...Şəfəq kəndinə çatanda gördüklərimiz bizə yaxşı təsir bağışlamadı. Kəndin mədəniyyət evində xeyli sayda milis işçilərini görəndə ilk sualımız bu oldu ki, Siz burda  qüvvəsiniz, bəs bizim uşaqlar niyə mühasirədədi? Milis işçiləri başqa rayondan ( ad çəkmək istəmirəm, çünki o rayondan şəhid olanların ruhuna günah olar) gəldiklərini, buraları yaxşı tanımadıqlarını bəhanə gətirdilər. Dərinə getmədik, faktiki qorxudan irəli getmədikləri açıq hiss olunurdu. Bizə yaxınlaşan gənc oğlan: sizin işçilər bizim evdə mövqe tutublar, amma ermənilər də evimizi mühasirəyə alıblar. Bir yerdən ora keçmək olar, amma risk də var. Məlum oldu ki, Şəfəq kəndinin hündür yerində kolxoz sədri Şubayın evi var və strateji nöqtədə olan bu evdən kəndə yaxınlaşan düşməni görmək mümkündü, amma ermənilər evin üç tərəfini tuta bilmişdilər, yalnız dar bir yerdən evlə əlaqə saxlamaq mümkün idi, o yolu da qarşı tərəf ferma tərəfdən atəşə tuturdu. Ev sahibinin oğlu qoçaq  idi. Bizi qonşu həyətlərdən keçirib, həmən dar keçidə çatdırdı. Burdan keçmək və düşmən gülləsinə tuş gəlməmək qismət məsələsi idi. Fasilələrlə bir-bir yolu keçib yoldaşlarımıza çatdıq. Dostlarımızın əhval ”“ruhiyyəsi yaxşı idi. Riyad (Milli Qəhrəman Riyad Əhmədov) məni görən kimi: Bildim ki, gələcəksən ”“ dedi, əlimdəki pulemyota baxıb: “Hə, indi  gəl, iki istiqamətdə bu əclafların üstünə iki daraq boşalt, qoy bilsinlər pulemyotumuz da var.” Pulemyot şaqqıldadıqca əhval-ruhiyyə də yüksəlirdi. Evin ikinci mərtəbəsində pəncərənin ağzında dayanıb ermənilərin yaxınlaşa biləcəyi yolu nəzarətdə saxlayır, hərdən düşmən tərəfə də atəş açırdım. Ermənilər də yaxın məsafədə evi, dayandığım pəncərəni atəşə tutur, reaksiyamızı yoxlayırdılar. Pəncərədən girən güllələr əks divarda sanki arx açmışdı. Qaranlıq düşdükcə mühasirədə olmağın həyəcanı da artırdı, gecə vəziyyətin gərgin olacağı bəlli idi. Əfqanıstan müharibəsini keçmiş dəstəmizin komandiri Ağəli Rəhimovun soyuqqanlılığı  onun bir tərzi idi. Riyad isə həmişəki kimi şən idi, zarafatlarından qalmır, hərdən rus dilində ermənilərə tərəf gur səslə yaxşı bir söyüş yollayıb, qumbaraatanla atəş açırdı. Növbə ilə evin birinci mərtəbəsində şam edirdik. Gəncədən gələnlər - mən, Vahid Hüseynov( sonra Tovuz rayon bölməsinin rəisi ), Aydın Muradov ( sonra Gəncə şəhər şöbəsinin rəisi ) şam edən zaman ermənilər güclü atəş yağdırdılar, hətta bayaqdan təhlükəsiz yer hesab edilən birinci mərtəbəyə güllələr yağmağa başladı. Atəşdən əvvəl mühasirənin stresini çıxarmaq üçün stol arxasında meyvə arağı ilə sağlıq deyirdik. Komandir: -Yerə yatın!-əmrini verəndə süfrənin arxasındakılar stolun altına girdik və qəribə mənzərə hamımızı güldürdü. Məlum oldu ki,”yerə yatın”əmri veriləndə hamımız stolun altına əlimizdəki qədəhlə girmişik. Qədəhləri toqquşdurub, gülə-gülə içdik və hər kəs mövqeyinə süründü. Güllələrin dağıtdığı pəncərə şüşələrinin parçası Vahidin əlinə girib yaralamışdı. Qarşılıqlı atışma dayanmadan davam edirdi. Ermənilərin atəşi o qədər yaxından atılırdı ki, darvazadan, hasardan, pəncərənin altından, həyətdən hər an içəri girəcəklərini gözləyirdik. Gecəyə ermənilər yaxşı hazırlaşmışdılar. Ev sahibinin oğlu bizə baş çəkməyə gəlmişdi, kəndə əlavə milis işçilərinin, cəbhəçilərin də gəldiyini, amma bizim mövqeyə yaxınlaşmaqdan çəkindiklərini söylədi. Bu qoçaq oğlanı hər dəfə gördükcə çöl aləmlə hələ əlaqənin kəsilməməsi bizdə ruh yüksəkliyi, inam yaradırdı. Vəziyyət getdikcə dramatikləşirdi. Bu ev alınsa bütün Şəfəq kəndi alınacaqdı, bizim də sağ qalmağımız möcüzə ola bilərdi.

 

“Şubayın evi” Böyük Vətən müharibəsində Stalinqraddakı məşhur “Pavlovun evi”nə dönmüşdü. 58 gün müdafiə olunan “Pavlovun evi” kimi “Şubayın evi” də xeyli müddət, daha çox MTN işçilərinin, sonra yerli döyüşçülərin hesabına sonadək qorundu. Sonralar öyrənəcəyəm ki, mənim dayandığım pəncərəni qoruyan Goranboy sakini ermənilərin qumbaraatanla atdığı atəş nəticəsində başına dəyən zərbədən həlak olacaq.

   

Baxmayaraq ki, patron və digər sursatımız kifayət qədər idi, amma bütün gecəni intensiv atışsa idik, o da tükənə bilirdi. Arada atışma dayanır, gecənin zülməti, sükutu güllə səslərindən də çox adamı daha da vahimələndirirdi. Növbəti həmləni dəf etmək üçün gözümüzü qırpmadan qarşı tərəfə baxırdıq. Gecə, təxminən saat 4 radələrində bir BTR gəlib kəndin başqa hündür yerində durub atəş açmağa başladı. Atəş əsasən erməni tərəfə atılırdı, hərdən bizim mövqeləri də atəşə verəndə çaşıb qaldıq. Hava işıqlanırdı, tək-tək atılan güllələr də eşidilməz oldu. Bu vaxt rayon rəhbərlərindən bir neçə nəfər gözləmədiyimiz halda qoruduğumuz evə gəldilər. İlk ağlımıza gələn sual bu adamların mühasirəni necə keçib gəlmələri idi. Onlar atəş açmamağı söyləyib, bildirdilər ki, Rusiya Federasiyası deputatlarının bir neçəsi erməni tərəfdən gəliblər, kənddə görüş keçirib, atəşkəsə nail olmaq istəyirlər. BTR-in gəlişi hamımıza aydın oldu.

 

