Bu da Aya-Sofiya...yanında lap uşaqsan

Nəhayət dünyada yüz milyonlarla insanın intizarına son qoyuldu. İstanbuldakı Aya-Sofya məscidinin məbəd funksiyası özünə qaytarıldı. Başqan Rəcəb Tayib Ərdoğan bununla bağlı fərman imzaladı. Dadaloğlu demiş, “Fərman padşahındır, məscid bizimdir”. Bizim olmağı üçünsə onu qorumaq lazımdır, bu Yer üzündə hər bir müsəlmanın müqəddəs borcudur, çünki göy altında nə qədər Türk-İslam düşməni varsa, hamısı Türkiyənin üstünə yeriməyə çalışacaq - yevangelistlər, katoliklər, sionistlər, orxan pamuqlar, əlif şəfəqlər....bir sözlə Yeni Səlib ordusu. 481 il ərzində mömin müsəlmanların dualarını tanrı dərgahına yönləndirən Aya-Sofya məscidi,  Cumhuriyyət dövründə guya tərəqqi adına məbədlik funksiyasından məhrum edildi, yenidən kilsəyə çevirmək üçün, aralıq zamanda ona muzey statusu verdilər. Düşündülər ki, muzeyin kilsəyə çevrilməsi möminlərin hissiyatına daha az toxunar. Əlbəttə, Türkiyənin müsəlman əhalisi bu məntiqsiz qərarla heç vaxt barışmayıb, bunu İstanbulun mənəvi istilası hesab edib. Amma qəribəlik burdadır ki,  Aya –Sofyanın muzey statusunun ləğv olunması ilə bağlı Türkiyədən daha çox xristian dünyasında cəhdlər edilib. Hətta 2007-ci ildə ABŞ-da özündə para və güc sahiblərini birləşdirən “Müqəddəs Sofiyanl Xilas Şurası” (ing. - Free Agia Sophia Council) adlı təşkilat yaradılmışdı. Bu təşkilatda “Dərin dövlət” nümayəndələri (protestantlar), “qlobalçılar”, ABŞ yunan lobbisinin üzvlərindən başqa, ABŞ Demokrat Partiyasının Nümayəndələri də (aralarında Respublikaçılar da az deyil) geniş təmsil olunurlar. Onlar məqsədlərinə nail olmaq üçün imkanları çatan bütün açıq və gizli üsullardan istifadə edirlər. Məsələn, Türkiyədə  15 iyul 2016-cı ildəki hərbi çevriliş cəhdində onların zəhməti heç də az deyil. 20 iyun 2007-ci ildə, ABŞ Kongresində xarici siyasət komitəsinin sədri Tom Lantosun sədrliyi ilə keçən dinləmədə çıxış edən Nyu-Genpşir ştatı Demokrat Partiyasının rəhbəri Reymond Bakli ( ing. Raymond Buckley) bildirmişdi ki, “Bu müqəddəs yerin hər gün təhqir olunması, oranın ticari yarmarka və konsert yeri kimi istifadə olunması yolverilməzdir”. “Müqəddəs Sofiyanl Xilas Şurası” (ing. - Free Agia Sophia Council) Beynəlxalq hərəkatının sədri Kris Spiru Rusiyanın “Zavtra” qəzetinə 2009-cu il aprelində verdiyi müsahibədə daha qətiyyətli fikir söyləyir: “Hesab edirəm bu məbədi ilkin təyinatına qaytarmaq lazımdır”. Sağ olsun türk xalqı onların arzularını gözlərində qoymadı. Aya-Sofya məbədi ilkin təyinatına qayıtdı. Birdə, məbədin statusunu dəyişdirınin buna ilahi yetkisi olmalıdır. Xristianlıqdan çox-çox öncə mövcud olan qədim məbədlərin yerində kilsə inşa etdirən Vizantiya qeysərlərinə bu yetkini verən onların imperator tituluydu. Roma imperatorları hələ Etrusk və bütpərəst Roması dövründən pontifik-baş kahin funksiyasına malik idilər. Sonradan katolik dünyasında bu funksiyanı Roma papaları mənimsədilər. 