2018-ci il “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” ili elan edilib. Qeyd edək ki, bu ilin mayında həmin şanlı tarixin-Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsasının qoyulmasının-100 illik yubileyi tamam olur. Yüzillik yubileylə də bağlı ötən il sərəncam verilmişdi.

Moderator.az artıq neçə aydır ki, bu mövzu ilə bağlı silsilə yazılarını davam etdirir. Həmçinin, ADR mövzusunın ədəbiyyatda, kinoda bir o qədər də çox işlənmədiyini bir iki-dəfə qabartmışdıq. 

Əksəriyyət Cümhuriyyət barəsində son zamanlar yazılan heç bir böyük romanın olmadığını düşünür. Nəinki son zamanlar, ümumiyyətlə, bu məzmunda heç bir romanın olmadığı vurğulanır. 

Lakin yazıçı-tərcüməçi  Nəriman Ədürrəhmanlı Moderator.az-a açıqlamasında bunun əksini söyləyir və iki il bundan əvvəl yazdığı “Qurban” romanında Cümhuriyyətə aid xeyli maraqlı məsələlərin işıqlandırdığını bildirib:

“Cümhuriyyətin Ukraynadakı, Krımdakı, İstanbuldakı səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin həyatı, Cümhuriyyət hökumətinin xaricə təhsil almaq üçün göndərdiyi 100 nəfər tələbənin taleyi, sovet quruluşuna qarşı aparılan gizli mübarizə, Cümhuriyyət tərəfdarlarının repressiyalara məruz qalması romanın başlıca mövzusudur. Romanda Cümhuriyyətin qurulması və süqutu da kifayət qədər təsvir olunub. Hamısı da tarixi faktlara, hadisələrə söykənir”.

Qeyd edək ki, Moderator.az müəllifin əsərindən Cümhuriyyətlə əlaqəli, yuxarıda adı çəkilən hissələri mətn formasında bir-bir təqdim edəcək...

Yanvarın 30-da Nazirlər Şurası Cümhuriyyətin milli himninin hazırlanması haqqında qərar qəbul eləmiş, bu məqsədlə də Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müsabiqə elan olunmuşdu...

Sevinmək üçün səbəb axtaranda qalan başqa şeylər barədə ötəri düşünürsən. Sevinməyə dəyərdi, çox vacib saydığı bu məsələdə onun da xidməti vardı.

 

Cəmi bir neçə gün sonra Qızılbuynuzda limana yan alan gəmini qarşılamağa çıxmışdılar: Batumdan gələn “Kleopatra” İstanbula, Romaya, Parisə, Berlinə... oxumağa gedəcək cavanları gətirirdi. Yanvarın ortalarıydı, dünəndən yağan qar şəhərə, elə bil, başqa mənzərə vermişdi. Cahangir bəyin xəyalpərvər, Zeynal bəyin nikbin, Mirzə Qədirin müəmmalı-laqeyd görkəminə baxdıqca aradan keçən aylar ərzində bu adamların ondan ötrü nə qədər doğmalaşdıqları barədə düşünürdü. Qamət Əfəndini limana göndərib gəminin yan alacağı vaxtı öyrənsələr də, xeyli tez gəlmişdilər, yəqin görüşün vacibliyi, doğmalarıyla ünsiyyət onları  rahat oturmağa qıymamışdı.

        Gəminin ağır-ağır limana girib sahilə yan alması, lövbər atması, pilləkanın açılması bir saata yaxın çəkdi. Artıq göyərtəyə yığışmış sərnişinlərin arasında tanış simaları axtarmağa başladı. Əvvəlcə Aslanı gördü, sonra gözünə daha bir neçə tanış sima dəydi, nəhayət ki, Mir Abdullanın arğaz vücudunu seçə bildi. Müsafir qarşılayanların qışqırtıları, hambalların səs-küyü, faytonlara, arabalara qoşulmuş heyvanların fınxırtısı, qağayıların fəryadı arasından Aslanın əl eləyə-eləyə dediyi sözləri qavraya bilmədi.

