M.Ə.Rəsulzadə: ”Qafqaz Türkləri” (VIII hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

(Əvvəli ötən təqdimatlarımızda: //moderator.az/az/arasdirma/721725/meresulzade-qafqaz-turkleri-i-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/;

//moderator.az/read/722059?fbclid=IwAR2d5Cl9VvK_S_zaVBme-Eevrrty_NDOjKbRhd398oB85LqfqytWEtwmUuQ; 

//moderator.az/az/arasdirma/722416/meresulzade-qafqaz-turkleri-iii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR02hnmHdpo0h8lO9QFnQ5fY446hAWMQ1pN5QKEEcNjDOvM4jwv2Ssi-_u0;

//moderator.az/az/arasdirma/722974/meresulzadeqafqaz-turkleri-v-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/; 

//moderator.az/read/722974?fbclid=IwAR26JVsGc1BO4slAoKQy8JNmyMZzYA32nmP744d2po_TPiHfWv3KoqO8a3w;

//moderator.az/az/arasdirma/723277/meresulzade-qafqaz-turkleri-vi-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR2jmNMWk2tqbF0XIYN3WKipwpd7TSrIK_-jhCC5Eu1Xb558YLkhFwkpIMo; 

//moderator.az/az/arasdirma/723711/meresulzadeqafqaz-turkleri-vii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR2aRoI17wVQwGdZL-fiauFOQhkgfNEQdegLmmhBsRF_tSoL7GEaTSiVUuo)

 

...İbtidada daha ziyadə islami motivlər və “İtthadi-islam” məfkurəçiliyi ətrafında dolaşan Bakı nəşriyyatı təkamül etdikcə, milli motivlərə keçiyor, türk birliyi fikri mətbuat və ədəbiyyatın ümdə mövzusunu təşkil ediyordu. Bu ruh, bilxassə Balkan hərbindən sonra Türkiyədə qüvvətlənməyə başlayan türkçülük cərəyanının qüvvətli inikasları ilə təzahür ediyordu. Gərçi “Füyuzat” məcmuəsi, “Türk Yurdu”nda olduğu qədər sərahət və təkrarla olmasa da, türkçülük mövzusunu daha əvvəl tərvic eləmiş, hətta mərhum Ziya bəyin axirən “Türk millətindənəm, İslam ümmətindənəm və Qərb mədəniyyətindənəm” şüarı ilə ifadə etdiyi mənayı, Hüseynzadə Əli bəy “Türk qanlı, islam imanlı və firəng qiyafəli (qiyafətli) olalım” formulu ilə bəyan etmişdi. Azərbaycan mətbuat və ədəbiyyatının şüuri və metodik bir şəkildə milli türk məfkurəsini tərvici isə, hərbi-ümumi ərəfəsində və əsnasında bilxassə inkişaf eləmişdir. 1915-də təsis olu¬nan “Açıq söz”  qəzetəsi o vaxta qədər Qafqasiya müsəlmanı və tatarı deyilən xalqın türk olduğunu sərahət və israrla meydana qoymuş, bu xüsusda hərb sansürü(senzurası) ilə mücadilə etmək zərurətində belə qalmışdır. “Açıq söz”ün intişarına müsadif sənələrdə iki Azərbaycan şairi milliyyətpərvəranə əsərləri ilə parlıyorlardı ki, bunlardan biri Cavad, digəri də Caviddir. Cavad daha ziyadə Türkiyədə Emin bəylə təəssüs edən heca vəznini örnək ittixaz edərək çox həssas türkcə şeirlər yazıyor, kəndinə məxsus rəqiq bir üslubla xalq ədəbiyyatından mülhəm olaraq “Qoşma”lar nəşr ediyor; digəri isə milliyyətpərvəranə parçalar nəşr etməklə bərabər daha ziyadə, Tofiq Fikrət və bilxassə şairi-əzəm Əbdülhaq Həmid bəyləri tənzir edərək filosofca şeirlər, mənzum pyeslər yazıyor. “Açıq söz” vasitəsilə nəşr etdiyi “Şeyx Sənan” bəhs etdiyimiz zamanın ədəbi bir hadisəsi ədd oluna bilir. Gərək Cavadın, gərəksə Cavidin şeirlərində qullandıqları lisan İstanbulun təkamül etməkdə bulunan ədəbi və sadə lisanıdır. Bu iki şairlə bərabər, indi mərhum olan Abbas Səhhət ismini də zikr etməliyiz. Çocuqlara məxsus hekayələri ilə məşhur olan Abdullah Şaiqi də unutmayalım. Şeir sahəsindəki bu parlaq müvəffəqiyyətin yanında epey irəliləmiş bulunan əsl və mütərcəm hekayə və romanlarla “Orucov nəşriyyatı” namıyla məruf(məşhur) əsərlər miyanında bəzi mühimlərinin bulunduğunu da qeyd edəlim; 1905-dən 1915 sənəsinə qədər intişar edən bir çox qəzetə və məcmuələr arasında mərhum Haşım bəy nəşriyyatında “Səda” qəzetəsinin beynələhali böyük bir rəğbət qazanmasını da qeyd edə biliriz. Burada “Keyfim gələndə” ünvanı altında nəşr edilən təfriqələr siyasi mizahın müvəffəq olmuş bir nümunəsidir. “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini əvvəlcə zikr etdiyimizdən burada təkrar etmiyoruz. Yalnız bu qədər söyləməliyiz ki, məcmuənin məzhər olduğu müvəffəqiyət Azərbaycan mətbuatından heç birisinə nəsib olmamış, kəndisini tənzir ilə bir çox mizah qəzetələri təsis olunmuşsa da onun gördüyü rəğbəti qazanmamışlardır. 

