Beləliklə, aydın olur ki, vəzir nemətin haqqını yaddan çıxarıb, yaddan çıxarmağı bir yana, nemətin haqqını danıb, bilərəkdən nemətə küfr, yəni naşükürlük eləyib. Nizaminin məntiqinə görəsə naşükürlük olubsa, mütləq bəla da olacaq, xeyir-bərəkət aradan qalxacaq. Həmin bəlanı təsvir eləyəndə Nizami yazır ki, şahın başının eyş-işrətə, kef-damağa qarışdığını görən vəzir xalqa zülm eləyirdi, zülm həddini aşmışdı, vəzir daha heç kimi adam yerinə qoymurdu, evləri də talayırdı. Şəhərlərdə, kəndlərdə ah-nalədən savayı bir şey eşidilmirdi, vəzirdən özgə kimsədə var-dövlət, mal-mülk qalmamışdı, ən varlı adamlar da yoxsullaşmışdı, camaat ev-eşiyini atıb dağlara-daşlara dağılışmışdı. Örüşlərdən mal-qara yoxa çıxmışdı, torpağı əkən yox idi. Şahın xəzinəsi boşalmışdı, qoşun da vəzirin əlindən cana gəlmişdi, ölkə düşməndən qorunmaq gücünü itirmişdi.

Vəziyyətdən xəbər tutandan sonra şah vəziri zindana saldırır, ölkəyə car çəkdirib deyir kim haqsızlığa düçar olubsa haqqını tələb eləsin. Camaat, qoşun şahın hüzuruna şikayətə axışır. Şah vəzirin tutdurduğu adamları dinləyir, onları dustaqlıqdan qurtarır, əllərindən alınmış mal-mülklərini geri qaytarır. Axırda da vəziri dar ağacından asdırır. Bu yenə həmin məntiqdi: naşükürlük cəzasız qalmır. Birinci cəzanı ölkə ”“ dövlət, xalq, qoşun, qoşunun üz döndərdiyi padşah çəkmişdisə, ikinci cəzanı vəzirin özü çəkir. Onun naşükürlüyü özgələrin başında çatlamışdı, axırda öz başında çatlayır. Nizami demək istəyir ki, naşükürlük başqalarına da ziyan vura bilər, amma axırda naşükürün özü də bundan ziyan çəkəcək, mütləq çəkəcək. Nizami şükür eləyənin mükafatsız, naşükürlük eləyənin cəzasız qalacağına inanmır. Nizami naşükürlük aradan qalxandan sonra xeyir-bərəkətin yerinə qayıdacağına şübhə eləmir.

Bəhram şah vəzirdən hesab soranda deyir sən nemətin haqqını yaddan çıxardın. Nemətin haqqı ”“ şükürdü. Nizami “Xosrov və Şirin”də paxıl adlandırdığı adama deyir: “Nemət yeyən gərək naşükür olmasın”. Yəni nemət yeyən gərək nemətin haqqını yaddan çıxarmasın, şükür eləsin, nemətin haqqını tanısın. Bəhram şah vəzirdən hesab soranda deyir: “Hər millətin məzhəbində nemət küfrü məzhəb kafirliyindən pisdi”. Nemət küfrü ”“ nemətin haqqını danmaqdı, naşükürlükdü; məzhəb kafirliyi ”“ məzhəbi danmaqdı, dinsizlikdi. Nizami şahın diliylə deyir ki, naşükürlük dinsizlikdən də pisdi. Özü də deyir buna dinin özündə belə baxılır, hər millətin məzhəbində naşükürlük dinsizlikdən pis tutulur.

Bəhram şah vəziri asdırandan sonra onun ayrı xəyanətlərindən də xəbər tutur. Şah bunu vəzirin Çin xaqanına yazdığı gizli məktubları oxuyanda bilir. Onda şah vəziri edam elətdirdiyinə şükür eləyir:

Nizami Gəncəvi “Yeddi gözəl” poemasında yeddi gözəlin Bəhram-Gura danışdığı əfsanələrdə də şükür-naşükürlük məsələsini qaldırır.

