M.Ə.Rəsulzadə:”Qafqaz Türkləri” (VII hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

(Əvvəli ötən təqdimatlarımızda: //moderator.az/az/arasdirma/721725/meresulzade-qafqaz-turkleri-i-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/;

//moderator.az/read/722059?fbclid=IwAR2d5Cl9VvK_S_zaVBme-Eevrrty_NDOjKbRhd398oB85LqfqytWEtwmUuQ; 

//moderator.az/az/arasdirma/722416/meresulzade-qafqaz-turkleri-iii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR02hnmHdpo0h8lO9QFnQ5fY446hAWMQ1pN5QKEEcNjDOvM4jwv2Ssi-_u0;

//moderator.az/az/arasdirma/722974/meresulzadeqafqaz-turkleri-v-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/; 

//moderator.az/read/722974?fbclid=IwAR26JVsGc1BO4slAoKQy8JNmyMZzYA32nmP744d2po_TPiHfWv3KoqO8a3w;

//moderator.az/az/arasdirma/723277/meresulzade-qafqaz-turkleri-vi-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR2jmNMWk2tqbF0XIYN3WKipwpd7TSrIK_-jhCC5Eu1Xb558YLkhFwkpIMo)

 

Qafqasiya türklüyünün, digər təbirlə, Şimali Azərbaycanlıların, milliyyətlərini idraklarıyla Rusiyanın şimalında vaqe Finlandiya qövmünün tarixi arasında çox yaxın bir müşabihət vardır. Finlər kəndilərini irşad edən isveçlilərə yalnız dinən deyil, harsən də məclub olmuşlardı. Fincəyi köylü dili olaraq tərk edən fin münəvvərləri, isveçcəyi kəndilərinə mal edinmiş, tamamilə təbdili-milliyyət etmişlərdi. Rusiya imperatorluğu Finlandiyayı işğal altına aldıqdan sonra finlər isveçlərdən ayrılmaq üçün fincənin ədəbi bir lisan olaraq əhyası üçün çalışanları siyasətən iltizam eləmiş və bu surətlə istəməyərək, milli fin intibahını təsri etmişdi. Qafqasiyayı istila edincə dəxi Rusiya, Şərqi Qafqasiyadakı İran nüfuzuna qarşı qoymaq üçün, milli Azərbaycan türkcəsində yazı yazmayı təşviq eləmişdir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının bəhəqq müəssisi ədd olunan Mirzə Fətəli məşhur komedilərini Qafqasiya valisi Vorontsovun təşviqi ilə yazmış və ilk türk komedisi Tiflis sarayında oynadığı kibi, mərhumun əsərləri dəxi valinin mətbəəsində təb edilmişdir. 

 

 

Şərq elmləri ilə mükəmməl surətdə mücəhhəz, qərb mədəniyyətinin əsasları ilə də aşina bulunan Mirzə Fətəli ilə başlayan teatro ədəbiyyatı Vəzirzadə Nəcəf bəy, Haqverdili Əbdürrəhim, Qənizadə Sultan Məcid, Nəriman Nərimanov və Məmmədquluzadə Cəlil kibi mühərrirlər tərəfindən davam etdirilmişdir. Münəqqidlərcə şərqin Molyeri adlanan (adlandırılan) Mirzə Fətəli zamanının həyatını kəndisinə məxsus çox qüvvətli bir müşahidə ilə təhlil eləmiş, həyatdan aldığı tipləri və ifadəsindəki sadəlik, zərafət və mizahla daimayaşar əsərlər yaratmışdır. Bu komedilər türk və islam dünyasında yazılmış ilk teatrolardır. Mirzənin komediləri farisicəyə, ruscaya, almancaya, ingiliscəyə, fransızcaya, hətta isveçcəyə tərcümə edilmişdir. Türk teatronəvisliyinin ilk nümunəsini təşkil edən “Hacı Qara” indi belə Azərbaycan repertuarından düşməz, hər sənə Bakı səhnələrində sönməz bir maraqla tamaşa edilir. Mirzənin istedadlı müaqibi olub keçənlərdə vəfat edən Vəzirzadə Nəcəf bəy də Azərbaycan teatrosunun ikinci rüknüdür. Mirzə teatro növindən yalnız komedi yazmışdı. Nəcəf bəy yenə xalq həyatından alınmış mövzular üzərinə faciə yazmayı da təcrübə elədi. Həm də müvəffəq oldu. Sonra Kazan türkcəsinə də tərcümə olunan “Müsibəti-Fəxrəddin”i ilə Avropa mədəniyyəti ilə yeni təmasa gələn türk münəvvərrinin qüruni-vustai həyat və şərait daxilində düçar olduğu müşkilat və faciəyi təsvir edər. Fəqət Nəcəf bəy eyni zamanda “Pəhlivanani-zəmanə” komedisi ilə münəvvər denilən zümrənin züppə qismini təşkil edən pəhlivanlara da istehza etməyi unutmamışdır. Azərbaycan faciəsinin daha mütəkamil nümunəsini isə hələ həyatda bulunan Əbdürrəhim bəy vermişdir. Saf və təmiz bir Azərbaycan nəsri ilə yazılan “Dağılan tifaq” çox qüvvətli, orijinal və əxlaqi bir əsərdir. Həyati pyeslərindən maəda Əbdürrəhim bəy, “Ağa Məhəmməd şah Qacar” kibi tarixi pyeslər, “Pəri Cadu” kibi əfsanəvi fantazilər də yazmışdır. Əbdürrəhim bəylə müasir bulunub da şimdi həyatda olmayan Nəriman da həyati və tarixi pyeslər yazmışdır. “Dilin Bəlası”nda bir yalançının aqibətini göstərən “moralist” Nəriman, “Nadir şah” nam tarixi faciəsində “münəvvər istibdad” fikrini idealizə etmişdir. Bu əsrin mühərrirlərindən bulunan Qənizadə Sultan Məcid də güldürücü vodevillər yazmışdır.

