“Nə qədər diriyəm işim Tanrıya şükür eləməkdi, ağıllı adam üçün bundan gözəl şey yoxdu” misralarıyla Nizami şükranlıq haqqında daha bir ideyasını ifadə eləyir: dünyada Tanrıya şükür eləməkdən gözəl şey yoxdu. Onda niyə həmişə (nə qədər canında can var) Tanrıya şükür eləməyəsən? Beləliklə, türk xaqanın İskəndərə cavabında iki ideya ifadə olunur: Tanrını tanıyan onun verdiyi nemətlərin qarşılığında çoxlu şükür eləyər; həmişə Tanrıya şükür elə, dünyada bundan gözəl şey yoxdu.

İskəndər peyğəmbərliyə başlayır, dünya səfərinə ”“ peyğəmbərlik səfərinə çıxır. O, bir əkin yerində ayaq-başı yalın, üz-gözündən mərdlik yağan, yer belləməklə məşğul olsa da başı şahlıq tacına layiq, “məst aslan” kimi cavan bir oğlanla rastlaşır. İskəndər ondan Allah haqqında soruşur. Bəlli olur ki, oğlan Allaha inanır. Oğlan deyir gündə bir neçə dəfə yeri-göyü yaradana ibadət eləyirəm, mənə bu gözü-qaşı, daha neçə-neçə kəraməti verənə şükür eləyirəm, çünki Allahı tanıyan üçün şükür eləmək vacibdi. Oğlan İskəndərin Allah haqqında sualına cavabında deyir (“İqbalnamə”də):

Nizami əsərlərində naşükürlüyü həmişə qınayır. “Qınayır” demək azdı, Nizaminin naşükürü, nankoru görən gözü yoxdu. Şair “İskəndərnamə”də (“Şərəfnamə”də) yazır İran şahı Dara İskəndər Zülqərneynin atasından həmişə bac-xərac alardı. İskəndər taxta çıxandan sonra Daraya xərac verməyi dayandırır. Dara İskəndərin yanına elçi göndərib soruşur niyə çoxdandı ona bac-xərac göndərmir? İskəndər elçiyə deyir get Daraya çatdır ki, mən də onun kimi bir şaham, ona xərac vermək fikrində deyiləm. Üstəlik deyir Daranın ixtiyarında böyük bir məmləkət var, bu ona bəs eləmirmi? İskəndər elçiyə deyir Daraya belə çatdırsın:

Daradan İskəndərə hədə dolu məktub gəlir. Məktuba cavab verəndə İskəndər Daranı yenə naşükürlük eləməməyə çağırır. İskəndər deyir sənə də, mənə də şahlığı Tanrı verib, Tanrının fərmanından heç kəs çıxa bilməz, bir də gördün götürüb dünyada tacdarlığı mənə verdi:

“İnsantanıyan adam naşükürə afərin deməz”. Yəni arif adam, sərraf adam naşükürü bəyənə bilməz, insanı tanıyan adama naşükürlüyü bəyəndirmək olmaz. İnsanı tanıyan adamlardan biri də Nizamidi. Nizami təkcə söz sərrafı deyil, həm də adam sərrafıdı. O, təkcə sözün yerini bilmir, adamın da yerini bilir, özü də sözün yerini bildiyi qədər ”“ dahiyanə bilir. Nizami kimi nəhəngə, əlbəttə ki, naşükürlüyü bəyəndirmək mümkün deyil. Nizami kimi dahinin, əlbəttə ki, naşükürü görən gözü olmamalıdı. Çünki o, həyata, insana Yaradanın gözüylə baxır. Yaradanınsa naşükürlüyü görən gözü yoxdu. “Quran”da deyilir: “Allah heç bir xaini, nankoru sevməz!” “Quran”da Tanrı naşükürlərdən həmişə qınaqla, naşükürlüyündə həddini aşan nankorlardansa qəzəblə danışır. Nizami də belədi. O, “İskəndərnamə”də (“İqbalnamə”də) yəcuclardan ”“ “Quran”da adı fitnə-fəsad tayfası kimi çəkilən bir tayfadan söz açanda dərhal belə qeyd eləyir:

“Xosrov və Şirin”də Şirin Xosrova göndərdiyi bir kinayəli cavab məktubunda deyir:

Tanrı nemət bəxş eləyəndə günahdan keçər, onun bəxş elədiyi nemətə heyran qalanda, minnətdarlıq duyanda adamın əlindən tutar, ona şükür eləməyi unudanda qulaqburması verər ki, ayılaq ”“ Nizami buna möhkəm inanan adamlardandı. Naşükürlüyündə həddini aşanlarasa qulaqburmasından böyük cəza gəlir ”“ Tanrının hökmündə də belədi, Nizaminin yaradıcılığında da. “Quran”ın neçə-neçə ayəsində Tanrı nankorların cəzasından, şükür eləyənlərin mükafatından danışır. Tanrı deyir: “Şükür eləsəz, nemətinizi qətiyyətlə artıracam, küfrə düşsəz, Mənim əzabım doğrudan çox şiddətlidi!” Tanrı deyir: “Lut qövmü də xəbərdarlıq eləyənləri yalançı saymışdı. Biz də onların üstünə daş yağdıran yel göndərdik, ancaq öz rəhmətimizi də göstərdik ”“ Lutun ailəsini səhərçağı xilas elədik! Biz şükür eləyən kimsəni belə mükafatlandırarıq!” Nizaminin “İskəndərnamə”sində Dara naşükürlük eləyir, nemətin qədrini bilmir, üstəlik həddini aşır, İskəndərin üstünə qoşun çəkir, axırda da bunun cəzasını alır. İskəndər Daranı məğlub eləyir. Dara həlak olur. Nemətin qədrini bilən udur ”“ neməti artır, nemətin qədrini bilməyən uduzur ”“ nemətdən məhrum olur. Şükür eləyən qazanır, naşükürlük eləyən itirir, şükür eləyən mükafata, naşükürlük eləyən cəzaya çatır ”“ Nizami bunu göstərir.

Nizami Tanrının şükürə mükafat, naşükürlüyə cəza verdiyinə, şükürün neməti artırdığına, naşükürlüyün neməti azaltdığına qəti inanan adamlardandı, onun buna zərrə qədər şübhəsi yoxdu. Nizami bunu əsərlərində dönə-dönə göstərir. “Yeddi gözəl” poemasında Bəhram-Gur taxta çıxanda ədalət nitqi söyləyir. Şahın ədalət vədini eşidənlər şükür səcdəsinə dururlar. Şair yazır:

Nizami adamların şükür səcdəsinə durduğunu elə-belə yazmır. Bu, gəlişigözəl bir söz deyil. Adamlar şükür elədilərsə, deməli, bunun bəhrəsi olmalıdı, onların neməti artmalıdı. Şair bunu göstərəcək, şükürü göstəribsə, deməli, elə-belə yazmayıb, bunun bəhrəsini də göstərəcək. Şah da ədalət nitqini söyləyəndə şükür eləmişdi. Demişdi:

Şahın, rəiyyətin şükürü, bir də şahın sözünün üstündə durub ədalət vədinə əməl eləməyi bəhrəsini verir. Verir, özü də necə! Nizami bunu təsvir eləyəndə yazır nəfəslər açıldı, qısır inəklər doğar oldu, çayların suyu artdı, ağaclar barlandı, dövlətin pulu möhkəmləndi, hər kəs layiq olduğu rütbəni aldı, kasıbların işi sahmana düşdü, qaçqınlar yurd-yuvasına qayıtdı, əluzunluğun əli qısaldı, qoyunlar canavarların zülmündən qurtardı, çalağan göyərçinə dost oldu, heç kəs ruzisiz qalmadı, xəzinələr bir ucdan şahın hüzuruna axdı, qılınc-qırmanc ölkədən sürgün salındı.