1453-cü ilin 29 mayısında “qeysəri-Rum”, Roma imperatoru titulunu qəbul edən Fateh sultan II Məhəmməd Xan eyni zamanda imperiyanın baş kahini funksiyasına da malik oldu. Buna görə o Aya-Sofyanı məscidə çevirmək üçün ilahi yetkiyə sahib bir hökmdar idi və onu yaratdığı Vakfın mülkiyəti elan etdi. Onun genetik cəhətdən də (onun damarlarında imperator nəslindən olan Komninlərin və sultanlıq yetkisini Bağdad xəlifəsindən almış Səlçuqların qanı axırdı) buna haqqı çatırdı və o anda Osmanlı dövləti III Rum oldu, Osmanlı sultanı imperiyanın həm müsəlman, həm də pravoslav-xristian dünyasının mənəvi rəhbərinə çevrildi. Adətəm “III Rum” iddiası ilə daha çox Moskva hakimiyyəti çıxış edib və Rus pravoslav kilsəsinin patriarxı bu günlərdə bu iddianı təkrar elədi. Mən bu məsələyə bir az aydınlıq gətirmək istəyirəm. Moskva taxt-tacında IV İvanın (İvan Qroznı) arvadı Sofya Paleoloqun varislərinin də belə bir tutula haqqı olub, amma Romanovların hakimiyyətə gəlişindən sonra bu haqq itirilib. Rus pravoslav kilsəsi ənənəvi olaraq Konstantinopolu (İstanbulu) rəhbər qəbul etdiyindən, sultanın (qeysəri-Rumun) hakimiyyətini də qutsal sayırdı. Həmin dövrdə Moskva knyazlığında yazılarda ərəb əlifbasından istifadə olunurdu. İndinin özündə də muzeylərdə knyazların geyim və əşyaları üzərində ərəb əlifbası ilə yazılar, hətta qurandan ayətlər görmək mümkündür. Rus pravoslav kilsəsi I Pyotru (Dəli Petro) imperator kimi qəbul etmədiyindən (pravoslavların imperatoru İstambulda otururdu) I Pyotr kilsənin bütün din xatimlərini və onların tərəfdarlarını repressiyalara uğratdı. O sarayın nəzdində Avropadan dəvət etdiyi katolik ruhanilərdən ibarət yeni kilsə rəhbərliyi - Sinod yaratdı və özünü kilsənin ruhani başçısı elan etdi. Bundan sonra Rusiyada (Qızıl Ordanın torqaqlarında) köhnə kilsənin tərfdarlarına (starıy obryad), o cümlədən müsəlman və türklərə qarşı soyqırım siyasəti yeridilməyə başladı.  Yeni təriqəti, yəni Pyotrun reformlarını qəbul edən türk-tatar aristokratiyası onun tərəfindən yüksək titullar və böyük torpaq sahələri ilə mükafatlandırıldılar və indi rus adlandırdığımız bu türk-tatar aristokratiyası 200 il boyu davam edəcək rus-türk müharibələrinin əsas hərbi gücü oldu. Bu müharibələr yalnız Sovet dövlətinin yaranışı və Romanovların məhv olunmasından sonra bitəcəkdir...Sovetlərin II Dünya Savaşındakı qələbəsindən ilhamlanan İosif Stalin də Romanovların uyqularını ərşə çəkən Aya-Sofyaya sahiblənmək xəyalına düşmüşdü. O hələ 1943-cü ildə bu planın hazırlığına başlamış, I Pyotrun ləğv elədiyi kilsə patriarxı vəzifəsini yenidən bərpa etmiş, Qafqazın türk-müsəlman əhalisini Sibirə və Qazaxstan çöllərinə sürgün etdirmişdi. Azərbaycan türkləri Stalinin İran planlarının fəal iştirakçıları olduqlarından, sürgün aqibətindən xilas ola bildilər. Generalissimus Stalinin başında İstanbulun yeni fatehi olma  xülyaları tüğyan elədiyi bir zamanda, 1946-cı ildə  beyninə qan sızdı və ölənə kimi canı ilə əlləşdi.

