- Bilirsən, Prezidentimizin dil haqqında dövlət proqramı ilə bağlı sərəncamı var. Dilçilik institutuna gələndən məqsədim institutun digər işləri ilə yanaşı proqramdakı məsələləri həyata keçirməkdir. Bu məsələlərdən biri də Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini müasir şəkildə işləməkdir. Bizə də dialektoloji tədqiqatları cəmləşdirmək, bir yerə yığmaq üçün atlas lazım idi. 

 - Təbii, qarşımıza məqsəd qoyduq ki, “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası”nı yaradaq. Beləliklə, çox mükəmməl atlas yarandı. 

 - Düzdür, vaxtilə Azərbaycan dialektoloji atlası yaranmışdı. Amma Azərbaycan üçün yalnız 150 xəritə var idi. Biz isə təkcə Naxçıvan dialektinə aid 251 xəritə hazırlamışıq. 

 - Deyək ki, Naxçıvanda bir əşya var və bir qarabağlı onu görməyib. Biz atlasda həmin əşyanın şəklin də vermişik. Məsələn, qapını döymək üçün iki cür siqnal vasitəsindən istifadə olunur: tanqılbab və zəndilbab. Biri döyüləndə bilinir ki, kişidir və kişi qapını açmağa gedir, digəri döyüləndə isə aydın olur ki, qadındır və qapını qadın açır.  

- Yəni qadını qarşılamaq üçün qadın, kişinin qarşısına isə kişi çıxır...  

- Bəli, bu, Azərbaycanın əxlaq tarixidir. Belə bir məsələ də var. Yəqin bilirsən.  

- Tarixən Azərbaycan xalqı, milləti iki türk tayfası əsasında müəyyənləşir: oğuzlar və qıpçaqlar. Mən Naxçıvan dialektinin oğuz, Qıpçaq tipli olduğunu göstərmişəm. Yəni bu Qıpçaq xüsusiyyətidir, bu Oğuz xüsusiyyətidir. 

- Nəsildən-nəslə oğuz kişisi Qıpçaq qızı ilə, Qıpçaq kişisi oğuz qızı ilə evlənib. Və bu, davam edə-edə elə qarışıb ki, bir də görürsən, bir ailədə oğuz elementi də, Qıpçaq elementi də var.  

 - Təbii ki, var. Disk formasındadır. Kompüterdə oxumaq olar.  

- Bütün bu ağır, eyni zamanda qürurverici işləri görmək üçün böyük fədakarlıq tələb olunur. Bəs Tofiq müəllim bu enerjini nədən alır?  - Mənim 80 yaşım var. Amma bu iş o qədər həvəsli olub ki, camaat da yorulmur, çalışır. Elə bil Allah-Təala mənə enerji verdi. Mənim oğlumun bir hekayəsi var. Orada qəribə bir psixoloji məqam verilib. Müharibədən sonra dağın başında meşənin içində bir top olur. Onu 20-30 adam aşağı endirə bilmir. Ancaq müharibə dövründə iki adam o topu ora qaldırıb. Gör enerji necə ekstaza gəlir ki, onlar döyüşmək üçün topu ora qaldırıblar.  

 - Şübhəsiz, yorulurmuşuq, amma sən demə, o vaxt yorğunluğu hiss eləməmişik. Çünki artıq burada tarixi iş görülürdü. Və bu atlas institutun tarixində, tərcümeyi-halında böyük iş kimi qalır.   

  - Yaşar Qarayev deyir ki, bazar iqtisadiyyatı ədəbiyyatın, sənətin düşmənidir. Kitab satılmır. Kitab oxunmur. Cəmiyyətdə, təhsildə, radio və televiziyada, mətbuatda ədəbiyyatın təbliğinə, ədəbi görüşlərin keçirilməsinə ardıcıl, məqsədyönlü iş kimi baxılmalıdır. Mən mütaliədən uzaq qaldığım vaxtlarda auditoriyaya mühazirə oxuyanda görürdüm ki, danışığımda solğunluq var.  

 - III qrup humanitar elmləri əhatə edir və bu elmlər içərisində ədəbiyyat əsas fənlərdən birini təşkil edir. Bu cür münasibət və qiymətləndirmə, təbii ki, gənclər arasında ədəbiyyatın əhəmiyyətinin azalmasına səbəb olur. TQDK-nın qəbul imtahanlarında riyaziyyata üstünlük verməsi yaxşı haldır. Bununla TQDK həyatımızı riyaziyyatlaşdırmağa, elmi-texniki, iqtisadi tərəqqiyə üstünlük verməyə çalışır. Bu, çox vacibdir. 

