Keçmiş xarici iqtisadi əlaqələr naziri Qüdrət Quliyev Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Türkiyəyə səfərinin nəticələrini Moderator.az-a açıqlamasında şərh edib, bu yaxınlaşmanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə təsirlərindən bəhs edib:

"Rusiyanın dövlət başçısı Vladimir Putinin 1 Dekabr 2014-cü il tarixdə Türkiyəyə rəsmi səfəri zamanı Rusiya təbii qazının Cənubi və Mərkəzi Avropaya nəql edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş “Cənub Axını” transmilli qaz kəmərindən imtina etməsini söyləməsində qeyri-adi bir məqam yox idi. Ukrayna konfliktindən sonra Qərblə Rusiya arasında yaşanan qarşıdurma, ABŞ və Avropa Birliyinin (AB) Rusiyaya qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar məsələni bu cür dəyərləndirməyə əsas verir.

Keçən son 20 il ərzində beynəlxalq münasibətlərdə ABŞ və AB özlərini Soyuq Müharibədən qalib çıxmış  və həddini bilməyən lotular kimi aparırdı. Rusiya isə sanki rus xalq nağıllarında olan fağır və güclü Vankanı xatırladırdı. Vanka öz yeməyində idi. Amma lotuları da gözdən qoymurdu, onların dediklərini bir qulağından alırdı, o biri qulağından buraxırdı...(Ванька ест, да слушает”¦)

ABŞ və AB-nin sərgilədiyi sərt və düşmənsayağı mövqeydən sonra Rusiyanın adekvat addımlar atacağı təbii idi və o bu addımları atmağa başladı. Rusiya rəhbərliyi bu addımlara artıq çoxdan hazır olduğu kimi də görünürdü desək, səhv etməzdik. 

Rusiya hələ 2004-cü  ildə BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika Respublikasından ibarət) geosiyasi klubunun təsis olunmasına nail oldu. BRİKS dünya materikinin 25%, dünya əhalisinin 40 % və ABŞ-in ümumi daxili məhsulunun üç mislinə (15,435 трлн. Dollar)bərabər ÜDM sahib olan geosiyasi birlikdir.  

Daha sonra, 2007-ci ildən başlayaraq, dövlət “Şərq qaz proqramı” çərçivəsində Sibir və Uzaq Şərq bölgələrindən Çinə ildə 60 milyard kub metr təbii qazın nəqlini nəzərdə tutan və uzunluğu 4000 kilometr olan “Sibirin Güçü”  qaz kəmərinin tikintisinə başlaması Rusiyanın müdrük və uzaqgörən siyasətinə dəlalət edirdi.

Bu illər ərzində Rusiyanın Türkiyə Cümhuriyyəti ilə də geniş ticari və iqtisadi əməkdaşlığına yaşıl işıq verilmişdi. Türk şirkətləri Rusiya iqtisadiyyatına, Söçidə qış olimpiya oyunları səhərinin tikintisinə, rus şəhərlərində mülki tikinti və infrastruktur işlərinə 100 milyard dollardan çox sərmayə qoymuşdular. Rusiya və Türkiyə arasında xarici ticarət dövriyyəsi kəskin surətdə artaraq 2013-cü ildə 33 milyard dollar həddinə çatmışdı. 

Hal-hazırda Rusiya Türkiyənin xarici ticarət tərəfdaşları arasında 2-ci yerdədir. Türkiyə isə Rusiyanın xarici ticarət dövriyyəsinə görə ən böyük 8 tərəfdaşından biridir. 

Hadisələrin istənilən gedişində Rusiyanın şansları daha yüksək idi və onu iqtisadi və siyasi planda təcrid etmək planlarının perspektivi uğurlu ola bilməzdi. Belə planları hazırlayıb həyata keçirən qeyri-dost ölkələr və onların strateji institutları bunu başa düşməli idilər. 

Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etməsi Qərbin ən böyük səhvi idi. Dərdi ağrılı başdan ağrımayan başa çevirmək çəhdi kimi. Atalar düz söyləyib: “Tələsən ”“ təndirə düşər!” Qərb görünür getdikcə daha da güclənməkdə olan və yenidən dünya siyasətində söz sahibinə çevrilə biləcək Rusiyanı qabaqlamaq cəhdində çox tələsirdi...

