Rusiyadakı Siyasi və Hərbi Təhlil İnstitutunun direktor müavini, tanınmış siyasi-hərbi ekspert Aleksandr Xramçixin “Russkaya planeta” dərgisində Qarabağda labüd müharibənin mümkün ssenariləri və onların nəticələri ilə bağlı analitik məqaləsi dərc olunub. Materialın aktuallığını və Rusiya tərəfdən münaqişəyə bir baxış bucağı olduğunu nəzərə alıb ixtisarla təqdim edirik.

Məqalədə müəllif atəşkəs dövründə münaqişə tərəflərinin öz silahlı qüvvələrini gücləndirməkdə olduğunu və bunun yeni müharibəyə hazırlıqdan ötrü etdiklərini qeyd edir.

Düşmən ölkə ordusunun silah və texnikasının miqdarına toxunan ekspert Ermənistan ordusunda 2 ədəd “Toçka” raket sistemi, 8 ədəd “R-17" raket kompleksi, 110 tank, 200-ə qədər PDM, 120-dən çox BTR, 50-dən artıq reaktiv artilleriya sistemi, o cümlədən Çin istehsalı 4 WN-80 reaktiv sistemi, 300-ə yaxın HHM kompleksi və digər silahların olduğunu yazır. ”Dağlıq Qarabağdakı erməni qüvvələrinin imkanları haqda isə məlumat yoxdur. Lakin ayrı-ayrı mənbələrə görə, Qarabağ qüvvələrinin öhdəsində 316 tank, 324 PDM, 233 artilleriya qurğusu və s. var".

****

Azərbaycan ordusunun imkanlarını təhlil edən Xramçixin onu postsovet məkanında ən sürətlə inkişaf edən ordu kimi təqdim edir. Ekspertin fikrincə, Bakı zəngin neft gəlirləri sayəsində ordusunu ən yeni silahlarla təchiz edib və hətta keçmiş sovet respublikalarının ordularını üstələyib. Məqalədə şəffaf mənbələrə istinadən yer alan məlumatlar əsasında Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində 381 tankın, 300-dən çox PDM-in, 300-dən çox BTR-in, 300-dən çox özüyeriyən artilleriya qurğusunun, 60 reaktiv yaylım atəşi sisteminin, o cümlədən 12 “Smer甝 qurğusu, onlarla təyyarə, yüzlərlə vertolyot, S-300 komplekslərinin, İsrail istehsalı olan HHM sistemlərinin olduğu bildirilir. Azərbaycanın güclü hərbi-sənaye kompleksi formalaşdırdığı və keçmiş sovet respublikaları arasında ən güclü hərbi sənayeyə malik olan beşinci ölkə olduğu vurğulanır.

Regionun hərbiləşdirilməsində Rusiyanın roluna toxunan ekspert Moskvanın Güney Qafqaz bölgəsində öz kommersiya maraqları olduğunu qeyd edir və bu xüsusda bildirir: “Bakı pul verir, İrəvan isə - yox. Ona görə ən yeni hərbi texnikanı Ermənistan deyil, Azərbaycan alır. Lakin hələ ki, Ermənistan və Dağlıq Qarabağın toplam hərbi potensialı əlverişli coğrafi mövqe də nəzərə alınmaqla Azərbaycan tərəfdən zərbəni dəf etməyə yetir - əgər Rusiya Türkiyənin müdaxilə etməyəcəyinə zəmanət versə. 

Ancaq tendensiya Azərbaycanın həddən artıq böyük iqtisadi imkanları üzündən erməni tərəfi üçün heç də əlverişli deyil. Bakı artıq indinin özündə havada əzici üstünlüyə malikdir, hansı ki, hələlik yalnız Qarabağın və Ermənistanın güclü yerüstü havadan müdafiə sistemi hesabına kompensasiya olunur. Rusiyadan alınan silahlar quruda da Azərbaycana əhəmiyyətli üstünlüyü təmin edir. O cümlədən TOÇ-1 və “Smer甝lər Qarabağ ermənilərinin müdafiə istehkamlarını dağıtmaq üçün çox əlverişlidir". 

****

Daha sonra mümkün müharibə variantında Rusiyanın Ermənistana kömək edib-etməyəcəyi məsələsinə toxunan müəllif yazır: “Ermənistan KTMT-nin üzvüdür. Bu, o deməkdir ki, Rusiya, Belarus , Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan müharibə variantında (əgər təbii ki, savaşa Azərbaycan başlasa) Ermənistanın köməyinə gəlməlidir. Amma reallıqda bunun baş verməyəcəyinə, demək olar, şübhə yoxdur. Bakı ilə mübahisəyə mane olan neft-qaz məsələləri səbəbindən, ümumiyyətlə, ciddi müharibəyə qarışmaq istəyinin yoxluğundan (axı, Rusiya Azərbaycana hətta böyük həcmdə hücum silahları verir) Moskva özünə belə bir ”sürüşkən bəhanə" tapıb neytral qalacaq ki, Azərbaycan Ermənistana yox, heç kim tərəfindən tanınmayan və KTMT üzvü olmayan Dağlıq Qarabağa hücum edir. 

Və bu zaman 2008-ci ildə baş vermiş, tamamilə analoji bir hal - Gürcüstanın tanınmayan Abxaziya və Cənubi Osetiyaya hücumunun Rusiya tərəfindən işğal aksiyası elan edilməsi də yada düşməyəcək. KTMT-nin  digər üzvlərinin Ermənistana köməyə gələcəyini təsəvvür eləmək isə o qədər absurddur ki, bunu hətta müzakirə eləməyə dəymir. Başqa yandan, Türkiyə də Rusiya ilə (onun Ermənistandakı hərbi qruplaşması timsalında) birbaşa hərbi toqquşma riskinə görə müharibəyə qarışmayacaq, hərgah Ermənistanla sərhəddə hansısa güc nümayişi təşkil edə bilər.