 - Əlbəttə ki, bu cür olmaz. Deyək ki, Avropa texniki elmlərə üstünlük verməklə çox düzgün yol tutur. Amma nə olsun?! Ədəbiyyata əhəmiyyət verməməklə ciddi səhv edir. Hələ vaxtilə böyük Səməd Vurğun Avropada ictimai elmlərə o qədər də ciddi əhəmiyyət verilmədiyini qeyd etmişdi. Yəni bu riyaziyyatlaşma dünyada gedən prosesdir. Qaldı ki, Avropada ailə institutunun zəif olması, cinayətkarlıq, eybəcər əxlaqi hərəkətlər, məncə,  bütün bunlar mənəvi mədəniyyətin zəifliyindən irəli gəlir. Bizim xalqın mənəvi cəhətdən zəngin olmasında Nizamilərin, Aşıq Ələsgərlərin, Səməd Vurğunların əsərləri, həmçinin nağıl və dastanlarımızın mühüm rolu olub. Biz həm texniki fənlərə üstünlük verməliyik, həm də milli mentalitetimizə uyğun olaraq ədəbiyyatı diqqətdən kənar saxlamamalıyıq. 

- Elədir. Axı, insan pul qazanmaq məharəti ilə deyil, ilk növbədə, dərin elmi biliyi ilə, yaxşı insan olmağı ilə öyünməlidir. Atalarımız da yaxşı deyib: “Alim olmaq asandır, adam olmaq çətin”. Ədəbiyyat məhz adam olmaqda adamlara kömək edir. Bayaq deyirdin ki, ədəbiyyat ideoloji silahdır. Ədəbiyyat silahdır. Füzulini biz yazıq Məcnun hesab edirik. Sən təsəvvür edirsənmi? Bütün “Leyli və Məcnun”larda Nofəl ərəb sərkərdəsidir. Füzulidə isə o, türk sərkərdəsidir. Rum sərkərdəsidir. 

- Sultan Səlim İraqı tutmuşdu. Türklüyü təbliğ edirdi. Ona görə də Nofəli türk vermişdilər. Yəni görürsən, ədəbiyyat öz sözün necə deyir?!  Mənim oxuduğum illərdə deyirdilər ki, sənin vətənin Sovetlər İttifaqıdır. Səməd Vurğun deyirdi ki, sənin vətənin Azərbaycandır və “Azərbaycan” şeirini yazırdı. İdeologiya budur. Fikri dolayı yolla deyirdi. “Bizim ellər Koroğlular, Çapayevlər yurdudur”. Çapayevi bura xatir üçün yazıb. Yəni Çapayevi deməsəydi, milli qəhrəmanlarımızı tərənnüm etmək müşkül olardı. Yaxud da “iclas getdi, sarı kürən qız yazdı, yazdı, yazdı”. Yəni çıxışların hamısı rusca gedirdi. “Amma qarabəniz, qaragöz qız əsnədi”. “Lenin” poemasını yazmasaydı, Rəsul Rza deyərdi ki, “Ağ rəng Şeyx Şamil qılıncının rəngi”? 

 - Şübhəsiz, Mirvarid Dilbazi deyirdi ki, Lenin və partiya haqqında yazmaq Bismillahdır. Bismillahdan sonra onu mühakimə eləmirdilər. Ona görə də bugünkü ədəbiyyat da onu görməlidir. Vətənpərvərliyi necə təbliğ edirdilər, vətəndaşlığı necə təbliğ edirdilər. Babəki, Koroğlunu necə təbliğ edirdilər. Məmməd Aslanın “Qərənfil” şeiri 1990-cı ilin Qanlı Yanvar günü üçün bilirsən nə idi?! Və ya Əhməd Cəmilin müharibə illərində yazdığı “Can nənə bir nağıl de”, Ramiz Rövşənin “Ölüm” şeiri və s.

 - İndi vacib deyil ki, iki varaq yazasan. Yığcam iki bənd olmalıdır ki, şeir yadda qalsın. Hüseyn Alışanovun bayatıları var, hamısını əzbər bilirəm. Əvvəllər mən sinfə girirdim və imzasını vermədən Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Rəsul Rza - yaşlı nəslin şeirləri ilə Ramiz Rövşən, Vaqif Bəhmənli, yəni gənclərin də şeirlərini oxuyurdum. Sonra deyirdim ki, bu şeirlərin hansı güclü, hansı zəifdir? 

  - Hamısı deyirdi ki, cavan şairlərin şeirləri. Bilirsən, Universitetin filologiya fakültəsinin zövqü bu günün tələbidir. O kimi qəbul edirsə, deməli o cür, o üslubda yazmaq lazımdır. Bir dəfə tələbəlik illərimdə Natəvan klubunda şeir gecəsi idi. II və ya III kursda oxuyurdum. Şeir gecəsini Səməd Vurğun aparırdı. Bir nəfər təxminən belə şeir oxudu, vətənim gözəlsən, çiçəklisən, axar suların belə, filan... Qurtaranda hamı əl çaldı. Rəhmətlik Nazim Hikmət də orada idi. Dedi ki, oğul, vətən gözəl olduğu üçün vətən deyil, vətən olduğu üçün gözəldir. Yəni tikanlı, daşlı, kəsəkli olsa da, yenə vətəndir. Artıq bu gün şeir yazanda belə şeylərə fikir vermək lazımdır. 

