilən bəy zümrəsinə, Gürcüstandakı “aznavurlar”a verildiyi kibi, zümrə təş¬kilatı yapmaq haqqı verilmədiyini də qeyd etməliyiz. Rusiyada olduğu kibi Gürcüstanda da dvoryanstvo (əsilzadəgan) kəndinə məxsus təşkilata malik ikən, Azərbaycan bəyləri bu haqdan məhrum edilir. Yalnız fərd olaraq rus və gürcü “əsilzadə”sinin malik olduğu haqq və vəzifəyi haiz idilər. Rusiya hökuməti himayə etdiyi bəylərə yalnız iqtisadi deyil, işarət edildiyi üzrə idari bir taqım imtiyazlar da veriyordu ki, bu, xalq ilə bilavasitə təmasa gələn və dərəcəsi qaimməqamlıq rütbəsindən ötəyə keçməyən ufaq zabitə hizmətlərindən ibarət idi.

 

Təbiri-digərlə, çarizm xanların əlindən qəsb etdiyi hakimiyyəti, kəndinə minnətdar etdiyi bəylərlə bir az olsun bölüşüyordu. İşbu siyasət nəticəsində xan qapısında qulluq etmiş bəylərdən və bu bəylərə mənsub ailələrdən çar siyasətinə hizmət və kəndi xalqına ihanətləri ilə təmayüz edən tiplər zühur eləmişdir.

 

1847 sənəsində ikinci bir idarə ilə çar hökuməti təxti-idarələrində bulunan köylüyə ailəbaşına məhdud miqdarda bir ərazi verməsi üçün bəyləri icbar etmiş isə də, Rusiya ilə Gürcüstanda olduğu kibi köylünün, istərsə zər etdiyi əraziyi bəydən satın almaq haqqını tanımamışdır. Şərqi Qafqasiya köylüsünün 1912 sənəsinə qədər davam edən bu hüquqsuzluğu Azərbaycan iqtisadiyyat və ictimaiyyətinin inkişafında pək böyük bir əngəl təşkil eləmiş, türk köylüsünü istehsal sahəsindəki ən mühüm hərəkət amilindən məhrum buraxmışdır.

 

Zabitə və əsgəri təşkilat nöqteyi-nəzərindən qafqasiyalılara faiq olan rus idarəsi, işin ibtidasında, yeni istila etdiyi bu məmləkətlərə yüksək bir iqtisad və siyasət kültürü götürmüş deyildi. Ruslar Şərqi Qafqasiyada kəndilərinin vaqif olmadıqları yüksək ziraət sahəsi bulmuş, pamuq ziraəti ilə ipək emalından fəzləsi ilə istifadə etmiş, suvarma işindəki yerli “Mirab” təşkilatı son zamanlara qədər rus idareyi-miyah nizamnaməsinin əsasını təşkil eləmişdir. Rəvan xanlığındakı suvarma təşkilatı, rus müvərrixlərinin də təsdiqinə görə, zamanının nümuneyi-əmsal bir təşkilatı imiş. Gəncə Ruslar tərəfindən zəbt edildiyi zaman cam və şüşə emalatxanaları ilə dörd yüzə qərib ipək fabrikası və şəhərin civarında, Bayan, Siyah, Daşkəsən nam mövqelərdə də dəmir ocaqları çalışmaqda imiş. Dağıstanlılar Şirvana hücum etdikləri zaman burada zəbtü-tarac olunan rus tüccarına məxsus əmtəənin fiyatı dörd milyon rubləyə baliğ imiş ki, bu, o zaman üçün pək mühüm bir yekundur. Şirvanın qədim zamanlarda venediklilər, hətta ingilislərlə ipək ticarətində bulunduğunu nəzərə alırsaq, burasının minəl-qədim mühüm bir ticarət yeri olduğunu anlarız. Bakı petrolu bugünkü qədər olmasa da, zamanına görə Şərqi Qafqasiyanın sərvətlərindən ədd olunurdu. Hasilatının Dərbənd müstəhfizlərinə təxsis olunduğuna nəzərən Bakı neftinin daha ərəblər zamanında ikən iqtisadi bir əhəmiyyəti haiz olduğuna hökm edilə bilir.