****

İran isə hələ birinci erməni-azərbaycanlı savaşında müsəlman (üstəlik şiə!) Azərbaycanı qoyub pravoslav Ermənistanı müdafiə eləməklə “islam həmrəyliyinin” ondan ötrü bir görüntü olduğunu artıq ortaya qoyub. Bu, o zaman Tehranın Ankara ilə - Bakının əsas himayəçisi ilə pis münasibətlərdə olması ilə izah edilirdi. Hazırda İran-Türkiyə, İran-Azərbaycan əlaqələri əhəmiyyətli ölçüdə yaxşılaşıb, lakin Tehran-İrəvan münasibətləri də əsla pisləşməyib. Odur ki, İranın yeni savaş zamanı neytrallığı saxlamayacağına əsaslar yoxdur. Ola bilsin 90-cı illərlə müqayisədə neytrallıq daha balanslı şəkildə təmin edilsin.

Qərbə gəlincə, onun mövqeyinə iki bir-birinə zidd amil təsir edəcək - güclü erməni diasporu (xüsusilə ABŞ və Fransadakı) və Azərbaycanın Rusiya layihələrinə alternativ olan çoxsaylı neft-qaz layihələri üçün xüsusi önəmi. ABŞ-ın Qarabağ müharibəsinə hərbi müdaxiləsi istənilən halda istisnadır, o ki ola Avropa ölkələrinin. Qərb yalnız İrəvan və Bakıdan qəzəbli şəkildə tələb edəcək ki, müharibəni tezliklə dayandırsınlar. Yeri gəlmişkən, elə Rusiya da.

****

Bu mənada İrəvanın durumunun çıxılmaz olduğunu vurğulamaq lazım gəlir. Ermənistan Bakıya silah satan Moskvadan inciyə bilər, ancaq o, “düşərgəni dəyişmək” imkanına malik deyil. Azərbaycan Qarabağı qaytarmaq istəsə Rusiya demək olar, neytral qalasaq, ancaq təxminən 100 faizə yaxın əminliklə demək olar ki, Ermənistan ərazisi zərbəyə məruz qalarsa (fərqi yoxdur, bu zərbəni Azərbaycan vuracaq, yoxsa Türkiyə) - o zaman işə qarışacaq. 

Ermənistanın NATO-dan birbaşa hərbi kömək almaq şansı isə hadisələrin hər hansı inkişaf ssenarisində və ya İrəvanın alyans qarşısında “əyilməsi”nin dərinliyindən asılı olmayaraq yoxdur. Doğrudur, istisna deyil ki, hələ heç də hamı 2008-ci il müharibəsinin dərslərini (Gürcüstanın qəmli taleyini) başa düşmür və əxz eləməyib. Bununla belə, reallıq məhz bundan ibarətdir". 

****

Beləliklə, ekspert bu qənaətə gəlir ki, əgər 20 il qabaqkı kimi müharibə başlayarsa, hərbi əməliyyatlar böyük ehtimalla Azərbaycanla (bir tərəfdə) Ermənistan və “DQR” arasında (digər tərəfdə) gedəcək: “Lakin Azərbaycanın öz qələbəsini tam təmin etmək üçün hələ yetərli qüvvəsi yoxdur. Bununla belə, zaman birmənalı şəkildə Azərbaycanın xeyrinə işləyir. Məhz bu səbəbdən indi müharibə ermənilərə daha sərfdir. Nə qədər ki, tərəflərin potensialı müqayisə edilə bilən səviyyədədir, ermənilər müharibəyə birinci başlayıb qələbəyə ümid edə, Azərbaycanın hərbi potensialını əhəmiyyətli ölçüdə zəiflədə bilərlər - hansının bərpasına ki, Bakı minimum 15-20 il sərf eləməli olar. 

Lakin bu variantın çox böyük minusları var: birincisi, erməni tərəfinin Azərbaycan üzərində heç bir say üstünlüyü yoxdur, ona görə də hərbi uğura yalnız qəfil hücum variantında ümid edə bilər - bu da praktik olaraq mümkünsüzdür. İkincisi isə hücumun ermənilər üçün çox ağır siyasi nəticələri olacaq, çünki onlar istənilən halda Azərbaycana məxsus olan ərazilərə hücum edən işğalçılar olacaqlar. Yekunda ermənilər nəinki İranın, demək olar ki, həm də Rusiyanın, Qərbin siyasi dəstəyindən məhrum olacaqlar və Türkiyənin birbaşa müdaxiləsi təhlükəsi ilə üz-üzə qalacaqlar. Ona görə də Ermənistan üçün ən əlverişlisi Azərbaycanı hərbi əməliyyatlara birinci başlamağa təhrik etməkdir. Onsuz da Bakının müharibəyə başlamaq üçün əlləri çoxdan qaşınır. 

****

Beləcə, gec-tez qaçılmaz olan müharibənin sərhədində balanslaşma prosesi gedir. Hərgah, erməni tərəfi savaşı başlamağa cəsarət eləmir. Bu da psixoloji və siyasi cəhətdən anlaşılandır. Ancaq bir müddət (özü də çox böyük olmayan müddət) sonra imkanlar qəti olaraq əldən çıxacaq və təşəbbüs bütünlüklə Azərbaycan tərəfinə keçəcək. İrəvan üçün yeganə variant silahlanmaq üçün pul tapmaqdır".