Bir neçə saatdan sonra RF Dumasının iki deputatı, iki jurnalist, bir neçə rus hərbiçisi və 1990-cı ilin 14 yanvarında Çaykənddə azərbaycanlı girovlarla dəyişdiyim Meqriyan Şagen nümayəndə heyətilə kəndə gəldilər. Deputatlar məqsədlərinin atəşkəs əldə etmək olduqlarını bildirdilər. Danışıqları rayon rəhbərliyi aparırdı. Şagen ehtiram əlaməti olaraq əlini sinəsinə qoyub məni salamladı. Bizə kənarda dayanmaq, söhbətdə iştirak etməmək tapşırılmışdı. Kənarda dayanmağımıza baxmayaraq rus jurnalistlərdən biri mənə yaxınlaşıb suallar verməyə başladı və hərbi formama, rütbəmə baxıb biləndə ki, mən DTK-nın mayoruyam, təəccüb etdi, hətta könüllü və ya əmrlə vuruşduğumu soruşdu. Hər ikisinin olduğunu söyləyib izah etdim ki, rəhbərliyin göstərişi olmadan əlimdəki pulemyotu mənə kim verər? Döyüş məsələsində könüllülük də vacib şərtdi, çünki şöbədə xeyli əməkdaş olmasına baxmayaraq, vuruşa kimlərin gedəcəyini rəhbərlik də yaxşı bilirdi.( Bizdə biri vardı, Əfqanıstanda da olmuşdu, amma ordan simulyantlığına görə, kəsəsi qorxaqlığına görə qovmuşdular. Gəncədə də heç vaxt ona silah verilmədi.) Rus jurnalist  gülüb dedi:” Это, уже конец СССР”. Jurnalist düz fikirləşmişdi. Dörd aydan sonra SSRİ adlı dövlət rəsmən dağıldı...

Sentyabrın 13-də Ayaz Mütəllibov Vaqif Hüseynovu vəzifədən azad etdi... Bu qərarın incəliklərini bilmədiyim üçün xüsusi fikir söyləyə bilmirəm, amma  indi də bu fikirdəyəm ki, Ayaz Mütəllibov Vaqif Hüseynovu işdən  azad etməkdə, Əbülfəz Elçibəy isə onu həbs etdirməklə böyük səhvə yol vermişdilər. Birincisi, Vaqif Hüseynovun  Azərbaycan qarşısında xidmətləri böyük olmuşdu, ikincisi də onun potensialı imkan verirdi ki, xalqa yenə xidmət etsin. Vaqif Hüseynov kabinet generalı deyildi. Azərbaycanda gərginlik yaşanan  bölgəyə şəxsən özü gələrdi, Qazaxın, Tovuzun Ermənistanla sərhədlərində, Çaykənddə, Todanda, Goranboyun döyüş bölgələrində bir yerdə olmuşuq. Qarabağ da öz yerində. 

Əməliyyat müşavirələrində generalın yüksək  intellekti, ədəbiyyatı, tarixi gözəl bildiyi, strateji düşündüyü, ən əsası, yüksək idarəetmə qabiliyyətinə malik bir rəhbər olduğu hamımıza məlum idi. O bizim işin peşəkarı deyildi, DTK-ya, necə deyərlər, partiya işindən gəlmişdi, amma biz heç zaman onu hiss etmədik. İndi də internetdə Vaqif  Hüseynovun Rusiya və dünya siyasəti ilə bağlı analitik yazılarını, müsahibələrini oxuyur və... yalnız təəssüf edirəm. O, Azərbaycan üçün çox şey edə bilərdi...

Dəyərli oxucu, məni düzgün  başa düşün, olanı  deyirəm. Məqsədim də o dövrdə Azərbaycan torpaqlarının necə planlı şəkildə azad olunduğunu faktlarla göstərməkdir. Bu, xatirə deyil, Azərbaycan tarixinin  bir parçasıdır və bu tarixə öz imzasını qoymuş şəxslərin əməyini danmaq, gizlətmək olmaz! 

Gənclik illərimizdə “işıqlı gələcək” ifadəsi  bir sovet siyasi termini, siyasi şüar kimi tez-tez işlədilirdi. Bu gündən yaxın  keçmişə nəzər salanda çox məsələdə - insan münasibətləri, ədalət, təhsil və s. - keçmiş daha işıqlı görünür. Bu kitabın yazılmasını aydınladan da keçmişdən süzülən işıqdı. Bəhs etdiyim  hadisələr  - Azərbaycan torpaqlarının erməni işğalçılarından azad edilməsi işi bu gün də qürurvericidir. SSRİ-nin dağılması  ərəfəsində, ordu olmayan bir zamanda yalnız yüngül döyüş silahları ilə təchiz edilmiş DTK və “OMON” dəstələri Azərbaycan tarixində iz buraxdılar. O günlər, bütün fiziki çətinlikləri ilə, mənən çox gözəl idi, çünki görülən işin nəticəsi vardı.