Ancaq bu firavanlıq yarıda qalır. Var-dövlət adamları azdırır. Adamlar naşükürlük eləməyə başlayırlar. Elə bilirlər şükür eləməsələr də bolluq olacaq, arxayınlaşırlar, şükürü ürəklərindən çıxarırlar. Nemətə görə şükür eləməyəndəsə, ”“ Nizami yazır, ”“ bolluq darlığa çevrilər, onda adamlar ruzini daşdan-dəmirdən çıxarmalı olarlar. Şair yazır:

Beləcə şükür bar verdiyi kimi, naşükürlük də barı soldurur. Tanrı şükürə cavab verdiyi kimi, naşükürlüyün də cavabını verir. Tanrı Bəhram şahın rəiyyətinə bəla göndərir. Bəla, nə bəla! Nizami bunu təsvir eləyəndə yazır toxumlar cücərib bar vermədi, qıtlıq gen dünyanı dar elədi, darlıqdan dünyanın ürəyi daraldı, qəhətlik yeməyin yolunu elə kəsdi adamlar heyvan kimi otlamağa başladılar, çörək ən bahalı daş-qaşın qiymətinə qalxdı. Vəziyyəti Bəhram şaha söyləyəndə deyirlər qəhətlik dünyanı tutub, insanlar adamyeyən canavar kimi gah leş əti yeyirlər, gah da adam əti. Şah görür buğda olmazın dərəcədə bahalaşıb, anbarların qapısını taybatay açdırır. Göstəriş verir buğdanı adamların imkanına uyğun qiymətə satsınlar, imkanı olmayanlara pulsuz paylasınlar, anbarlarda yerdə qalan dəni quşların qabağına töksünlər ki, heç bir canlı acından ölməsin. Qıtlıq-quraqlıq dörd il çəkir. Adamların naşükürlüyü üzündən gələn bəlanı Bəhram şahın mərdliyi, qayğısı, səxavəti sovuşdurur. Şahın sayəsində xalq çətin vəziyyətdən çıxır. Qeybdən səslənən mələk şaha elə belə də deyir. Deyir Tanrı bu bəlanı sənin xeyirxahlığına görə dayandırdı. Quraqlıq illərində tək bircə nəfər acından ölür. Bəhram-Gur buna görə çox pərişan olur, üzünü Tanrıya tutub bir şah kimi öz təqsirinə görə üzr istəyir, ölən kişinin yaşayışından xəbəri olmadığını, indi o öləndən sonra bundan xəbər tutmağının bir faydası qalmadığını da deyir. Tanrı Bəhram şahın dörd illik aclıqda bir nəfərin də ölməyinə razı olmadığını görüb onun ölkəsini dörd il ölümdən uzaq eləyir. Quraqlıqdan sonrakı dörd ildə Bəhram-Gurun ölkəsində bir nəfər də ölmür, adamların sayı artır, çöllər, dağlar imarətlə dolur. Nizami yazır eşitmişəm o vaxt evlər, binalar bir-birinə elə sarmaşıbmış, kor adam istəsə damların üstüylə Reydən İsfahana gedə bilərmiş[34].

Bəhram-Gurun şahlığı bundan sonra bir sınağa da tuş gəlir. Sonra bir müddət sakitlik olur, ancaq ölkə yenidən sınağa çəkilir. Yeddi iqlim şahlarının qızlarını alıb özünə arvad eləyən, könlünü şadlığa verib yeddi gözəllə cavanlığından kam almaqda olan Bəhram şah bir gün baxıb görür ölkədə vəziyyət pisləşib, xəzinə boşalıb, dövlət də, xalq da vardan-yoxdan çıxıb, qoşun ondan üz döndərib. Şah aydınlaşdırır ki, bunu eləyən vəzirdi. Şah vəziri çağırıb hesab sorur, onun törətdiyi əməlləri üzünə sadalayır, vəziri naşükürlükdə qınayır. Deyir: