Azərbaycanda, ümumiyyətlə, bütün türk xalqları arasında dastançılıq ənənələrinin tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır. Hələ eramızdan çox-çox əvvəldən başlayaraq qədim türk xalqları içərisində yaranmış və yayılmış əhvalat, macəra və rəvayətlər klassik dastanlarımızın ilk qaynaqları sayıla bilər. Lakin qədim dastanların əksəriyyəti yazıya alınmadığı üçün itib-batmış, unudulmuş, ya da bəzi kitablarda bu dastan parçalarından nümunələr verilmişdir  

Dastanlarımızın sistemli şəkildə toplanıb yazıya alınmasına və tədqiqinə isə çox-çox sonralar başlanılmışdır. Lakin bununla yanaşı, xalqımızın şifahi ədəbiyyat nümunələrinin, o cümlədən qədim və klassik dastanlarımızın ayrı-ayrı nümunələrinin pərakəndə də olsa, qeydlər şəklində yazıya alınması, bəzi hallarda bədii əsər kimi yenidən işlənməsi qədim dövrlərdən başlanmışdır. Belə nümunələrə ədəbiyyat, söz-sənət həvəskarlarının hobbi kimi tərtib etdiyi qeydnamələrdə, yaddaşnamələrdə, cünglərdə, tarixçilərin salnamələrində, bəzi görkəmli klassiklərimizin bədii əsərlərində rast gələ bilirik.  

Məlumdur ki, bir sıra görkəmli klassik şairlərimiz qədim dastan nümunələrindən  öz əsərlərində bədii süjet kimi, salnaməçilər isə onlardan salnamələrində tarixi rəvayət kimi istifadə etmişlər. Ulu ozanlarımız, ustad aşıqlarımız, eləcə də şeir, saz-söz, ədəbiyyat həvəskarlarımız isə bu nümunələri öz qeydnamələrinə, yaddaşnamələrinə yazaraq, günümüzə qədər gəlib çıxmasına ”“ yaşamasına şərait yaratmışlar.   

Zaman keçdikcə şifahi ədəbiyyat nümunələrinə, eləcə də dastanlara maraq bir qədər də artır. Belə ki, “XIX əsrin birinci yarısından başlayaraq ümumiyyətlə şifahi ədəbiyyat nümunələrinin, eləcə də dastanlarımızın yazıya alınması yeni bir mahiyyət kəsb etməyə başlayır. Əgər keçmiş əsrlərdə bu iş ancaq ayrı-ayrı peşəkar ifaçıların və həvəskar-maraqlıların yaddaşnamələri cüngləri səviyyəsindən yuxarı qalxa bilmirdisə, indi bu zəngin xəzinə müəllimlərin, alimlərin, səyyahların diqqətini cəlb edir və sözün həqiqi mənasında toplama işləri başlanır” (14, 4-5).

Müəllifin bu fikri ilə razılaşmaqla yanaşı, onu da əlavə etmək lazımdır ki, bunu hələ dastanlarımızın tam mənada toplanıb yazıya alınması, araşdırılması kimi qəbul etmək qeyri-mümkündür. Bu cür toplama və yazıyaalma işləri müsbət hal kimi qiymətləndirilərək, əsl sistemli toplama və yazıyaalmanın başlanğıcı, ilkin addım kimi qəbul edilə bilər. Və o da maraqlıdır ki, ilkin toplama, yazıyaalma və araşdırma işlərində həvəskar, eləcə də peşəkar müəlliflərin diqqətlərini ən çox cəlb edən “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” dastanları olmuşdur. Sonrakı mərhələdə tərcüməçi və naşirlər də daha çox bu dastanlara üstünlük vermişlər.

Lakin xalqımızın ruhunu, mənəviyyatını əks etdirən dastan fondumuz təkcə “Koroğlu” qolları və “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları ilə məhdudlaşmır. Qədim zamanlardan başlayaraq, günümüzəcən insanlarımızın sevə-sevə dinlədiyi, nəsildən-nəslə ötürüb yaşatdığı bir-birindən gözə və maraqlı yüzlərlə məhəbbət, qəhrəmanlıq və ailə-məişət dastanımız mövcuddur. Onların hər biri xalqımızın zövqünü oxşayıb, dünyaduyumunu, düşüncə tərzini əks etdirməklə yanaşı, təxəyyülünün gücünü, sənətkarlığının, istedadının qüdrətini danılmaz fakt olaraq sübuta yetirir. Bütün bunların nəticəsidir ki, Azərbaycanda dastançılıq, dastan yaratmaq ənənəsi bu gün də davam etdirilməkdə, klassik məhəbbət (eləcə də qəhrəmanlıq və ailə-məişət) dastanlarımız məclislərdə, el şənliklərində, yubiley və xatirə gecələrində xüsusi maraq və coşqu ilə dinlənilməkdədir.   

Azərbaycanda hələ Sovet hakimiyyəti qurulmazdan əvvəlki dönəmdən başlayaraq, məhəbbət dastanlarımızın bir çoxu ara-sıra nəşr olunmağa başlamışdır. “Aşıq Qərib”, “Tahir−Zöhrə”, “Şah İsmayıl”, “Abbas və Gülgəz”, “Xəstə Qasım”, “Şahzadə Əbülfəz”, “Alıxan”, “Novruz” və s. kimi məşhur dastanları buna misal göstərmək olar. Sovet hakimiyyəti illərində isə, etiraf etmək lazımdır ki, bu proses daha da sürətlənərək, sistemli şəkil almağa başladı. Bu dövrdə dastanların istər toplanıb yazıya alınması, istərsə də araşdırılıb geniş tədqiqatlara cəlb olunması, nəşri istiqamətindəki işlər get-gedə sürətlənmişdir. Salman Mümtaz, Hənəfi Zeynallı, Əhliman Axundov kimi görkəmli alimlərimiz H.Əlizadə, S.Axundov, Ə.Tahirov və b. folklorşünaslarımız, eləcə də S.Rüstəm, M.Rahim kimi xalq şairlərimiz bu sahəyə xeyli zəhmət sərf etmişlər. Onların gərgin əməyi və təşəbbüsü ilə dastanlarımızın bəzən bütöv halda özləri, bəzənsə ayrı-ayrı qoşmaları nəşr edilmişdir. Bunlardan H.Əlizadənin toplayıb tərtib etdiyi “Azərbaycan el ədəbiyyatı”, “Dastanlar və nağıllar”, Ə.Axundovun “Xalq dastanları” kitabları və s. daha çox diqqətəlayiqdir.  Bunlardan əlavə, 1920-1940-cı illərdə Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Rəşid bəy Əfəndiyev, Vəli Xuluflu, Bayraməlibəyov və başqaları dastan və dastan qoşmalarından ibarət xeyli material toplayıb, müxtəlif mətbuat orqanlarında nəşr etdirmişlər.

Həmin dövrdə İsmayıl Hikmətin çapdan çıxmış ikicildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında şifahi xalq ədəbiyyatımıza ayrıca bir bölmə ayrılması da o dövr üçün diqqətəlayiq hal idi (8, 58).  Həmin bölmədə bir sıra dastanlarımız qısaca da olsa şərh edilərək qiymətləndirilir. Doğrudur, müəllifin özünəməxsus qiymətləndirmə, şərh və dastanlarımız üzərində apardığı bölgülərin bir çox məqamları ilə razılaşmaq mümkün deyil. Lakin həmin dövr üçün onun mülahizələri olduqca dəyərli və əhəmiyyətli sayıla bilər. Çünki bu mülahizələr Azərbaycan folklorşünaslığı istiqamətində atılan ilk addımlardan idi və elmimizin bu sahəsinin inkişafı, genişlənməsi istiqamətində bir təkan rolunu oynayırdı. Belə ki, İsmayıl Hikmət “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabının sözügedən fəslində “təhkiyəvi növ” adı ilə işarələdiyi eposu üç qismə bölürdü: roman, hekayə, dastan. Sonrakı mərhələdə hekayə adlandırdığı dastanları da yenidən dörd yerə ayırır:

1) tarixi hekayələr;

2) sevda hekayələri;

3) qəhrəmanlıq hekayələri;

 4) xaricdəngəlmə hekayələr. 

 

O da diqqətəlayiq haldır ki, müəllif həmin fəsildə adlarını çəkdiyi, haqqında məlumat verdiyi bir sıra dastanların Azərbaycan xalqının mənəvi sərvəti olduğunu xüsusi vurğulayır. “Aşıq Qərib”, “Koroğlu”, “Əsli−Kərəm”, “Leyli−Məcnun”, “Tahir−Zöhrə”, “Fərhad−Şirin”, “Şah İsmayıl”, “Mahmud−Əlif” kimi dastanların ən çox Azərbaycan ərazisində ağız-ağız, məclis-məclis gəzib-dolaşdığı fikrini irəli sürür. Məhəbbət dastanlarımızdan söz açarkən bildirir ki, bəzi qoşmalarında təsəvvüf və hətta hürufilik təsirləri olmasına baxmayaraq, xalq ədəbiyyatı nümunələri arasında ən həyati eşq romanı “Aşıq Qərib”dir (8, 58).

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin birinci yarısında məhəbbət (eləcə də qəhrəmanlıq, ailə-məişət və s.) dastanlarımızdan söhbət açan bəzi məqalələr də nəşr edilmişdir. Bunlardan “Azərbaycan aşıqları” kitabına Abdulla Şaiqin, “Azərbaycan el ədəbiyyatı” kitabına Hənəfi Zeynallının yazdığı ön sözlər, R.Əfəndizadənin “El ədəbiyyatı və ya el sözləri” (7, 23-36), Əmin Abidin “Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatına aid vəsiqələr” (1, 48-53),  sərlövhəli məqalələri qeyd edilməyə layiqdir.