 

Bu dövrdə “Ölülər” pyesi kimi şahkar bir əsər qazanmaqla bərabər, Azərbaycan teatrosu surəti-məxsusədə təşəkkül etmiş aktyor qruplarına, aktyorluğu məslək ittixaz etmiş Ərəbli və Şərifzadə kibi müqtədir “trajediyən”lərlə, Darablı, Anablı və Hacı Ağa kibi mahir “komediyən”lərə də malik olmuşdur. Azərbaycan teatrosunun burada ehraz etdiyi ən böyük müvəffəqiyyət Hacıbəyli Üzeyir bəy tərəfindən təsis olunan türk opera və operetidir. Böyük Füzulinin “Leyli və Məcnun”unu bəstələməklə başlayan bu təcrübə “Şeyx Sənan”, “Əsli və Kərəm”, “Şah Abbas” və “Xurşid Banu” kimi operalar və “Arşın mal alan” ilə “O olmasın, bu olsun” kimi digər bir kaç(neçə) operetlər meydana gətirmək surətilə, intizarın fövqündə böyük bir müvəffəqiyyət ibraz eləmiş, eyni zamanda türk musiqisinin də bir müvəffəqiyyətini təşkil edən bu hadisə Azərbaycan türklüyünün, sözün əsri mənası ilə, bir millət olaraq təşəkkülündə şayanı-təqdir bir rol oynamışdır. Üzeyir bəyin pərakəndə bir halda qalıb unudulmaq üzrə bulunan milli xalq şərqiləri ilə şərq və qərb muğamatlarının məzcindən vücuda gətirdiyi bu kompozisyonlar, intixab etdiyi çox müvəffəqiyyətli mövzularla birlikdə əhalinin zövqünü oxşamış, türk xalqını teatro seyrinə sözün tam mənasıyla alışdırmışdı. Bu əsərlərdən bəziləri, bilxassə çox orijinal və eyni zamanda ictimai və tərbiyəvi bir mahiyyəti haiz olan “Arşın mal alan” pyesi Qafqasiya lisanlarına tərcümə edildiyi kibi, İstanbul səhnəsinin çox təkrar olunan bir əsəri şəklinə də girmiş; farisicəyə tərcümə olunaraq Tehranda dəfələrlə oynandığı kibi, ruscaya, fransızca ilə ingiliscəyə dəxi tərcümə olunaraq, rus, Paris, London (Londra) və Amerika səhnələrində belə tamaşaya vəz edilmişdir. “Arşın mal alan” Balkan teatrolarında da oynanmışdır. Qonşu gürcü səhnəsi isə Ermənistan səhnələri ilə “Arşın mal alan” hər mövsümdə dəfələrlə təkrar edib dururlar. Erməni sənətkarları bu pyesi o dərəcəyə qədər mənimsəmişlərdir ki, çox yerdə onu bir erməni əsəri kimi təqdim edərlər. “Arşın mal alan”a bu müvəffəqiyyəti təmin edən şey gürcülərlə ermənilərin çox zəngin türk xalq harsı ilə Azərbaycan musiqisinin təsiri altında bulunmalarıdır. Türkcə, Qafqasiya millətləri arasında adəta beynəlmiləl bir lisan mahiyyətindədir.