Bu əfsanələrin birində deyilir ki, bir qonaqpərvər şah varmış. Bir gün bu şah başdan-ayağa qara geyinmiş qonağından soruşur niyə belə qaraya bürünmüsən? Qonaq danışmaq istəmir, şah əl çəkmir. Qonaq deyir Çində cənnət bağı kimi gözəl bir şəhər var, orda kim badə nuş eləsə, o badə onun əyninə qara geyindirər. Qonaq sirrin dalını açmır, çıxıb gedir. Şahı maraq götürür, qohumlarından birini öz yerində oturdub məmləkətdən çıxır, gedib Çində o şəhəri tapır. Şah ölkəsindən çıxanda özüylə ləl-cəvahirat da götürür. Şəhərdə adamların qara geyinməyinin sirrini heç kimdən öyrənə bilməyən şah axırda bir qəssabla dostlaşır, ona çoxlu qızıl verir. Şah ona bu diyara niyə gəldiyini açıb deyir. Deyir padşahlığımdan ona görə əl çəkmişəm ki, bilim bu şəhərdə adamlar niyə şənlikdən məhrumdular, niyə burda heç bir müsibət olmaya-olmaya qəmlə əlləşirlər, qara paltar geyinirlər? Qəssab bunu eşidəndə çox narahat olur, ancaq axırda sirri şaha açmalı olur. O, şahı bir xaraba evə gətirir, orda onu kəndirə bağlanmış səbətə oturdub deyir qalx bu səbətlə göyə, yerə nəzər sal, onda bilərsən sükuta dalmış hər kəs niyə belə qara geyinib.

Qəssab kəndiri çəkir, səbət şahı qaldırıb başı Aya ucalan bir minarəyə atır. Minarədən yerə baxanda şahın gözləri qaralır. Şahın canını qorxu alır, öz sərgüzəştindən peşman olur. Ailəsini, evini arzulayır. Ancaq peşmanlıq yox, Allahdan qorxub, Allahı çağırmaq fayda verir. Şair yazır:

Dağ boyda bir quş uca minarənin başına qonur. Şah quşun ayağından yapışır, quş uçub gedəndə şahı da özüylə aparır, onu minarənin kəlləsindən qurtarıb gözəl bir yerə gətirir. Bura gülab, ənbər ətrinə bürünmüş bir yerdi. Şah çox sevinir. Quşa xeyir-dua oxuyub əlini onun ayağından çəkir. Sevincək özünü yumşaq otun, incə güllərin üstünə atır. Bir saat sərilib qalır. Duranda Allaha şükür eləyir ki, halı yaxşılaşıb. Əfsanədə şahın dilindən belə nəql olunur:

Bəlkə də kimsə şahın burda şükür eləməyinə ötəri bir məqam kimi, eləcə vəziyyəti yaxşılaşan adamın vərdişdən irəli gələn bir şükürü kimi baxa bilər. Ancaq Nizami heç nəyi təsadüfən yazmır, hər sözünün, misrasının dərin mənası olan şairin bir misrada verdiyi bu şükürün də dərin mənası var. Bu, sistemdi, Nizaminin əxlaq sisteminin məntiqindən doğan bir şükürdü. Fikir verin, şah minarənin başında qalanda peşman olur, ancaq onun peşmanlığı yox, Allahdan qorxub, Allahı çağırmağı fayda verir: quş gəlib şahı ordan qurtarır. Bu quş ora təsadüfən gəlməyib, onu şahın Allahı çağırmağı gətirib, onu Allah göndərib. Şahın mənəviyyat qanununa əməl eləməyi ona xeyir verir, Allahdan qorxmağı onu başqa qorxudan qurtarır, çağırdığı Tanrı dadına çatır. Şah gül-ənbər qoxulu yerə düşəndə quşa çoxlu xeyir-dua eləyir. Bu da mənəviyyat qanununa uyğundu ”“ minnətdarlığı unutmur. Şah dincini alıb duranda Allaha şükür eləyir. Nemət varsa, şükür olmalıdı, şükür varsa, nemət də olacaq, üstəlik artacaq da. Nizaminin inandığı həqiqət budu. Şairin öz əsərində bir daha oxucunun qarşısına çıxardığı əxlaq sistemi budu. Bu, Nizaminin əxlaq sisteminin hamısı deyil, bir parçasıdı. Nizaminin əxlaq sistemi təkcə şükür haqqında deyil, onun sistemi genişdi, bütün mənəvi dəyərlər haqqındadı. Ancaq mövzumuz şükür olduğuna görə mən Nizaminin sistemindən ancaq bir parçanı götürürəm, onun ancaq şükürə-naşükürlüyə aid hissəsinə diqqət yetirirəm.