- Bilirsən, yazıçıya deyə bilməzsən ki, sən belə yaz və ya elə yaz. Bir az ümumi götürsək, Əli Kərimdəki, Fikrət Qocadakı, Yusif Səmədoğludakı, Vaqif Səmədoğludakı, Məmməd İsmayıldakı söz demək, təşbeh işlətmək forması Səməd Vurğunda yoxdur.  

- Səməd Vurğun dilində elə bil qrammatika hakimdir. Cümlənin mübtədası, xəbəri, təyini bunların içindədir. Amma burada qrammatika vacib deyil. Qrammatikanı şerin özü yaradır. Şeirin özü qrammatik formaya düşür. Səməd Vurğun o biri üslublarda dram yaza bilməzdi. Şair, yazıçı öz dilini ana dilinin üstündə qurur. Görürsən, biz orta məktəb qrammatika kitablarında çalışmalar veririk, hamısı yazıçının dilindəndir. Heç bir elmi əsərdən misal gətirilmir. Çünki ana dili yazıçının dilidir. Məsuliyyəti onlar daşıyır. Dili qoruyub saxlayan da onlardır. Deyək ki, “qan yaddaşı” ifadəsi Sabir Rüstəmxanlıdan irəli gəlir. O ki qaldı, üslub haqqında danışsaq, deyərik ki, hər yazıçının, şairin öz üslubu olmalıdır və ya var.  

- Əli Kərim tamam başqa cür yazırdı. Ramiz Rövşən də Əli Kərimdən başladı. Amma indi tamam başqa cür yazır. Onun ayrı söz demək üslubu var.  

 - “Ədəbiyyat qəzeti”ni izləyirəm. Orada çıxanların əksəriyyəti xoşuma gəlir. Birdən görürsən ki, hansısa şeir xoşuma gəldi. Götürüb bir səhifə yazı yazıram.   

- Tənqid var, amma nəsə ümumi götürəndə idarəçilik yoxdur, birləşmə yoxdur. Proses şəklinə sala bilmirik. Sovet dövründə ədəbi proses var idi. Yəni ədəbiyyat yaranır, tənqid də onu təhlil edirdi. İndi ədəbiyyat yaranır, tənqid yoxdur. Lakin bəzi yazıları görəndə fikirləşdim ki, tənqid var. Sadəcə hərəsi bir məqalə yazır itib-batır.  

- Bu yaxınlarda bir nəfər Fikrət Sadıxdan yazı yazmışdı. O, çox xoşuma gəldi. Tənqidçilər arasında Əsəd Cahangir diqqətimi çəkir.

 - Cavanlıqda yazmışam. Dedim şair olacağam. Əslində, mən riyaziyyatı fənlərin hamısından yaxşı bilirdim. Elə bildim ki, filfaka gələndə adam şair olur (gülür).  

- Görəsən, şairlik sizdə niyə alınmadı?  - Hüseyn Alışanovla kirayədə qalırdıq. Görürdüm ki, o, şeiri elə yazır, elə bil Aşıq Ələsgər yazıb. Mən də əziyyətlə bütün gecəni səhərəcən əlləşirdim, zillətlə bir şeir yazırdım. Sonra gördüm məndən şeir yazan olmaz və ədəbiyyatı buraxıb dilçiliyə keçdim. Onun da tarixi var.

- Maraqlıdır... 

- Yaşar Qarayev məni yoldan çıxartdı (gülür). II kursun başlanğıcında rəhmətlik Səlim Cəfərov auditoriyaya girdi və dedi ki, sizi dilçilərə, ədəbiyyatçılara ayıracağam. Yaşar Qarayevlə arxada yanaşı oturmuşduq. Səlim müəllim Yaşar Qarayevdən başladı. Yaşar cavab verdi ki, müəllim, icazə verin fikirləşim. O oturanda mənə dedi ki, Tofiq, istəmirəm biz gələcəkdə konqruyent olaq. Sən ədəbiyyatla yanaşı dili də yaxşı bilirsən. Öz-özümə dedim bu nə deyir? Dil nədir? Konqruyent nədir? Ədəbiyyat nədir? Bircə onu qavraya bildim ki, Yaşar istəyir ki, birimiz dilçi, birimiz isə ədəbiyyatçı olaq. 

 - Universiteti qurtardıq. Fakültəyə iki aspirant girdi: biri Yaşar, biri mən. Yaşar ədəbiyyatı, mən dili seçdim. Və Akademiyaya Yaşar ədəbiyyat üzrə müxbir üzv, mən isə dil üzrə müxbir üzv oldum. 

- Nə bilmək olar. Bəlkə, daha yaxşı ola bilərdi. Yaşarın “feilinə” düşüb dilçiliyə gəldim (gülür). Amma mənim filologiyaya gəlməyim isə ümumiyyətlə o şeirlə bağlı oldu. Ramiz Rövşənin ifadəsi var: “Biz dünyaya gəlməzdik, analar aldatdı bizi”. 

İndi o şeir məni aldadıb filologiyaya gətirdi.