 

Bundan yarım əsr əvvəlinə qədər Qafqasiya mədəniyyət və iqtisadiyyatında rus idarəsinin böyük bir təsiri olmamışdı. Bu təsir bəlkə də məkus idi. Xanlıqlar dövründə Vaqif kibi yüksək və saf türk şairinə malik olan Azəri ədəbiyyatı bir sükun dövrü keçirdiyi kibi memari əsərlərdə dəxi böyük bir inhitat vardı. Heç bir şey deyilsə də, Bakıdakı qədim məzarıstan ilə yeni məzarıstandakı sənduqə və baş daşları müqayisə edilincə bu inhitat mövcudiyətiylə görülür, oradakı əsərlər birər bədiəyi-sənət, buradakılarsa hər dürlü zövqdən məhrum. Yalnız şəhərdə deyil, ətrafındakı köylərdə də eyni müqayisəyi yapmaq qabildir.

 

XIX əsrin sonlarına doğru Qafqasiya həyatında pək mühüm bir hadisə vüqu bulur. O zamana qədər kəndi mühiti və kəndi aləmində “natural” iqtisad sistemi daxilində yaşayan məmləkət dərin bir böhranla sarsılır. Əsgəri bir məqsədlə inşa olunan dəmiryolu Cənubi Qafqasiyada iqtisadi pək böyük bir inqilabı mucib oluyordu. Xəzər dənizi ilə Qara dənizi yekdigərinə rəbt edən bu yol Qafqasiyayı cahan bazarına çıxarıyor. Eyni zamanda əskidən bəri pək məhdud bir miqdarda işləyən Bakı petrolunun vəsi surətdə ixrac və istehlakını mucib olan bu hadisə Qafqasiyanın, ümumən, Şərqi Qafqasiyanın da xüsusən kapitalizm və burjuva dövri-inkişafına girməsini təmin ediyor.

 

Yuxarıda çar hökumətinin Gürcüstan əsilzadələrinə zümrəvi təşkilat haqq və səlahiyyəti verdiyini söyləmişdik. Ortodoks gürcü əsilzadələrinin çar ordusunda ehraz etdikləri böyük rütbələrlə idarə işlərində aldıqları yüksək məmuriyyətlər məlumdur. Gürcülər də daxil olduğu halda “Rus silahının şan və şərəfini yüksəltmək üçün” qafqasiyalılara qarşı şiddət və hərəkətlə rəftar edən, başda qəhrəman Gəncə olmaq üzrə bütün məmləkəti atəş və qılıncdan keçirən və nəhayət, Bakı qapılarında qətl edilən general Sisi¬yanov Moskvada tərbiyə almış gürcü knyazlarından idi. Sisiyanov kibi rus idarəsinə sədaqətlə hizmət edən nə qədər gürcü “aznavur”ları vardır. Əsgəri və mülki xüsuslarda gürcü məmurlarını istihdam edən çar idarəsi ticarət və iqtisadi həyat sahəsində də, tarixi müqəddəratları hesabilə, ticarət sinifləri münkəşif bulunan, Qafqasiyanın digər xristian milləti ermənilərə istinad və bu cəhətlə də kəndilərini bilxassə himayə ediyordu. 

 

Türküstanda olduğu kibi, Qafqasiyada da islam və türk əhali şayani-etimad olmayan bir ünsür kibi tələqqi edilərək, idarə işlərindən uzaq, əsgərlikdən də müaf tutuluyordu. Halbuki gürcülərlə ermənilər biləks, hizmətə alınıyor, dövlətin ən yüksək məmuriyyətlərinə qədər yüksəliyorlardı. İdarə mərkəzinin Tiflisdə təsisi ilə bir çox maarif  müəssisələrinin dəxi burada təmərküzü, gürcü ünsürü ilə erməni ünsürünü ayrıca təqviyə ediyordu.