Şah nemətin haqqını unutmur, gördüyü hər yaxşılığa görə Tanrıya şükür eləyir. Şahın şükürü artdıqca neməti də artır. Nizami belə məqamı təsvir eləməkdən zövq alır. Əsərdə şahın dilindən nəql olunur:

Axşam yüz minlərlə huri bağda məclis qurur. Məclisin başında oturan gözəllər gözəli “burda torpaqpərəst naməhrəmlərdən kiminsə” olduğunu duyub o adamı tapmağı tapşırır. Şahı tapıb gözəllər gözəlinin yanında taxtda oturdurlar. Şah yeyir-içir, şənlənir, “utancaqlıq keşiyi aradan qalxır”. Şah onu yanında oturdan xanımlar xanımını öpməyə başlayır. Gözəl öz işvəkarlığıyla şahın ehtirasını daha da artırır. Gözəl deyir bu gecə öpməyə qane ol, görsən dözmürsən bu kənizlərdən birini sənə verərəm, atəşini söndürərsən. Belə də olur. Xanımlar xanımının ehtirasıyla alışan şah gecə ehtirasını məclisdəki xanımlardan biriylə soyudur. Beləcə şah hər axşam hurilərin məclisində xanımlar xanımının yanında oturur, amma ondan kam ala bilmir, hər dəfə gecəni məclisdəki başqa bir gözəllə keçirməli olur. Şah hər axşam məclisdə gözəllər gözəlinə nə qədər yalvarsa da ki, səni istəyirəm, o yalnız şahın onu öpüşə qərq eləməyinə razılaşır, başqa yaxınlıq eləmir, deyir bir az səbr elə, kama çatarsan. İyirmi doqquz gecə belə keçir. Əfsanədə şahın dilindən nəql olunur:

Şah deyir şükür eləmədiyimdən nemətin haqqı üstümdə aşdı. Bu daha həmin şah deyil. Minarənin başında qalanda ürək-göbəyini yemişdi. Quş onu bu bağa gətirib çıxaranda o, heç bir yaxşılığı unutmurdu, hər şeyə qədirbilən yanaşırdı, hər nemətə, hər dada, hər gözəlliyə görə Tanrıya şükür eləyirdi, yatanda da, duranda da şükür eləyirdi. Onun şükürü onun xoşbəxtliyini ”“ nemətini, ruzisini, dincliyini, sevincini artırırdı. İndi o, şükürü unudubsa, deməli, qulaqburması almalıdı, nemətin haqqı onun üstündə aşıbsa, deməli, o, bunun altında qalmalıdı, haqqı ödəməyibsə, nemət əlindən çıxmalıdı. Üstündə borc yığılıb, müflis olmalıdı.

Otuzuncu gecə şah dözmür. Taxtda gözəllər gözəlinə hücum çəkir. Gözəl yalvarır ki, bu gecə də döz, sabah səninəm. Deyir bir gecə səbir elə, səbir eləsən gecələr çoxdu, belə gecədən hələ mini qabaqdadı. Ancaq şah qulaq asmır, gözəldən əl çəkmir. Şahın inadkarlığını, səbirsizliyini görən gözəl deyir bir anlığa gözlərini yum, mən hazırlaşım, mən hazır olanda gözlərini açıb istəyinə çatarsan. Şah gözünü yumur, bir an sonra gözəl deyir: “Gözünü aç!” Şah gözünü açıb görür səbətin içindədi ”“ qəssabın onu gətirib qoyduğu səbətin içində. Yan-yörəsində heç kim yoxdu. Şahı əsməcə tutur. Birdən səbət tərpənir, şah baxır ki, qəssabdı, səbətin kəndirini boşaldıb onu aşağı endirir. Qəssab deyir:

Şah deyir indən belə mən sitəm çəkmişə də susub qara geyinmək gərəkdi. Şah qara geyinib öz məmləkətinə qayıdır. Qara geyimli şahın əfsanəsi belə yaranır.

