O günlər əməkdaşların vəzifələrinə davam eləmələri vicdan məsələsiydi, Yufis Vəzir bunu çox gözəl başa düşürdü... 

        Gələn qaçqınlar Vətəndən bir-birinin ardınca ağlasığmaz xəbərlər gətirirdilər: XI Ordu xüsusi şöbəsinin sədri cəllad Semyon Pankratovun əmrilə Milli hökumətdə olanların bir çoxunu, adlı-sanlı ziyalıları həbs eləmişdilər, kimsənin öldü-qaldısından xəbər tutmad olmurdu. Pankratovun 99 nəfərdən ibarət qətl siyahısında Səməd bəy Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski, Cəfər Cabbarlı, Üzeyir bəy Hacıbəyov da varmış, son məqamda Nəriman Nərimanov onların buraxılmasına nail olub...

         İyulunn ortalarında Cahangir bəy tutqun halda otağına girib masanın üstünə qəzetlər atdı:

         “Qaçqınlaqr gətiriblər... Bir görün nələr yazırlar...”

         Yusif Vəzir bolşeviklərin “Kommunist” qəzetini açıb dinməzcə oxudu. 29 iyun nömrəsində yazmışdılar: “Gəncə Quberniyasının Fövqəladi Komissiyası elan edir. Gəncə Quberniyasının Fövqəladə Komissiyası aşağıda adı çəkilən ailələri girov saхlayır: Qacarlar, Kazımbəyovlar, Şıхlinskilər, Хanхoyskilər ailəsini və Gəncədə iki yüzə yaхın görkəmli burjuaziya sinfindən olan şəхsləri. Əgər bunlardan kimsə üsyan qaldırmaqda, ya da sui-qəsddə yaхalanarsa, həmin şəхs dərhal sorğu-sualsız güllələnəcəkdir". 30 iyun nömrəsində oxuduqlarısa beynində ildırım kimi çaxdı: "Gəncə. iyunun 28-də Tiflisdən gələn yoldaşlar хəbər verirlər ki, Azərbaycan əksinqilabçılarının hamısı Tiflisin küçələrində veyillənirlər. Hazırda Rəfiyevlər ailəsinin hamısı, general Cavad bəy Şıхlinski, Teymurbəy Novruzov və bütün Şamхor bəyləri də oradadırlar. Nəsib bəy Yusifbəyov Konstantinopola gedib. Tiflisdə belə bir şayiə də gəzir ki, Gəncə üsyanındakı uğursuz təşkilatçılığına görə Хan Хoyski müsavatçılar tərəfindən qətlə yetirilib…”

        “Bolşeviklərlə daşnaklar əlbir işləyirlər, – Papiros yandırdı, içəridəki  bürküdən darıxmış kimi açıq pəncərənin qabağına getdi. -  Çətin olacaq, çox çətin olacaq...”

        “Qətlləri müsavatçıların üstünə atmaq başqa niyyətlərdən xəbər verir... – Cahangir bəy daha da ruhdan düşmüşdü. – Neyəyəcəyik?”

        “Bilmirəm, - papirosun tüstüsünü əlilə bayıra qova-qova çiyinlərini çəkdi. – Daha səhih xəbərlər alanacan gözləyəcəyik...”

         Bir neçə gündən sonra Cahangir bəy üç əməkdaşı da götürüb Batuma yollandı - Tiflisə gedib bu çətin günlərdə ailəsinin yanında olmaq istəyirdi; əməkdaşlarısa qınamaq olmazdı, orda külfət qoyub gəlmişdilər. Mirzə Qədirin ailəsi ötən ildən Tiflisdəydi, ona görə, bir o qədər narahat deyildi. Zeynal bəysə onun kimi hələ subaylığın daşını atmamışdı, külfət sarıdan bircə anası vardı, onu da dayısının himayəsində qoymuşdu.

        Qamət Əfəndi hələ də sədaqətini göstərir, şikayətlənmədən öhdəsinə düşən işləri görürdü. Zeynal bəylə Mirzə Qədir səfarətxananın bir otağına köçmüşdülər, daha kirayə haqqı verməyə pulları yox idi. Səfarət binasının da, mənzilin də kirayə haqları üst-üstə yığılırdı. Axır vaxtlar Yusif Vəzir də işin çoxluğunu bəhanə eləyib səfarətxanada gecələyirdi ki, Xeyriyyə xanımın yanında xəcalət çəkməsin. Üstəlik, yemək xərcini get-gedə azaldır, bir qarnı ac, bir qarnı tox keçinməyə məcbur olurdular.

        ...Belə bir vaxtda əvvəlcə Nağı bəy Şeyxzamanlının, sonrasa Xəlil bəyin yaralı halda Məşədi Əliylə İstanbula gəlməsi gəncəli qaçqınların həyəcanına səbəb oldu. Avqustun əvvəlləriydi, səfarətin artıq üç nəfərlik  heyəti yersiz-yurdsuz, ac-yalavac qaçqınların dərdinə çarə eləmək üçün gecələr belə yatmırdılar. Mirzə Qədirin təmkini, Zeynal bəyin dəyanəti olmasaydı, Yusif Vəzirin əsəbləri dözməz, bəlkə də yenə yorğan-döşəyə düşərdi. Bəzən taqəti tükənirdi, artıq rəsmi tərəfi qalmayan vəzifəsini buraxıb uzaqlara getmək barədə düşünürdü. Amma səfarətə pənah gətirən adamların əlacsız halını görəndə ürəyindən qara qanlar axır, tab gətirməli olurdu..