        Əvvəlcə elə Aslanla da görüşdü, sonra solğun, amma sevinclə dolu Mirabdullanı sinəsinə sıxanda kövrəldiyini hiss elədi:

        “Çox sevindim ki, arzunuza çatdınız, - dedi, - oxuyub dövlətimiz üçün fayda verəcəksiniz.”

        “Hələ bir gör kimlər var!..” – Mir Abdulla bir-bir yaxınlaşanları göstərdi.

        Heç ağlına gəlməzdi ki, uzaq İstanbulda Şuşadan tanıdığı bu qədər adam görəcək. Artıq cavanlıq həddinə dolmuş tanışlarını – Hacı Məhəmməd bəy Münşizadənin oğlu Hilalı, Fərman bəy Nərimanbəyovun oğlu Yaqubu, Məmmədcavad Muradovun oğlu Zalı, Zəkəriyyə bəyin oğlu Teymuru gördü... hamısını bir-bir bağrına basdı. Sonra Aslan o biri cavanları təqdim elədi:

         “Lətif Şirin oğlu Qasımov, Abbas Həmid oğlu Muradov, Hüseyn Musa oğlu Nağıyev...” – Mirabdulla onların atalarının adını qəsdən deyirdi ki, hansı məhəllədən, kimin oğlu olduqlarını ayırd eləyə bilsin.

         Cavanları Abdulla bəy Əfəndizadə gətirmişdi. Nurani görkəmli, pensneli, arğaz adam idi Yusif  Vəzirlə üz-üzə gələndə məmnuniyyətini gizlədə bilmədi:

         “İmzanıza çoxdan bələdəm, möhtərəm Yusif bəy, ilk dəfə bu qədər uzaqda rastlaşacağımı ağlıma gətirməzdim. Tanışlığımıza çox şad oldum”, - gülümsəyə-gülümsəyə əlini uzatdı.

         “Cavanlarımızın gələcəyi sizin kimi insanların əlində olduğuna görə çox məmnunam, Abdulla bəy, - onun əlini ürəkdən sıxdı. – Ümidvaram, zəhmətiniz hədər getməyəcək. - Abdulla bəyin təbəssümü altında qayğı gizləndiyini sezib qoluna girdi. – Heç narahat olmayın, biz burda hər şeyə əncam çəkmişik, cavanları yola salanacan hər cür ehtiyaclarını qarşılayacağıq”.

          Dünəndən müsafirxanalara adam göndərib cavanların gecələməsi üçün yer tapmışdı. Mir Abdullayla Aslanı Zeynal bəy qonaq eləyəcəkdi, Abdulla bəy üçün ev sahibəsilə köməkləşib tədarük görmüşdülər: o cavanları ola salandan sonra Bakıya qayıdacaq, gedənləri Parisdə Əlimərdan bəy qarşılayacaqdı.

         Əli çamadanlı, bağlamalı, Avropa geyimli, gimnaziya formalı, furajkalı, şlyapalı cavanların əlini bir-bir sıxıb faytonlarla yola salanacan həyəcanlı duyğu vücudunu tərk eləmədi...

        Kuryer Məmmədağa və Qamət Əfəndi də daxil olmaqla səfarətin bütün heyəti onların yerbəyer olması, yemək yeyib dincəlməsi qayğılarını öz üzərinə götürmüşdü. Limandan axırıncı çıxan da elə özləri oldular.

         “Cavanlardan nigarançılığımız olmasın, əməkdaşlarımız nə lazımdırsa, eləyəcəklər, İstanbulda qalanları da diqqətdə saxlayacağıq, - Yusif Vəzir Abdulla bəyə yol göstərdi, - indi gedək sizin rahatlığınız barədə düşünək”.

        ...Az sonra Xeyriyyə xanımın açdığı süfrə arxasında əyləşmişdilər.