Başqa bir əfsanədə deyilir ki, Rumda Bişr adlı ağıllı-kamallı, zahiri də, daxili də gözəl, pəhrizkar, yəni şəhvət düşkünü olmayan, təmiz əlaqəyə meyl eləyən bir adam vardı. Bir gün Bişr yolda bir qadınla qabaq-qabağa gəlir. Yel əsir, qadının örtüyünü üzündən götürür. Bişr baxır: gözəl, nə gözəl! Belə bir gözəlin qarşısında heç bir ürəyin səbirə taqəti ola bilməz. Bişr çimdiklənmiş uşaq kimi birdən-birə fəryad qoparır. Qadın o səsdən örtüyünü üzünə çəkir. Bişr tələsik addımlamağa başlayır. Ancaq öz-özünə deyir bu qadının dalınca düşsəm yaxşı olmaz, gərək durub səbir eləyəm. Səbir nə gəzir? Səbir əldən gedib. Bununla belə Bişr düşünür çarə yenə səbirdədi, qalanı rüsvayçılıqdı. Bişr öz-özünə deyir şəhvət məni yoldan çıxarsa da, mən kişiyəm, qəmdən ölmərəm ki. Deyir şəhvətə uymamaq dinin əlamətidi, pəhrizkarlığın şərti də elə budu. Bişr özünü ələ alıb qərara gəlir ki, Beytülmüqəddəsə (Qüdsə) ziyarətə getsin. Deyir qoy xeyiri-şəri bilən Tanrı bu işi məndən ötrü asanlaşdırsın.

Bişr ziyarətə yollanır, Qüdsdə Tanrıya yalvarıb-yaxarır, Yaradandan onu pis işlərdən qorumağı diləyir. Ziyarətdən qayıdanda o, hər sözdən bir söz çıxaran, özünü hamıdan ağıllı bilən Məlixa adlı bir boşboğazla yol yoldaşı olur. Dağdan qara bulud qalxanda özünü bilən adam kimi göstərən Məlixa Bişrdən soruşur niyə buludun biri ağ, o biri qaradı? Bişr deyir: “Özün ki bilirsən, Allahın hökmüylə belə işlər çox olar”. Məlixa deyir boşla bu söhbəti, bu bəhanədi, əslində qara bulud yanmış tüstüdü, ağ buludunsa məcazında xam rütubət var.

Yel əsəndə Məlixa deyir öküz kimi, eşşək kimi mənasız yaşamaq olmaz, de görüm bu əsən yel nədi? Bişr deyir: “Bu da Allahın buyruğuyla olan şeydi, Tanrının hökmü olmasa heç nə yarana bilməz”. Məlixa deyir qoca-qarı kimi danışma, hikmətin olsun. Deyir: “Yelin əsli havadı, onu yerin buxarı hərəkətə gətirir”. Sonra bir dağı göstərib soruşur niyə bu dağ o birilərindən əzəmətlidi? Bişr deyir: “Bu, Allahın işidi ki, dağın biri hündür, o biri alçaq olub”. Məlixa yenə etiraz eləyir, dağların bir-birindən seçilməyinə əsassız bir izah verir. Axırda Bişr acıqlanır. Deyir:

Ancaq Məlixanın tükü də tərpənmir. O, boşboğazlığından qalmır. Bişrlə Məlixa bir neçə gün qızmar səhrada yol gedirlər, susuzluqdan yanırlar. Gəlib səhranın ortasında qollu-budaqlı bir ağaca çatırlar. Ağacın altı yaşıl ipək kimidi, burda bir saxsı küp də basdırılıb, içi dumduru, içməli suyla doludu. Məlixa yenə dilini dinc qoymur, Bişrə deyir:

Məlixa Bişri lağa qoyur, deyir, bəli, camaatın işi-gücü qurtarıb, çiynində bura su daşıyır. Məlixa deyir bu küpü bura ovçular basdırıb ki, heyvanlar susuzlayanda gəlib burdan su içsinlər, ovçular da onları ovlasın. Yəni bu küp tələdi. Bişr deyir hərənin gizlində bir əqidəsi var, hər kəs başqası haqqında da o əqidəyə uyğun fikirləşir. Bişr deyir:

Onlar ağacın altında süfrə açıb çörək yeyirlər, küpün suyundan içirlər. Məlixa deyir qırağa dur, girib bu küpdə çiməcəm. Bişr onu fikrindən daşındırmaq istəyir, deyir belə eləmə, bədəninin çirkini suya tökmə, qoy başqaları da burdan keçəndə su içə bilsinlər. Məlixa, Nizaminin yazdığı kimi desək, “pisfikir kişi” qulaq asmayıb paltarını çıxarır, küpə tullanır. Demə, bu, küp deyilmiş, dərin quyuymuş. Məlixa quyudan çıxa bilmir. Bir az keçir, Bişr görür Məlixadan səs-səmir gəlmir. Ürəyində onun qarasınca deyinən Bişr küpə boylananda Məlixanın cəsədini suyun üzündə görür. İşin nə yerdə olduğunu, bunun küp yox, su quyusu olduğunu başa düşən Bişr Məlixanın meyitini sudan çıxarır. O, üzünü Məlixanın meyitinə tutub deyir bizim hər ikimiz bu küpün suyu haqqında yanlış düşünmüşük, nə demişiksə yanlış demişik, amma sən öldün, mən xilas oldum, çünki sən naşükür, mən şükür eləyənəm. Bişr deyir:

Bişr Məlixanı orda basdırır, onun pal-paltarını, paltarında gizlətdiyi qızıl kisəsini götürüb yola düzəlir. Gəlib doğma şəhərinə çatır, qohum-əqrəbasıyla görüşəndən sonra soraqlayıb Məlixanın evini tapır. Bişr əhvalatı olduğu kimi Məlixanın arvadına danışır, ərinin pal-paltarını, qızıllarını onun qabağına qoyur. Örtüyə bürünüb Bişrin qarşısında oturmuş arvadın dərdi açılır. Aydın olur ki, o, Məlixanın əlindən çox zülm çəkib, ərinin ölməyinə də sevinir. Qadın deyir bu elə Allahdan oldu ki, mərdimazar Məlixa öldü, sənin kimi mərd adam gəlib bura çıxdı. Qadın Bişrə onunla evlənməyi təklif eləyir. O, üzünü açıb Bişrə göstərir. Bişr baxır bu o vaxt yolda gördüyü gözəldi ”“ yel əsib örtüyü qaldıranda gördüyü gözəl. Bişr özündən gedir. Ayılanda köhnə əhvalatı qadına açır, deyir külək örtüyünü götürəndə səni gördüm, vuruldum, ancaq bunu heç kəsə bildirmədim, Tanrıma sığındım. Bişr də, qadın da baş verənlərin hamısına Tanrının yazısı, mükafatı kimi baxır, kəbin kəsdirib evlənirlər. Nizami yenə şükür eləyəni səadətə qovuşdurur, naşükürüsə bundan məhrum eləyir.

Bişrlə Məlixanın əfsanəsində Nizami naşükürlüyü Tanrı haqqında, onun hikməti, yaratdıqları haqqında pis fikirdə olmaq kimi təqdim eləyir. Burda naşükür (pisfikir adam) üstəlik lovğadı, o öz düşüncələriylə öyünür, təkəbbür göstərir, dərrakəsi çatmayan işlərə izah verir, bu izahların yanlış ola biləcəyi düşüncəsini yaxına buraxmır. Bişr Məlixanın meyitinə baxanda deyir biz hər ikimiz yanlış düşünmüşük, ancaq sən qərq oldun, mən xilas oldum, çünki sən naşükür, mən şükür eləyənəm, mən o küpün, əslində küp rəmzdi, demək istəyir mən Tanrı hikmətinin haqqında yaxşı fikirdə olduğuma görə aqibətim yaxşılıqla bitdi.