Buzluq, Manaşid, Erkeçin azad edilməsindən sonra 1992-ci ilin mayın  sonunadək Ermənistan-Azərbaycan müharibəsində heç bir uğurumuz olmadı. 1992-ci ilin may ayının sonundan 1993-cü ilin martın 30-dək Qarabağ cəbhəsində böyük uğurlar qazanıldı. Ağcakənd, Ağdərə azad  olundu. Xankəndinə bir neçə  istiqamətdə yaxınlaşmışdıq. 

1993-cü il aprelin 2-dən - Kəlbəcər işğal olunandan bu günə qədər Azərbaycan yalnız torpaq itkisinə məruz qalıb, bir qarış torpaq belə işğaldan azad olunmayıb. Qarabağ danışıqlarında isə iş o yerə çatıb ki, Çaykənd və ətrafındakı kəndlər belə “Getaşenskiy podrayon” ərazisi kimi erməni tərəfindən müzakirə predmetinə çevrilib və Minsk qrupu da bunu qəbul edib.

Qeyd etdiyim kəndlərin azad  olunması praktikası göstərdi ki, uğurlu döyüş üçün əvvəlcə ağıllı, çevik diplomatiya vacib şərtdir. Uğurlu sülh danışığı üçün  də güclü hərbi qüvvəyə malik olmalısan. 

Deyəsən, çox şey istədik. Stalinin sözü  olmasın, olanımız budur.

Budurmu?!

                                                    

                                                  

Tarix o elmdir ki, insanı vətəndaş edir. (“Bazar ertəsinədək gözləyək” filmindən)

Mən Azərbaycan tarixinin bir parçasını ”“ 1990-1991-ci illərdə Gəncəbasar ətrafındakı bölgələrdə baş verən qanlı-qadalı hadisələri, Çaykənd, Qarabulaq, Quşçu, Buzluq, Manaşid, Erkeç kəndlərinin erməni silahlı dəstələrindən  azad edildiyini, Əlibəyli, Şəfəq kəndlərini necə müdafiə etdiyimizi  yazdım. Necə vardısa elə, çünki  hadisələrin iştirakçısı, şahidi, bəzənsə hadisənin  özünü yaradan  idim. Bu hadisələrin detallarını  təsvir etsəydim, bədii təxəyyülə güc versəydim, təbii ki, iri bir kitab alınardı. Amma məqsdim bədii əsər yazmaq  deyil, tarixi qələmə almaqdı. Yazdıqlarımın  hər sətirinə cavabdehəm. Azərbaycanın bəzən çox uzaq olmayan keçmişində elə hadisələr olub ki, bu gün onun yarımçıq izlərini tapanda doğru-dürüst mənbəni göstərə bilmirik, halbuki 50-100 il bundan əvvəl baş verənlər tarix üçün çox yaxın məsafədir. Keçən əsr öz yerində, yaşadığın  çağdaş tarix doğru qələmə alınmayanda, birtərəfli göstəriləndə, cəmiyyətə saxta tarix sırınanda gələcək nəsil itirir. Saxta tarixlə tərbiyə olunan adam vətəndaşlıq səviyyəsinə qalxmayacaq.

Universitetdə təhsil aldığım illərdə “Azərbaycan tarixi” fənni cəmi bir semestr keçirilirdi, axırda da imtahan yox, zaçot verirdik. Göy cildli qalın kitabın yarısı 1920-ci ilə qədər dövrü, yarısı da 50 illik sovet tarixindən bəhs edirdi. Tarix Gülüstan, Türkmənçay müqavilələrinə qədər tarix, sonrakı illər isə... siyasət idi. 