 

1905 sənəsinə qədər müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən zəngin qismini təşkil edən teatro ədəbiyyatının bəlli başlı simaları bunlar idi. Bunlardan maəda doktor Axundzadə Əbdülxaliq, Talıbzadə Axund Yusif kibi mühərrirlər tərəfindən də əsərlər meydana gətirilmiş, Avropa və rus dramatörlərindən bir qismi dəxi türkcəyə tərcümə edilmişdir.

 

Bu dövrdəki ədəbi intibah yalnız teatro yazmaqla qalmamışdır. Yazılan əsərləri oynayan həvəskarlar da yetişmiş, bunlardan Zeynalzadə Cahangir mərhum ilə Əlizadə Mirzə Ağa kibi komiklər epey şöhrət bulmuşlardır. Teatrodan maəda türkcə bir kaç hekayə və mənsurələr də yazılmışdır. Bu xüsusda dəxi mürşidlik  Mirzə Fətəliyə aiddir. “Aldanmış yıldızlar” namı ilə yazdığı hekayəsi, sonra Nəriman, Sultan Məcid və baş¬qa¬ları tərəfindən yazılan hekayə və romanların babası ədd oluna bilir.

 

Şərqi Qafqasiya tarixinə aid yazdığı “Gülüstani-irəm” nam əsərlərindən başqa fəlsəfə, coğrafiya və digər mövzulara aid mütəəddid əsərləri ilə məruf Bakılı Abbasqulu ağa ilə Avropa müstəşriqlərincə məruf olub türk şivələrinin müqayisəli sərfini vücuda gətirən Kazan Darülfünunu professorlarından dərbəndli Mirzə Kazım bəyi bu dövrdə yetişən alimlərdən ədd edə biliriz.

 

O zamanın müəllif və mühərrirlərini tədad etdiyimiz bütün bu əsərlərdə məşğul edən tək mövzu vardı: “xabi-qəflətdən göz açmaq, elm oxumaq və tərəqqi etmək”. Teatronun, hekayənin, şeirin ifadə etdiyi yeganə məna: əsri mədəniyətə intibaq fikrini tərvic idi. Bu fikir ədəbi əsərlərin ana məqsədini təşkil ediyordu. Məqsədə irmənin yolunu göstərməkdə, bütün başlayanlarda olduğu kibi, sərahətdən məhrum olunan bu ədəbiyyat mövcudu tənqiddə olduqca salih və müttəhid idi. Qüruni-vüstanın geri qalmış müəssisələrini müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ilk dövrünü təşkil edən bu nəsli ədəbi çox qüvvətlə tənqid eləmişdir. Bu tənqid, 1905-dən başlayan ikinci dövrü də yaxalayan  “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi ilə məcmuənin müdiri Məmmədquluzadə Cəlil bəy tərəfindən yazılan “Ölülər” nam pyes ilə “Usta Zeynal” və “Posta qutusu” kibi kiçik hekayələrdə ən yüksək dərəcəsini bulmuşdur. 

 

“Ölülər” pyesi – şeyxlərin, softaların, dini istismar edən qüruni-vüsta şarlatanlarının iç üzünü göstərir qüvvətli bir şah əsərdir. Bir misli daha vücuda gətirilməyən, hətta hal-hazırda Bakıda intişar etməkdə olan Molla Nəsrəddinin kəndisi tərəfindən də tənzir olunamayan 1905 “Molla Nəsrəddin”i qədər qüvvətlidir.