 

Əvvəlcə ictimai məqsədlərlə cəmiyyətlər təşəkkülünə müsaidə alamayan xalq bu dəfə başqa “Müsəlman Cəmiyyəti-xeyriyəsi” olmaq üzərə Bakıda “Nəşri-maarif cəmiyyəti”, “Nicat”, “Səfa” və “Səadət” kibi bir çox cəmiyyətlər vücuda gətirmiş, bir tərəfdən mətbuatın tərvicinə, nəfis sənətlərin himayəsinə əmək sərf etdiyi kibi, bilxassə(xüsusilə) milli maarifin nəşr və təmiminə əhəmiyyət vermişdir. “Bakı Müsəlman Cəmiyyəti-Xeyriyəsi”nin Ümumi Hərb əsnasında Türkiyə cəbhəsindən təhcir olunan Əlviyəi-Səlasə müsəlmanlarına təşkil elədiyi yardım bütün Rusiya müsəlmanlığını təhəyyüc eləmişdir. Məzkur cəmiyyətin türk hərb əsirlərinə göstərdiyi müavinət dəxi ayrıca şayani-qeyddir. Bu cəmiyyətə məxsus olaraq, Bakı tacirlərindən mərhum Musa Nağıyev tərəfindən yapılan bina, bəlkə də aləmi-islamda bu məqsədlə yapılmış binaların, əzəmət və ehtişam etibarıyla birincisiydi. Azərbaycan və Qafqasiya türkləri arasında baqiyyati-salihatı ilə məruf Hacı Zeynalabdin əfəndinin ilk dəfə olaraq təsis etdiyi “Müsəlman Darülmüəllimatı”nın Şərq üsulundakı memarisi ilə gözəçarpan binası da milli abidələrdən birisini təşkil edər. “Səadət cəmiyyəti”nin məktəb binası olaraq yapdırdığı möhtəşəm bina ilə yenə Hacı Zeynalabdinin təsis etdiyi teatro da Bakı şəhərini süsləyən binalardandır.

 

Maarif müəssisələrindən maəda Bakı şəhəri eyni zamanda Qafqasiya türklüyünün iqtisadi iqtidarına dəxi mərkəz olmuşdu. Burada Hacı Zeynalabdin, Musa, Murtuza bəylər kimi əhalidən yetişmə vəsi zatilərilə milyonerliyə qədər yüksələn zənginlər beş-on kişidən ibarət deyildi. Bunların əlində Hacının təsis etdiyi Qafqasiyada yeganə bez fabrikası olduğu kibi, petrol ocaqları, un fabrikaları, Xəzər dənizində seyri-səfain, balıqçılıq, çimentoçuluq, pamuqçuluq kimi iqtisadi çox mühüm işlər vardı. Bakıdakı evlərin külli qismi Azəri mülkədarların idi. Böyük neft istehsalı ilə məşğul Nağızadə Musa, Əsədullah Şəmsi, Hacınski, Səlimzadə Mühsin kibi bir çox firmalar mövcud olduğu kibi, küçük neft istehsalı kamilən türklərin əlində idi. Banka müəssisələrində vəsi krediyə sahib olan türk burjuazisinin son zamanlarda sırf türk sərmayəsi ilə təşəkkül etmiş bankaları da vardı. Bakıdan sonra Gəncə dəxi maddi və mənəvi inkişaf yoluna girmişdi. Üzüm istehsalı böyük nisbətdə inkişaf ediyor, pamuqçuluq genişliyor, tüccar sinfi getdikcə əhliyət qazanıyordu. Eyni zamanda Gəncədə “Mədrəseyi-ruhaniyyə” ismi ilə təsis olunan darülmuəllimin, Türkiyədən cəlb edilən müəllimlər sayəsində türk harsı ilə mücəhhəz gənclər yetişdiriyordu. Şair Cavad kimi bu məktəbdən bir çox mühərrir, şair və müəllimlər yetişmişdir ki, iləridə milli cərəyanın birər xadimi olmuşlardır.

 

Demək oluyor ki, türk cəmiyyəti iqtisadi istehsal qüvvətlərini toplayaraq həyat və rəqabət meydanına çıxıyor və bu rəqabət həmləsi artdıqca kəndisinə dar gələn çarlıq  üsuluna qarşı ədəmi-məmnuniyyəti də çoxalıyor, getdikcə liberallaşıyor və ixtilalpərvər oluyordu.