 

Çar idarəsinin tətbiq etdiyi mühacirət siyasətindən bilxassə türk Qafqasiya mütəzərrir oluyordu. Dağıstanın Sulak həvalisindəki ziraətə salih ərazisini rus kazaklarına  verdiyi kibi, çarizm Terek həvalisində təsis etdiyi Süncə xəttinə mümasil olaraq, Aras sahilində münbit Muğan ovası ilə Şamaxı qəzasının ən xalis-xiz topraqlarına rus köylülərini iskan ediyordu ki, bu siyasət hələ davam etməkdədir. Qafqasiyanın istilası əsna¬sında tək bir rus əhalisi olmayan Şərqi Qafqasiyanın hal-hazırda nüfusi-ümumiyyəsinin 10%-i rusdur. Hələ şəhərlərin, bilxassə Bakınun ruslaşdırılması fəci bir hadisədir. Bakı nüfusunun 30%-i rusdur. Rus idarəsi türk Qafqasiyanın yalnız rus ünsürünü deyil, erməni ünsürünü dəxi qismən təqviyə etmişdir. Məsəla, Bakı xanlığında erməni əhalisi üç-beş ailəyə münhəsir ikən, hal-hazırda erməni əhalisi miqdarca şəhərin üçüncü ünsürünü təşkil etməkdədir.

 

Çar dövründə müsəlmanlar haqqındakı kayıtlar yalnız bununla təhdid edilmiyordu. Milli intibah və birliyi çətinləşdirəcək tədbirlər dəxi unudulmuyordu. Məzhəb ixtilafı xüsusi surətdə körükləniyor; “idareyi-ruhaniyyə” namı ilə vücuda gətirilən dini təşkilat şiələr üçün “şeyxülislam”, sünnilər üçün “mufti” ünvanlarını haiz rəislərinin idarəsi altında rəsmi hökumət müəssisələrinə rəbt olunuyor; “Əli” və “Ömər” məktəbləri namında hər məzhəb əhlinə məxsus məktəblər vücuda gətiriliyordu. Gürcü əsilzadələri ilə Azərbaycan bəyləri arasındakı gözətdiyi fərqi çarizm, islam üləması haqqında vücuda gətirdiyi bu təşkilatda da gözətmişdi. Gürcü patriarxı ilə erməni katalikosu kibi, müsəlmanların da  “şeyx” və “müfti”ləri vardı. Fəqət rütbə və ehtirama gəlincə ötəkilər müəyyən bir kilsəyi və camaatı təmsil edən möhtərəm birər müməssil ikən, bərikilər ələladə polis zabitindən daha az bir maaşla istihdam olunan birər “çinovnik (məmur)”dan ibarət idilər. Qərib deyildir ki, mənşə və təkamülünü sadə rus çarizminin ira¬dəsindən deyil, bir dərəcəyə qədər, milli tarixindən alan gürcü əsilzadəgan təşkilatı ilə erməni kilsə təşkilatı bu iki qonşu millətin həyatında mühüm rollar oynadıqları halda, sırf  rus intriqası ilə həyata gələn Qafqasiya bəyləri ilə “dəftər mollaları”nın milli Azərbaycan həyatında, müəssisə olaraq müsbət rolları yoxdur. Əksəriyyətlə rus məktəbinə alınaraq tərbiyə olunan bəy çocuqlarını ruslaşmış kibi görən xalq, rəsmi hökumət hizmətinə girən mollaya da “dəftər mollası” demiş, kəndisinə qətiyyən isinəməmiş bir çox “möminlər” bu kibi “molla”ların arxasında cəmaət namazı qılmayı belə caiz görməmişlərdir.