Bununla Nizami demək istəyir ki, yaradılışın hikmətini, Tanrının məqsədini dərk eləməyə gücümüz çatmasa da, biz onun haqqında yaxşı fikirdə olmalıyıq. İnsan Tanrıdan bədgüman olmamalıdı. Belə olsa, insan lap yanlış düşünsə də nicat tapar, xilas olar. Nizami demək istəyir Tanrıya güvənsən, bu dünyada aqibətin, ən sonda da axirətin yaxşı olacaq. Güvənməsən, bu dünyada da, o dünyada da sənə pis olacaq, qurtuluş tapa bilməyəcəksən, batıb gedəcəksən. Nizami burda naşükürlüyü Tanrıdan bədgüman olmaq, yəni həqiqəti bilməyə-bilməyə gümanında pis olmaq kimi verir. Şükürüsə bunun əksi kimi göstərir: şükür eləyən də həqiqəti bilmir, amma onun gümanı yaxşıdı. Əfsanədə insanı həqiqəti bilməyi yox, gümanı qurtarır ”“ Tanrıya gümanı çatan qurtulur, gümanı çatmayan məhv olur.

Nizami məntiqi deyir qaragümanlıq, yəni naşükürlük insanı məhvə, xoş niyyət, yəni Tanrı haqqında, onun məqsədi, yaratdıqları, insanın qabağına çıxartdıqları haqqında yaxşı fikirdə olmaq qurtuluşa aparır. Bişrin əhvalatıyla Nizami insanı Yaradan haqqında bəd gümanda olmamağa, Tanrının yaratdıqlarına xoş baxıb, başa düşdüyünə də, başa düşmədiyinə də şükür eləməyə çağırır. Şair şükürü qurtuluş kimi göstərir.

Nizami deyir ki, biz hikmət pərdəsinin arxasına yol tapa bilmirik, biz bu pərdənin ancaq üzündəki naxışları oxuyuruq, ola bilər, yanlış oxuyuruq, ancaq biz hikmətin özü haqqında pis fikirdə olmamalıyıq. Düşüncəmiz yanlış ola bilər, ancaq niyyətimiz saf, gümanımız işıqlı olmalıdı, Tanrıya güvənməliyik, Tanrının hikmətini yaxşılığa yozmalıyıq, pisliyə yox.

Qara geyimli şahın əfsanəsindən danışanda dedik Nizaminin əxlaq sistemi genişdi, təkcə şükür haqqında deyil, bütün mənəvi dəyərlər haqqındadı, ancaq mövzumuz şükür olduğuna görə biz bu sistemdən yalnız bir parçanı götürürük, onun yalnız şükürə-naşükürlüyə aid hissəsinə diqqət yetiririk. İndi Nizaminin əxlaq sistemində çox yüksək yer tutan bir dəyərə ”“ səbirə də diqqət yönəltməyin vaxtıdı. Araşdırsaq görərik Nizami əsərlərində səbirə şükürdən çox yer ayırır. Bəzən onlardan ayrı-ayrılıqda, bəzən eyni vaxtda danışır. “Quran”da da belədi. “Quran”da da Tanrı səbirlə şükürdən bəzən ayrı-ayrılıqda, bəzən eyni vaxtda danışır. İslam dinində səbirlə şükürə bir almanın yarısı kimi baxılır. İslama görə, səbir imanın bir yarısı, şükür o biri yarısıdı. Bəs iman nədi? İslamda ən vacib məsələlərdən biri. İslam dininə görə, iman ”“ Allaha, onun mələklərinə, kitablarına, peyğəmbərlərinə, axirətə, bəzi yanaşmalara görə, həm də qədərə ürəkdən inanmaq, buna sözdə, işdə əməl eləməkdi. İmana gedən yolun yarısı səbirdən, yarısı şükürdən keçir. Səbirsiz, naşükür adamın imanı ola bilməz. Səbiri, şükürü zəif adamın imanı da zəif olar.

Nizaminin səbirdən ayrıca danışdığı yerlərdən söz açmayacağıq, buna ayrıca araşdırma gərəkdi. Ancaq Nizamidə səbirlə şükürün iç-içə olduğu yerlərə toxunmalı olacağıq.

“Quran”da deyilir bu dünyada çox səbir, çox şükür eləyənlər üçün ibrətlər var: “Görmürsənmi gəmilər Allahın bir neməti kimi dənizdə necə üzür? Bununla Allah sizə öz nişanələrini göstərir! Həqiqətən, bunda çox səbir, çox şükür eləyənlər üçün ibrətlər var!”