ABŞ və AB geosiyasi planlarında əvvəlki illərdə buraxdıqları ciddi səhvləri də nəzərdən qaçırmışdılar. Qərb strateji müttəfiqinin, NATO-nun üzvü Türkiyənin AB-nə üzv olmaq niyyətini illərlə əngəllədiyini, bunun bir zaman öz negativ bəhrəsini verəcəyini yəqin ki, doğru qiymətləndirə bilməmişdi.

Tarixi həqiqətlər yüksək səviyyədə son Rusiya-Türkiyə görüşündə özünün məntiqi davamını tapmış oldu.  Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Türkiyəyə səfəri zamanı Qərblə enerji əməkdaşlığına dair verdiyi negativ bəyanat özünü çox gözlətmədi. Prezident V. Putin Avropa Birliyinin qeyri-konstruktiv mövqeyini əsas gətirərək “Cənub Axını” projesini dayandırdıqlarını bəyan etdi. 

Rusiyanın “Qazprom” şirkəti ilə Türkiyənin “Botas” şirkəti arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən Qara Dənizin altından keçməklə Rusiyanı Türkiyə və Türkiyə üzərindən Yunanıstan və Cənubi Avropa ölkələri ilə birləşdirəcək yeni transmilli qaz kəməri çəkiləcəkdir. Bu kəmərin illik qaz nəql etmək gücü 65 milyard kub metrə bərabər olacaq. 

Rusiya qazının 14 milyard kub metri Türkiyənin ehtiyaclarını ödəmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Qalan 50 milyard təbii qazın Türkiyə üzərindən üçüncü ölkələrə nəql ediləcəyi gözlənilir. Türkiyənin Energetika və Təbii Sərvətlər naziri Taner Yıldızın sözlərinə görə onun ölkəsi bu ticari anlaşma hesabına təbii qazın tranzitindən hər il 400 milyon dollar təmiz gəlir əldə edə biləcəkdir. Gələcəkdə Yunanıstanla sərhəddə (Trakiyada) yeni qaz paylayıcı stansiyanın tikintisi baş tutacağı halda, tranzit qaz nəqlinin həcmi və müvafiq olaraq Türkiyənin gəlirləri də artmış olacaqdır.

Əldə olunmuş bu tarixi sövdələşmə Rusiya və Türkiyə arasında böyük strateji əməkdaşlığın başlanğıcı kimi dəyərləndirilə bilər. Bununla həm Rusiya, həm də Türkiyə yalnız böyük iqtisadi və ticari əhəmiyyətli birgə projeyə yol açmış olmur. Eyni zamanda, bu tarixi müqavilə dünyada və regionda yeni geosiyasi alyansın başlanğıcından xəbər verir. 

Birmənalı demək olar ki, yeni iqtisadi-ticari, həm də geosiyasi alyansın meydana gəlməsi ilə Qərb, Avropa Birliyi xeyli uduzmuş vəziyyətdə görünür. Əksinə, həm Rusiya, həm də Türkiyə çox məhsuldar beynəlxalq və regional əməkdaşlığın astanasında dayanmış qaliblərə bənzəyirlər. Və məsələ yalnız təbii qazın ixracında və idxalıda deyil...

Qərb öz sanksiyaları hesabına nəhəng Rusiya bazarlarını və hər il bu bazarlar hesabına qazandığı 90 milyard avroya bərabər olan nəhəng gəlirləri itirmiş oldu. Nəticədə AB ölkələrində ənənəvi olaraq Rusiyaya ərzaq və kənd təsərrüfatı mallarının ixracı ilə məşğul olan minlərlə fermerlərin, şirkətlərin, iş adamlarının müflisləşməsi, işsizlər ordusunun böyüməsi hələ də davam edir. 

Qərbin siyasi dairələri Avropa ölkələrinin təbii qaz istehlakının 40% dən çoxunu təmin edən Rusiya ilə əməkdaşlıqda özlərinə yersiz və dərin problemlər yaratmış oldular. Ukrayna kimi sülhpərvər bir dövləti Rusiya ilə münaqişəyə sürüklədilər. Balkanlardan sonra Avropada yeni vətəndaş müharibəsinə şərait yaratdılar, Ukraynanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü İraqda və Liviyada olduğu kimi sual altına qoymuş oldular. AB-nin öz iqtisadi və sosial problemləri az imiş kimi, Ukraynanın da eyni problemlərini Avropa xalqlarının çiyninə yüklədilər.