Tarixin saxtalaşdırılması faktları çox qədimə, Fironun hökmdar olduğu Misirə gedib çıxır. Firon kənardan seyr etdiyi döyüşlərin səlnaməsini yazdıranda özünü vuruşun mərkəzində göstərdir, şücaətindən bəhs etdirirdi. Tarixi təhrif etmə, saxtalaşdırma siyasətinin müəllifləri, tarixi deyil, istəklərini, arzularını şişirdilmiş formada cəmiyyətə sırıyıblar. Yaxşı ki, tarix gec-tez sırınmışları ələyindən keçirib, söküb zibilliyə atır, yenə də var olan həqiqət, əsl tarix yazılır.

Şəxsiyyətlərin tarixdə rolu danılmazdır, danılsa da, başqa bir şəxsiyyətin hakim olduğu zaman içində danıla bilər. Onun dövranı bitəndə, tarix onun dandıqlarını bərpa edir, üzə çıxarır. Tarixdə belə misallar çoxdur, yaxın keçmişimizdən birini xatırlatmaq istəyirəm. Sovet lideri Nikita Xruşşov müdafiə naziri, 4 dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Georgi Jukovu vəzifədən azad edir, sonra da daim nəzarətdə saxlayırdı. KQB - dən informasiya alınır ki, Jukov müharibədən kitab yazır. Siyasi Büroda məsələ müzakirə olunanda əksəriyyət deyir ki, qoy yazsın, başı qarışsın. Xruşşov qışqırır: “Biz bilməliyik ki, o nə yazır, istədiyimizi yazmırsa, onda necə olacaq?” Müharibədən yazanda, təbii ki, Stalindən yazmamaq mümkün deyildi. Jukovun Stalin haqqında yazdıqları Xruşşovun xoşuna gəlmir. Naşir vasitəsilə çatdırırlar ki, Stalin haqqında yazdıqlarını dəyişsin. Marşala hər şey bəlli olur ”“ həqiqəti yazmaq olmaz...

Azərbaycanın bu günü və ən yaxın keçmişi də təhrif olunur. Dərsliklərdə də, gündəlik xəbərlərdə də, rəsmi mövqelərdə də... Xüsusilə, 1988-1993-cü illərə  baxış belədir ki, respublikaya rəhbərlik edənlər bacarıqsız, əfəl olublar, buna görə də Azərbaycan, xalq, vətəndaşlar böyük əziyyət çəkib.

Yenə də “Bazar ertəsinədək gözləyək” filmindən tarix müəlliminin tarixi şəxsiyyətlərdən biri haqqında yazılanlara etirazını xatırlatmaq istəyirəm. “Hərdən eşidirəm, Jires nəzərə almadı, Gertsen bacarmadı, Tolstoy sonadək anlamadı. Belə çıxır ki, tarixə “ 2 “ alanlar yığışıb”. Bəs, bizdə necə, bizə də işindən iki alanlarmı rəhbərlik edib? Azərbaycanda şəxsiyyət qıtlığımı var? Millət bu qədərmi qısırlaşdı?

SSRİ  boyda nəhəng imperiya dağılırdı. Nəhənglər dağılanda dağıntılar altında çox şey qalır. Azərbaycan da bu imperiyanın neçə illər bir parçası olmuşdu. Təbii ki, imperiyadan qopan hər bir subyekt dərhal rahat həyat tapa bilməzdi. İmperiyanın basdırdığı minalar Cənubi Qafqazda, Moldovada, Rusiyanın özündə faciələrə səbəb oldu. 

Qarabağ isə bu imperiyanın çökməsinin başlanğıcı idi. O illərin rəhbərləri iradələrindən asılı olmayaraq Rusiyanın təzyiqləri altında baş verənlərin qarşısını almaqda çətinlik çəkirdilər. O illərdə kimin rəhbər olması məsələyə, ümumi prosesə müsbət və ya mənfi mənada az təsir edəcəkdi. Gürcüstan kimi ictimai-siyasi şüur səviyyəsinin inkişaf etdiyi ölkə də bizim yaşadığımız taleni yaşadı. Baxmayaraq ki, SSRİ XİN rəhbəri olmuş Şevardnadze Gürcüstan dövlətinin başçısı idi. Kamran Bağırovun vaxtında başlayan Qarabağ hadisələrinin, Ermənistandan qovulanların, Sumqayıt hadisələrinin günahını yalnız onun üzərinə qoymaq düz deyil. Kim olsaydı, vəzifədən çıxarılacaqdı.  Ermənistanın rəhbəri ilə Azərbaycanın rəhbəri eyni gündə işdən çıxarılmışdı. Açar Moskvanın əlində idi.  