         “Çox ağır iş oldu, - Abdulla bəy xoşbəxt yorğunluqla danışırdı. – Bu qədər cavanı imtahandan keçirmək, biliyini yoxlamaq, ən yaxşılarını seçmək  asan deyildi. Amma öhdəsindən gələ bildik...”

        “Bu cümhuriyyətimizin gələcəyinə sərmayə qoymaqdı, Abdulla bəy, - Yusif Vəzirin gözləri parıldayırdı. – Dörd-beş ildən sonra o cavanların hər biri öz sahəsində əvəzolunmaz şəxsə çevriləcək”.

       “Hökumətimizin çətinlikləri olsa da, buna yeddi milyon manat ayırdı, - Abdulla bəy həvəsə gəlmişdi. – Hər birinə min frank yol xərci verilib, bu da tətil vaxtlarında gəliş-gedişlərilə beş min frank eləyir, ayda dörd yüz frank da  təqaüd alacaqlar. Beş il ərzinsə hər tələbəyə otuz altı min manat xərclənəcək.. Ərzaqla da, hər cür ləvazimatlarla da təmin olunublar. Ticarət və Sənaye Nazirliyimiz hərəsinə qırx arşın parça, iki cüt döşəkağı, iki ədəd  əl-üz dəsmalı, altı ədəd cib dəsmalı ayırıb”.

       “Miri yazmışdı ki, Hacı Zeynalabdin də öz səxavətini göstərib...”

       “Düzdü, Hacı bu münasıibətlə böyük ziyafət verdi, amma cavanların hər birindən iltizam aldı ki, hər ay verəcəyi əlli manat təqaüdün, ildə bir dəfə tətil xərclərinin müqabilində mütləq vətənlərinə qayıdacaqlar, işləyəndə borclarını burdəfəlik, ya da hissə-hissə qaytaracaqlar, bir də qeyri-türk və qeyri-müsəlmanla evlənməyəcəklər. Əlbəttə, axırıncı şərtini müqavilədən çıxarmaq üçün Hacını razı sala bildik...”

          Abdulla bəy əhvalatın necə olduğunu da danışdı: cavanlar səfərqabağı  Hacını ziyarət gedirlər. Hacı onların hal-əhvalını xəbər alır, sonra şikayətləri olub-olmadığını soruşur. Hamısı vəziyyətlərindən razılıqlarını bildirirlər, yalnız bir nəfəri dillənir: «Hacı əfəndi, Siz bizdən qeyri-türklə evlənməyəcəyimizə dair imza aldınız. Amma ölkəmizdəki məktəblərdə təhsil alan türk qızı yoxdu. Onda ziyalı və təhsilli kimsənin cahil qızla evlənməsi bilmirəm nə dərəcədə düzgündü?»  Tələbənin sualı Hacının ağlına batır, deyir: «Övladım, çox doğru söyləyirsən, əmin olun ki, bu nöqsanımızı da aradan qaldıracağam». Ertəsi gün Qafqazda nəşr olunan bütün qəzetlərdə Hacının aşağıdakı məzmunda elanı çıxır: «Qafqaz türklərinin yeddi-səkkiz yaşları arasındakı qız uşaqlarını aşağıdakı şərtlərlə internat məktəbinə qəbul edirəm. Bu qız uşaqları on il təhsil alandan sonra öz qızlarım kimi onları evləndirib, gələcək həyatlarını təmin edəcəyəm. İmza: Hacı Zeynalabdin.»

        “Əlbəttə, düz eləyib, insanın əqidə azadlığına müdaxilə eləmək olmaz. Sağ olsun, Hacı çox ağıllı çıxış yolu tapıb, təki arzusu çin olsun...” – Bu məqamda, elə bil, Bakıda, Aşqabadda, Kiyevdə vurulduğu qeyri-türk və qeyri-müsəlman qızlardan Abdulla bəyin xəbər tutacağını beynindən keçirib özünü yığışdırdı.