 

1905 ixtilalından əvvəlki intibah dövrünün teatro və hekayədən maəda qəzetəçilik sahəsində də təcrübəsi vardır. Teatroçuluqda bütün türk islam aləmində birincilik şərəfinə nail olduqları kibi, Azərbaycan, bu təcrübədə də, Rusiya türkləri arasında birincilik şərəfini qazanmışdır. Mirzə Fətəli dövrünün müaqiblərindən Zərdablı Məlikzadə Həsən bəy 1875 sənəsində Bakıda “Əkinçi” namında bir qəzetə təsis eləmişdir. Bu qəzetənin həyatı çox sürməməklə bərabər, Azərbaycan intibah tarixində buraxdığı iz çox mühümdür. Həsən bəyin qəzetəsi bir az sonra çar idarəsi tərəfindən qapadılmışdır. Ünsi-zadə bəradərlər tərəfindən təsis olunub da bir kaç nüsxədən sonra qapanan “Kəşkül” və “Ziyayi-Qafqas” qəzetələri istisna edilirsə, 1903 sənəsində Şaxtaxtılı Məhəmməd ağa tərəfindən Tiflisdə nəşr olunan yövmi “Şərqi-rus” qəzetəsinə qədər Qafqasiya türklüyü mətbuatsız yaşamaq məcburiyyətində qalmışdır. Bu məcburiyyət bittəbii çar idarəsinin türkcə qəzetə nəşrinə müsaidə etməməsindən irəli gəliyordu. Ermənicə, gürcücə qəzetələrə iyi-kötü müsaidə verildiyi halda, türkcə qəzetə təsisi qabil deyildi. Yalnız qəzetə deyil, müsəlmanların qomşuları ermənilərə mümasil təsis etmək istədikləri “Cəmiyyəti-Xeyriyyə” üçün belə kəndilərinə müsaidə edilməmişdir. Mərhum Həsən bəy bu xüsusdakı ədəmi-müvəffəqiyətini kəndi xatiratında zikr eləmişdir.

 

Azəri klassiklərindən Şirvan şairi Seyid Əzimin “Əkinçi” qəzetəsi ilə nəşr etdirdiyi yeni motivlərə haiz parçaları və divanındakı Nəbivari “nəsihətləri” ilə Bakılı Abbasqulu ağa Qüdsinin bəzi mənzumələri müstəsna tutulursa, şeir sahəsindəki siyasi və milli intibahı, bilxassə 1905-dən sonrakı dövrdə aramalıdır.

 

 

Rusiya istilasına məruz türk elləri üçün pək mühüm bir dövr başlanğıcı təşkil edən 1905 ixtilalı Qafqasiya türklüyündəki milli qüvvətlərin inkişafı içində şayani-təqdir bir məbdə təşkil eləmişdir. Bu tarixdən etibarən nisbətən geniş bir nəfəs almaq  imkanını bulan Qafqasiya türkləri şeir və ədəbiyyat, teatro və musiqi, mətbuat və maarif sahəsində olduğu kibi, ictimai və siyasi məfkurə və təşəkküllər etibarı ilə də böyük addımlar atmışlardır.

 

1905-də Ağaoğlu Əhməd və Hüseynzadə Əli bəylər tərəfindən təsis olunan “Həyat” və “İrşad” qəzetələri yeni intibah dövrünün pək mühəyyic bir zamanında zühur edən mürşidlər idi. Bu zamankı qəzetələr həm ruzmərrə siyasətə aid nəşriyyatda bulunuyor, həm də Azəri-Türk şeir və ədəbiyyatının, türkün fikri və ictimai həyatının pək mühüm bir mürəvvici və məkəsi oluyorlardı. Firdovsi-ilhamat şairi Əbdüssəlimzadə Məhəmməd Hadi vətəni və hürriyyətpərvəranə şeirləri ilə meydana çıxıyor, elmə, irfana, tərəqqi və təaliyə aid məfkurə şeirləri ilə milli propaqandayı qüvvətləndiriyordu. Hadinin arxasından gələn İbrahim Tahir Musa, Əliabbas Müznib  kibi bir çox şairlər dəxi mətbuat səhifələrini məktəb və tərəqqi şeirləri ilə dolduruyordu. Eyni zamanda Hüseynzadə Əli bəy tərəfindən təsis olunub, Əhməd Kamal bəy kibi yön (gənc - red.) türk mühərrirlərin təhriri-müavinəti ilə çıxan ədəbi “Füyuzat” məcmuəsi, Qafqasiya mühitində yeni bir zövqi-ədəbi tərbiyə ediyor; Azəri türkcəsinin “qərbləşməsinə” saiq oluyordu. Tiflisdə intişar etməkdə olan “Molla Nəsrəddin” məcmuəsində  “Hop-hop” nami-müstəariylə parlayan Tahirzadə Sabir də çox kəskin mizahi şeirləri ilə meydana gəliyor; yeni fikirlərlə məşbu türk şeirinin nüfuzu şəhərlərin mühitini aşaraq, köylünün kulübəsinə qədər girməyə başlıyordu. Bu gün Bakının ən mutəna mərkəzində heykəli rəkz olunan Sabirin Azərbaycan türkünün milli oyanıqlığında oynadığı rol həqiqətən də böyükdür. Bu, bəlkə də Azərbaycanın Füzulidən sonra, əhalinin bütün siniflərinə nüfuz etmiş ən müvəffəqiyyətli şairidir.