Bəs, Əbdürrəhman Vəzirov? Ən ağır dönəm məhz onun rəhbərliyi dövrünə düşdü. Ermənistandan gələn qaçqınlar, milli azadlıq hərəkatının böyük vüsət alması, erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının hərbi-silahlı mərhələyə keçməsi, Moskvanın həmişəki  ikibaşlı oyunu və sonunda 20 yanvarı törətməklə Vəzirovu günahkar tutması. Vəzirovun dövründə Azərbaycan Xalq Cəbhəsi dövlət qeydiyyatından keçdi ( Neçə ildir müstəqilik, qeyri-hökümət təşkilatları var ki, 10 ildir qeydiyyatdan keçə bilmirlər).

Ayaz Mütəllibovun dövründə isə SSRİ rəsmən dağıldı. Artıq Ermənistan və Rusiya birləşib Azərbaycanı diz çökdürmək istəyirdilər. Mütəlliovun rəhbərliyində Xocalı faciəsi baş verdi, 1991-ci il noyabr vertolyot qəzası və böyük kadr potensialının itkisi oldu, amma həm də önəmli tarixi hadisələr baş verdi: müstəqillik əldə etdik, BMT-nin üzvü olduq, Azərbaycan ordusu yaranmağa başladı. 1990-1991-ci illərdə erməni silahlı dəstələrindən xeyli ərazilər, torpaqlar azad edildi.

Əbülfəz Elçibəyin prezidentliyi dövründə ”“ 1992-ci ilin mayın 25-dən başlayaraq 1993-cü ilin aprelinə kimi Qarabağda və onun ətrafında çox böyük uğurlar qazanıldı. Ağdərə alındı, Ağcakənd azad edildi. Bununla bərabər Kəlbəcər kimi strateji bir rayon itirildi. O dövrdə rus qoşunları Azərbaycandan tamamən çıxarıldı. 

1993-cü ilin iyununda Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldi. Rəsmən ali baş komandan vəzifəsinin yerinə yetirməyinin 40-cı günündə Ağdam, ardınca Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı, sonda Zəngilan işğal olundu. Amma, ölkədə dövlət strukturları möhkəmləndi, başqa separatçı hərəkatlar əzildi, neft kontraktları imzalandı və s.

Bəli,  Azərbaycan Dağlıq Qarabağı vermədiyi üçün onun başına 20 yanvar gələcəkdi. Rəhbər dəyişəcək, amma Xocalı, Şuşa, Laçın itiriləcəkdi. Hakimiyyət dəyişəcək, amma Kəlbəcər faciəsi yaşanacaqdı, rəhbər yenə dəyişəcək, amma Ağdərə, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan işğal olunacaqdı. Bu günkü təbliğat və hadisələrə baxış bucağı yalnız siyasi baş qaxıncı prizmasından dəyərləndirilir. 

Qələbəni unutdurmaq, müsbətə mənfi don geyindirmək, ağa qara demək təhrifçiliyə xas əlamətdir. Dərd ondadır ki, tariximizdəki faciələrə də münasibət ikilidir. Bəziləri yada salınır, hətta ondan siyasi dividendlər əldə olunur, bəzilərinin üstündən sükutla keçilir.

Tarix saxtalaşdırılaraq yazıla bilər, amma həqiqət anı da uzaqda deyil, əksinə, üzdə olan yalan, sabun köpüyüdür, partlayanda iz də qalmayacaq. Həqiqət ”“ o, həmişə yanımızdadır, sadəcə, onu görmək, üzə çıxarmaq çətindir.