İndi də Amerika protestantları katoliklər və yahudilərlə ittifaqda Aya-Sofya xülyasına düşüblər. Maraqlıdır, Aya-Sofya məbədi tarixdə bir neçə dəfə yağmalanıb, biri də 1204-cü ildə, Səlibçilər tərəfindən. Konstantinopolun xaçlı orduları tərəfindən qarət olunması, Romanın german-vandallar tərəfindən yağmalanması ilə yanaşı dünya tarininin ən qanlı cinayətləri hesab olunur. Vizantiyalılar “xristian” qardaşlarının zülmündən yalnız türk-səlcuqların yardımından sonra xilas ola bildilər. Amma Fateh sultan II Məhmət Xan ordusu ilə İstambula girəndə kimsənin əmlakına toxunulmadı, kimsənin canına qıyılmadı, çünki o bu əhalini öz təbəəsi kimi qəbul elədi. Onun Ağ Şəmsəddin kimi müdrik ustadı vardı, o Anadolu camaatının hansı soydan olduğunu yaxşı bilirdi. Fateh Aya-Sofya məbədinə girəndə bir bənd şeirlə əbəs yerə Əfrasiyabı xatırlamadı. Türklərin cəmiliklə müsəlman olacağı həzrəti –peyğəmbərə Merac zamanı əyan olmuşdu. Allahın Rəsulu peyğəmbərlər mərtəbəsində 40 əskəri ilə dayanmış iri cüssəli bir nəfəri gördükdə: Ya Cəbrayıl, bu kimdir?-deyə sormuş. Həzrəti Cəbrayıl isə - Bu Satuk Buğra xandır, zamanı gələndə sənin dinini yayacaq türklər arasında”- demiş. 

Həmişə ortalıqda belə bir süal olub ki, nəyə Anadolu əhalisi türklərin gəlişinə ciddi müqavimət göstərməyiblər. Bunun cavabı 1071-ci ildə, Malazgird savaşında özünü göstərdi. Vizantiya inperatoru Roman Diagenin ordusu Səlcuqların onlarla eyni dildə danışdıqlarını bildikdə, onların tərəfinə keçdilər. Həmin dövrdə Anadolu əhalisinin əksəriyyəti türk dilinin ləhcələrində danışırdılar. Yunan dili imperiyanın saray dili idi, eynilə Səlcuqlu və Osmanlı saraylarında fars dili olduğu kimi. Sadə xalq isə türk dilinin şivələrində danışırdı, istər yunan deyək onlara, istər erməni. Yunan və erməni dillərini onlar yalnız Fəthdən sonra, kilsə məktəblərində öyrənməyə başladılar. Osmanlılar məktəb məsələrində xristianlara daha münbit şətait yaradırdılar və hesab edirəm bu onların ən böyük tarixi səhfi idi. Savaş meydanlarında daim qalib gələn türklər, kağız meydanlarında, kitab səhifələrində uduzdular  və bu yalnız Osmanlılara deyil, bütün türklərə aiddir. ..

Bir məsələyə də diqqət çəkmək istəyirəm. Ortalıqda olan xristian mənbələrinin məlumatına görə, Aya-Sofya məbədi xristian məbədinə çevrildikdən sonra, dəfələrlə yanıb külə dönüb və xristianlar tərəfindən qarət olunaraq yerlə-yeksan edilib. 1453-cü ilə qədər. Bu məlumatlardan əmin olmaq üçün ən azından Wikipediyaya baxmaq yetərlidir. Fəthdən sonra isə bu məbəd yalnız inkişaf edib, zənginləşdirilib, yeni tikintilər əlavə olunub, dəfələrlə təmir edilib və bu günkü formasını alıb. 

