Moderator.az Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir neçə aydan sonra keçiriləcək yüzillik yubileyi münasibətilə yeni rubrikaya start verib. Burada biz Cümhuriyyət dövrünün və mühacirət irsinin araşdırıcısı Ceyhun Nəbi ilə “Cümhuriyyət söhbətləri” silsiləsində ardıcıl olaraq ADR-in dövlət xadimləri, Cümhuriyyətin tarixi hadisələri və az öyrənilən yönləri barəsində danışacağıq. 

Yəqin, razılaşarsınız ki, mətbuat orqanlarında, eləcə də, Moderator.az-da AXC-nin əsas simaları Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Fətəli xan Xoyski barələrində çox danışılıb, çox yazılıb. Təbii ki, onlardan nə qədər yazılsa, yenə də azdır. Amma onların kölgəsində qalanlar da var. 

Məsələn, aktiv Cümhuriyyət fədailərindən biri, müsavatçı deputat, “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyli..

-Şəfi bəy Rüstəmbəyli Azərbaycan milli dövlətçilik tarixində önəmli yerlərdən birini tutur. O, Ukraynda hüquq təhsili alıb. Orada Azərbaycanla bağlı həmyerlilər təşkilatının fəaliyyətində iştirak edib. 

Amma bundan sonrakı dövrlərdə Şəfi bəyin fəaliyyəti haqqında ciddi bilgilərə rast gəlinmir. Şəfi bəy Rüstəmbəylinin aktiv fəaliyyəti Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası qurulandan sonra başlayıb. Partiyanı təsis edənlərdən biri də o idi. Həmçinin, Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Fraksiyasında iştirak edib. 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycanın istiqlaliyyəti elan olunarkən “İstiqlaliyyət bəyənnaməsi”ndə imzalardan biri ona məxsusdu. Azərbaycan Cümhuriyyəti yaradılarkən Şəfi bəy Xosrov bəy Sultanov, Nəsib bəy Yusifbəyli ilə birlikdə Azərbaycana göndərilir. Onların əsas işi  Azərbaycan Cümhuriyyətini Bakıda elan etmək, burada müəyyən  əmin-amanlıq yaratmaq, müəyyən işəri qaydasına salmaq idi.

-Ş.Rüstəmbəyli 1918-ci il dekabrın 7-də təsis edilən Azərbaycan parlamentinin ilk seçilən üzvlərindən  olub. Özü də parlament quruculuğunda, iclaslarda, vacib qərarların qəbulunda aktiv iştirak edib. Parlamentin o dönəmdə əsas müzakirə mövzularından biri “Mətbuat haqqında qanun” olub. O qanunun əsas müəlliflərindən biri də Rüstəmbəyli idi. 

-Bəli, Şəfi bəyin əsas xidmətlərindən biri də elə bu qəzetlə bağlıdır. Rus dilli bölməsinə o nəzarət edirdi. Deyilənə görə, o zaman qəzetin rus bölməsindəki əksər yazıları elə Şəfi bəyin özü yazırmış. Daha çox ictimai-siyasi yöndə yazılar olub. Demək olar ki, hamısı da analitik qabiliyyət tələb edən. Burada da Şəfi bəyin Kiyevdəki hüquq təhsili öz sözünü deyib....

-Şəfi bəy Nəsib bəyin rəhbərlik etdiyi sonuncu hökumət kabinetində daxili işlər nazirinin-Mustafa bəy Vəkilovun-müavini olub.Bu vəzifədə çalışdığı müddətdə baş verən bir hadisəyə görə, Şəfi bəy xeyli vaxt müzakirə mövzusu oldu; Onu Əli Bayramovun qətlində ittiham edirdilər. 

Nazir Vəkilov başqa yerdə olduğundan onun vəzifəsini müvəqqəti olaraq,  Rüstəmbəyli icra edirdi. Bolşeviklər buna görə də, sonradan qətlin bütün  məsuliyyətini Şəfi bəyin üstünə atdılar. Hətta onunla bağlı qiyabi olaraq ölüm hökmü çıxarılmışdı.

-Şəfi bəyin atası Mustafa bəy bütün quberniyada sayılıb-seçilən şəxslərdən olub. O, Azərbaycan ordusuna 20 min çəkmə hədiyyə etmişdi. Yaxşı bilirsiniz ki, o zamankı Azərbaycan ordusu üçün bu nə demək idi... Amma təəssüf ki, bolşeviklərin ilk aradan götürdükləri şəxslərdən biri də elə Mustafa bəy oldu. 

-Həmin məqamda Rəsulzadə ona cavab vermədi. Şəfi bəy də  göz yaşları içində parlamenti tərk etdi.

Orada əslində Rəsulzadə ilə Şəfi bəy Rüstəmbəyli eyni mövqedən çıxış edirdilər; antibolşevik mövqeyindən. Parlamentin son iclasında Şəfi bəy o səbəbə ağlayırdı ki, yeni yaranan dövlətin, Azərbaycan Cümhuiriyyətinin istila olunmasına əsəbləri tab gətirə bilmirdi. Amma Cümhuriyyətin təhvil verilməsinin qəti əleyhinə idi. Parlamentin son iclasında onlar eyni mövqedə olublar. 

-Bu  dövrlərdə o, müxtəlif mövqelərdə mübarizə aparıb. 1920-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti işğal ediləndən sonra Tiflisə  gedir.  Orada Cümhuriyytin bərpa edilməsi üçün bolşeviklərə qarşı müqavimətin yenidən başlanması ilə bağlı müzakirələrə qoşulur. Sovetlərin Gürcüstanı işğal etməsindən sonra Türkiyədə məskunlaşır. Trabzonda, daha sonra isə İstanbulda yaşayır. Orada Azərbaycan siyasi mühacirətinin əsas təmsilçilərindən olur. Rəsulzadənin də Türkiyəyə gəlməsindən sonra mühacirətdəki Müsavat Partiyasının fəaliyyətində canlanma baş verir.

 

 

-Sonradan mühacirlər arasında qarşıdurma olarkən Şəfi bəy Rəsulzadəyə qarşı müxaliflər qanadının üzvü olub. Şəfi bəy onun haqqında “Rəsulzadənin süqutu”, “Yıxılan bütlər” kitabını çap edir. Rəsulzadə isə ona qarşı “Şəfibəyçilik” kitabını yazır.

Onların aralarının dəyməsinə səbəb araşdırmaçıların fikirlərinə görə maliyyə məsələsi olub.

Amma bəzi qarşıdurmalardan sonra Ş.Rüstəmbəylinin siyasi fəaliyyəti o dərəcədə də hiss olunmur. Bu bəlkə də onun konfliklərdən iyrənib bir kənara çəkilməsindən irəli gəlir. 

Şəfi bəyin hazırda ailə varisləri yoxdu. Sadəcə sonradan onun yanına gedən qardaşı oğlu Bəhram Kürün qızı Pınar Kür xanım yaşayır.