       Qaçqınlar deyirdilər, Xəlil bəy sağalıb, Bəyoğluda dəbdəbəli mənzil kirayələyib, həmin mənzili bahalı mebellə döşətdirib, bal-yağ içində yaşayır; deyirdilər, Məşədi Əlinin vəziyyəti də pis deyil, təzədən ticarətə başlayıb, çox keçməz ki, var-dövləti başından aşar; deyirdilər, guya, bütün bunları İstanbulda “millət naminə” yığılan pulun hesabına eləyirlər. 

       Deyilənlərin nə dərəcədə doğru olduğunu bilmirdi, amma qaçqınların əksəriyyətinin ac-yalavac yaşadığı bir vaxtda bu cür söz-söhbət gec-tez ağır fəsadlar törədəcəkdi. Yusif Vəzir başlarına gələn fəlakətin günahkarlarını axtaran binəsib adamların qəzəbi qarşısında durmaq iqtidarında deyildi. Bəziləri deyirdilər, öz imzalarıyla hökuməti şuralara verəndən sonra gəncəliləri üsyana təhrik eləməyə hacət yox idi, onların bu xətası minlərlə adamın qətlinə, yurd-yuvasından didərgin düşməsinə səbəb oldu.

       Nağı bəy görünməsə də Xəlil bəy dirçələndən sonra səfarətə ayaq açmışdı, tez-tez gəlib qaçqınlara kömək, mühacirətdəkilərə yardım barədə danışırdı, təcavüzün qarşısını alınacağını, hökumətin öz fəaliyyətini hələlik mühacirətdə davam etdirəcəyini, Məhəmməd Əmin bəylə əlaqə yaratmağa çalışdığını söyləyirdi. Belə məqamlarda Yusif Vəzir susur, özünü təmkinli göstərməyə  çalışırdı. Şura hökumətini qəbul elədiyinə görə yox, sakit  ömür sürüb yazı-pozusuyla məşğul olmaq naminə sabah Bakıya qayıtmağa hazır idi, amma bilirdi ki, vaxtilə bölşeviklər barədə dediyi sözlərə, Milli Hkumətə elədiyi xidmətə görə onu sorğu-sualsız güllələyərlər.

        Amma gəncəlilərin çəkdikləri əzablardan yaranan kini özünü çox gözlətmədi. Sentyabr günlərinin birində Xəlil bəyin səfarətxanada olduğundan xəbər tutub basqına gəldilər. Yusif Vəzir Xəlil bəy, Zeynal bəy və Mirzə Qədirlə birgə oturduğu otaqdan Qamət Əfəndinin onlara necə dil tökdüyünü, ac-yalavac adamların təhdid dolu qışqırtılarını eşidirdi.

        “Xəlil bəy səfarətxanada gizlənməsin, çıxıb bizə cavab versin, görək niyə camaatı qan içində qoyub Tiflisə qaçdı? Özləri hökuməti verəndən sonra günahsız camaatı niyə rus süngüsünün qabağına itələdilər? İndi özləri niyə yenə bəy kimi yaşayırlar, günahsız adamlarsa yeməyə bir tikə çörək tapmırlar?”

        Xəlil bəyin rəngi ağarmışdı, bığı dartılır, əlləri titrəyirdi.

        “Gürcülər kömək eləməyə söz vermişdilər, - özünə bəraət qazandıran sayaq dilləndi, elə bil, bayırdakılara eşitdirmək istəyirdi.  – Amma... özləri təhdid altındaydılar, kömək göndərə bilmədilər...”

        “Deyək ki, bu belədi, - Yusif Vəzir soyuq nəzərlərini ona dikdi. – İndi İstanbuldasınız, sabiq hökumət üzvü kimi, bir çox dairələrlə əlaqəniz var, bu binəsiblərə kömək eləyə bilməzsinizmi, Xəlil bəy?”

         “Mən... Mən çalışaram, - Xəlil bəy, elə bil, imdad dilləyirdi. – Siz onlara deyin ki...”

          “Mən onlara heç nə deyə bilmərəm, - Yusif Vəzir qətiyyətlə dilləndi. – Üç aydı, qarınlarını quru sözlə doldururam. Ev-eşiyini itirmiş adamlara nə lazım olduğunu siz məndən yaxşı bilirsiniz”.

          Xəlil bəyin narahatlıq dolu nəzərləri Zeynal bəyə çevrildi. Zeynal bəy dönüb Yusif Vəzirin üzünə baxdı, laqeyd ifadədən bir şey anlamasa da bayırdakı “qiyamçıları” sakitləşdirməyi lazım bilib qapıya doğru getdi.