Forma demişkən, məni uzun illər düşündürən daha bir süal var. Bu da divarlardakı rəsmlərdir. Xristian ədəbiyyatında onlar freska adlandırılır. Mən çoxlu kilsələrdə olmuşam, hətta ən qədim pravoslav kilsələrində. Orada ikonalar da görmüşəm, freskalar da. Çox əsrlər öncə kilsə divarlarına çəkilmiş bu rəsmlərdə zamanın əli hiss olunur. Hardasa şəkil solub, hardasa divar uçub, yəni bu adi tarixi prosesdir. Müasir restavratorlar da (bərpaçılar) bərpa işləri zamanı onların qədimliyini saxlamağa çalışıblar. Aya-Sofyada isə biz ayrı tablo ilə qarşılaşırıq. Buradakı rəsmlərdə zamandan əsər=əlamət yoxdur. Öncə qeyd etdiyim kimi, 1453-cü ilə kimi dəfələrlə yanğına uğrayan, yerli üsyançılar və səlibçılər kimi vəhşi dəstələrin qarətinə məruz qalan məbədin divarlarına həkk olunan rəsmlərdə heç bir fəlakətin izinə rast gəlinmir. Fəthdən sonra da burada dəfələrlə bərpa və təmir işləri getdiyinə baxmayaraq, bütlərə və təsvirlərə mənfi münasibəti olan müsəlman ülaması, dörd əsr ərsində bu freskaları görmək şərəfinə nail ola bilməyib. Yalnız 1847-ci ildə cultan I Əbdül-Məcid, babaları kimi Aya-Sofyada bərpa işləri aparmaq qərarına gəlib, bunun üçün Osmanlı imperiyasında memar tapa bilmədiyindən Roma papasından xahiş edib ki, ona bacarıqlı memarlar göndərsin. Papa həzrətləri də onun sözünü yerə salmayıb və Qasparo və Cüzeppe Fossati qardaşlarını göndərib. Vatikanın ən yaxşı ikona ustaları ilə İstanbula gələn qardaşlar iki il gərgin əməkdən sonra məsçidin divarlarında xristian müqəddəslərinin və Vazantiya imperatorlarının rəsmləri olan  freskaları və mozaikaları kəşv ediblər və bu barədə sultana məlumat veriblər. Sultan I Əbdül-Məcid də imperator qohumlarının müqəddəslər cərgəsindəki (İsa və Məryəmlə yanaşı) mərtəbələrindən aldığı məmnunluq və xristian hərəmlərinin xətrinə dəyməmək üçün onlara toxunmamağa, yalnız üstlərini əhənglə boyamağı tapşırıb. Məscid muzeyə çevriləndən sonra isə amerika arxeoloqu Tomas Vittemor 5 il ərzində (1934-39)  Fossati qardaşlarının işini davam etdirib. Bu dövr ərzində İslam dünyasının əsrlər boyu müqəddəs hesab etdiyi məscidin əslində kilsə olması ilə bağlı çoxlu sayda “dəlillər” tapılıb. Dünya ictimaiyyəti 481 il ərzində Aya-Sofya məscidinin əslində gizli kilsə olduğundan belə xəbardar olub. Türkiyə hökumətləri də o gündən- bu günə qədər dörd əsr İslam dünyasının üç əsas məsçidindən biri olmuş Aya-Sofyanın xristian mahiyyətini bütün dünyaya nümayiş etdirib...Məsciddəki xristian atributlarının qısa tarixçəsi belədir. 

Gördüyümüz kimi, Aya-Sofyanın kilsəyə döndərilmə planı indilərdə başlamayıb, bunun 150 illik bir tarixcəsi var. Onun muzey dövrü də bu planın bir hissəsi olub, Türkiyə Cumhuruyyəti əhalisinin müəyyən hissəsi də, siyasisi, alimi, yazarı və s. ya bilərəkdən, ya bilməyərəkdən bu plandə iştirak edib. 1934-cü ildən indiyə kimi, hər gün Aya-Sofyanın xristian məbədi olduğu beyinlərə yeridilib, çoxu tamamlanmamış xristian freskaları və mozaikaları 1500 illik dini sənət əsərləri kimi yerli və əcnəbi xalqa təqdim olunub, kitablar yazılıb, kinolar çəkilib.  Aya-Sofyanın divarlarındakı yanğınlara, qarətlərə, zəlzələlərə, rütubətə məruz qalmaz rəsmlərin çağdaşlıq saçan təravəti möcüzə kimi camaata təqdim olunub. Və indiyə qədər bircə adam belə süal etməyibki, bəs yanğınlar zamanı xəsarət alan şəkil bunlardan hansıdır?