       “İşimiz asan olmadı, Yusif bəy. Amma hökumət hər şeyi mütəşəkkil şəkildə yoluna qoymaq üçün əlindən gələni elədi. Elə cavanların özlərinin nümayəndələrindən ibarət təşkilat bürosu yaratdıq. Büronun sədri Teymur bəy Aslanov bizim nümayəndəmizlə birgə lazımi yol vəsiqələri almaq üçün Tiflisdə Batumda oldu. Cavanların necə təntənəylə yola salındıqlarını bir görəydiniz, - Abdulla bəyin gözləri parıldayırdı. - Hökumət üzvləri, ziyalılar, xeyriyyəçilər, din adamları bu cavanları yola salmağa gəlmişdilər. Səmədağa Ağamalıoğlu, İbrahim Əbilov, Əhməd Pepinov xeyir-dua, məsləhət verdilər. Çox təssüf ki, seçilən cavanlardan biri, Balaxanı məktəbinin müəllimi Miryusif  Mirabdullazadə qəflətən vəfat elədi. Məkanı cənnət olsun. Müəllim yoldaşı Seyidbağır Axundzadə çıxış elkəyib onun barəsində danışdı. Cabbar Qayağdıoğlu Qurban Pirimov və Saşa Ohanezaşviliylə elə vağzalın böyük zalındaca məclis qurdu, Əlabbas Müznib süfrə açıb hamını çay, şirniyyat, meyvəyə qonaq elədi. Əlbəttə, Ağamalıoğlu fürsətdən istifadə eləyib öz siyasi məramlarını cavanların beyninə yeritməyə çalışdı, amma ümidvaram ki, ağıllı adamlar öz inandıqları yolla gedəcək, onlara bəslənən ümidləri doğruldacaqlar...”

       “İnşallah, - Yusif Vəzir ərklə qonağının sözünü kəsdi, - Abdulla bəy, yol gəlmisiniz, yemək buyurun, söhbətə vaxtımız olacaq...”

       ...Yenicə qəhvə masasının arxasına keçmişdilər ki, Cahangir bəy, ardınca Zeynal və Mirzə Qədir içəri girdilər. Sabahkı işləri götür-qoy eləməliydilər. Belə qərara gəldilər ki, əvvəlcə müttəfiq qoşunları komandanlığından icazənamə alsınlar, da bilet tədarükündə olsunlar, sonra vaxta görə cavanları İstanbulla tanış eləsinlər, üstəlik, qəbul, ziyafət, söhbət qarışıq görüş də keçirsinlər.

        “Şimaldan gözlənən təhlükə get-gedə artır, - bu məsələlərlə bağlı müzakirələr bitəndən sonra Abdulla bəy qayğılı görkəmlə dilləndi. - Bolşeviklər yönlərini cənuba çevirsələr, çətin olacaq, ermənilər qüvvələrimizi daim Qarabağda, qərb sərhədiniz boyunda saxlama məcburiyyətində qoyublar”.

        “Açıq təcavüzə keçəcəklərinə inanmıram, - Cahangir bəy nikbin görünürdü. – Paris konfransında de-fakto tanınandan sonra özlərini müttəfiq qüvvələrə qarşı qoymazlar”.

        “Osmanlının indiki vəziyyətindən, bizim Osmanlıya meylimizdən istifadə eləyə bilərlər, - Zeynal bəy o qədər də nikbin deyildi. – Denikinin yönünü bu səmtə salmaq istədilər, baş tutmadı, amma erməni-yəhudi-bolşeviklər Bakıda qızğın fəaliyyətə keçiblər, hökumətsə susur...”

        “Zeynal bəylə razıyam, - Yusif Vəzir rahat otura bilməyib yerindən qalxdı. – Hökumətimiz bununla bağlı təxirəsalınmaz tədbirlər görməlidi. Bolşevizmin ölkəmizə gəlməsinə heç vaxt yol vermək olmaz. Bu milli fəlakətə səbəb olar...”

        Mirzə Qədir adəti üzrə danıb-danışmadı, görkəmindən deyilənlərə şərik olub-olmadığı bilinmirdi...