          “Mühacirət hökuməti...” – Xəlil bəy nəyisə izah eləmək istədi.

          “Hökuməti ölkədə qoruyub saxlamaq lazım idi! – Yusif Vəzirin səsi sərt çıxdı. – Məhəmmədhəsənə hökumət qurmağı tapşıranda bunun sonunun nəylə qurtaracağını fikirləşmək lazım idi!”

           Səsində qəzəbdən çox ağrı vardı. Amma fikirləşdiyini dediyinə görə özündə rahatlıq duydu. “Məni hər zaman çətin vəziyyətə salan yeganə şey açıqsözlülüyümdü, - sonralar yazacaqdı. – Mən həmişə öz sözümü açıq ifadə eləyirəm və heç nədən qorxmuram.” 

          İndi bayırdakıların qışqırtılarının get-gedə uzaqlaşmasından belə görünürdü ki, Zeynal bəy istəyinə nail olub. Artıq Xəlil bəyin rəngi bir qədər açılmış, çiyinləri dikəlmişdi.

           ...Bu qiyam təsirsiz ötüşmədi. Xəlil bəy bir neçə dəfə yardımla gəldi,  amma məbləğlər o qədər az idi ki, imdad gözləyən yüzlərlə qaçqının cüzi ehtiyatlarını belə ödəmirdi. Onun var-dövlətini gizlətdiyindən şübhələnənlər səfarətxanaya gəlməsindən xəbər tutub iki dəfə də həmlə elədilər. Belə məqamlarda Yusif Vəzirin sabiq hökumət üzvündən çox basqına gələnlərin tərəfini saxlaması Xəlil bəyə təsir  eləyirdi. Fikrincə, milli mübarizə hələ bitmamışdı, bu mübarizədə Yusif Vəzir onların yanında olmalıydı. Əlimərdan bəy Parisdən bolşevizmə qarşı müqavimətin zəruriliyi barədə təlimatlar göndərirdi, indi bütün güclərini buna yönəltməliydilər.

        ...O kədərli payız günlərin birində Sultanəhməd camesinin yanında milyonçu Bala bəy Aşurbəyovla rastlaşdı. Bolşeviklərin əlindən möcüzə nəticəsində qurtarıb Tiflisə, sonra Batum yoluyla ümüdgah saydığı bu şəhərə gəlib çıxmış, qızı Saranı Janna D’Ark fransız pansionatına düzəltmişdi. Vaxtilə qohumu Bəşir bəyin səxavət göstərib verdiyi təqaüd yadındaydı, həm də bu səbəbdən çətinliyə düşsə, köməyə hazır olduğunu dönə-dönə xatırlatdı. Bununla belə, görünür, Balabəy onun vəziyyətini duymuşdu, kədərlə gülümsədi:

        “Vətənin havasını almaq üçün hərdən görüşsək, bəsimizdi...”

        Onda qəhərin dağa-dalğa qalxıb böğazını tutduğunu sezdi...

        Vətəndənsə hələ də qara xəbərlər gəlirdi: Pankratovun yerini Baba Əliyev, sonrasa Eyyub Xanbudaqov tutmasına baxmayaraq, Milli hökumətdə işləyənlər təqiblərdən yaxa qurtara bilməmişdilər. Ən kədərlisi də bu idi ki, istiqlal tərəfdarı olan köhnə dostlarının bəziləri bolşeviklərə işləməyə razı olmuşdular: Ağahüseyn Kazımov xalq səhiiyə komissarı olub Cəmil bəy Ləmbəranskini və Əmir bəy Aslanovu da yanına aparmışdı; Cəmil bəy Vəzirov Xalq Poçt-Teleqraf və Rabitə Yolları kimissarlığına başçılıq eləyirdi; Firuz bəy Ordubadski Xalq Ərzaq Komissarlığında cığınacaq tapmışdı; bolşeviklər Bahadur Vəlibəyov Naxçıvanda, Mustafa Quliyev Lənkəranda İnqilaqb Komitəsinin sədriydilər; Möhsün İsrafilbəyli Xalq Hərbi Dəniz İşləri Komissarlığı xüsusi idarəsinin rəisiydi. Amma, əlbəttə, ən böyük məsuliyyəti daşıyanlardan biri Müvəqqəti Hərbi-İnqilabi Şuranın üzvü Qəzənfər Musabəyov idi...

        Yeni quruluş altı ay ərzində əlli minə yaxın adamı qətlə yetirib, müqavimət ocaqlarını amansızcasına söndürüb yerini bərkidəndən sonra o aldanmış biçarələri bir-bir aradan götürəcəkdi...

        ...Noyabrda xəbər tutdu ki, Stalin Bakıya gəlib, Lahıcda həbs olunub həbsxanaya salınmış Məmməd Əmini azad etdirib, özüylə Moskvaya aparıb, guya, orda böyük vəzifəyə təyin eləyəcək. Bu səbrini daşdıran son damlalardan oldu. Deməli, hökumət yıxılandan sonra yeddi ay ərzində qəlbinin dərinliklərində yaşatdığı ümid puça çıxmışdı, bundan sonra öz həyatı barədə düşünməliydi...