Rusiya və Türkiyə praqmatik dövlət siyasəti hesabına və Qərbdən fərqli olaraq, mütərəqqi iqtisadi-ticari və geosiyasi perspektivlərin sahibinə çevrildilər. 

Rusiya hər il Ukrayna üzərindən nəql edilən, qəsb edilən, əvəzi ödənilməyən qazına sahib çıxmağın yolunu tapdı. Daha 50 milyard kub metr təbii qazdan dövlət büdcəsinə sanballı-kifayət qədər valyuta daxilolmalarını sığortalamış oldu. 

Türkiyənin təbii qaza olan ehtiyacını qarşılamaqla və bu tarixi sövdələşmədən Türkiyənin tranzit haqqı olaraq böyük gəlirlər əldə etməsinə yol açmaqla, cənub qonşusunu özünün strateji müttəfiqinə çevirdi. Türkiyənin gələcəkdə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında qüvvələr nisbətinin balanslaşdıırılması baxımından Rusiyanın yanında olmasına şərait yaratmış oldu.  

Rusiya həm də Avrasiya İqtisadi Birliyinə qoşulması üçün Türkiyəyə kart-blanş vermiş oldu. Əgər Rusiya xarici siyasət maşını daha ağıllı və daha çevik tərpənə bilsə, artıq yaxın müttəfiq sayıla bilən Türkiyənin vasitəçiliyi ilə Qafqazların, Mərkəzi və Orta Asiyanın türk əsilli və türkdilli respublikalarının Avrasiya İqtisadi Birliyində tam iştirakı uzaq perspektivə dönməyəcəkdir. 

Rusiya-Türkiyə yaxınlaşması Qarabağ Münaqişəsinin sülh yolu ilə və qısa bir zaman ərzində həllini təmin edə biləcək qədər də perspektivli görünür. İki dövlət arasında baş verəcək müttəfiqlik həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın milli maraqlarına cavab verəcəkdir. Azərbaycanın öz tarixi torpaqları üzərində suveren hüquqlarını bərpa etməsinə, Ermənistanın isə iqtisadi və siyasi blokadadan xilas olmasına, regionda baş verəcək böyük iqtisadi və humanitar projelərdən bəhrələnməsinə yol açacaqdır. 

Bu əməkdaşlıq Rusiya ilə Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsi üzündən yaşanan müəyyən etimadsızlığı da aradan qaldıracaqdır. Ermənistanla Türkiyə arasında yeni mehriban qonşuluğa və əməkdaşlığa yol aça biləcəkdir.

Öz növbəti iqtisadi və siyasi dirçəliş tarixini yaşayan Türkiyə üçün Rusiya ilə tarixi qaz sövdələşməsi sanki göy üzündən yerə düşmüş müqəddəs mannaya bənzəyir. Geosiyasi və geostrateji baxımdan Türkiyə öz cinahlarını əvvəllər olmadığı qədər möhkəmləndirmiş olur. Qərblə münasibətlərdə Türkiyənin mövqeləri Rusiya kimi güclü bir müttəfiqi qədər güclənir.

Türkiyə həm də Rusiyanın patronajlığında olan Gömrük İttifaqına, Belarusiyanı, Qazaxıstanı və RF-nı birləşdirən azad ticarət zonasına daxil olmaq üçün yaşıl işıq qlmış oldu. Ümumi Daxili Məhsulunun 22%-dən çoxunu kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları təşkil edən bir ölkə üçün 200 milyon nüfuzu olan nəhəng bazara daxil olmağın nə demək olduğunu xırdalamağa ehtiyac qalmır. 

Türkiyənin qabaqcıl aqrar-sənaye texnologiyaları Rusiyanın 2006-cı ildə qəbul etdiyi dövlət aqrar-sənaye proqramı baxımından da çox tələb olunandır. Bu sahədə əməkdaşlıq türklərə yeni bazarların kəşfi ilə, ruslara isə Orta və Uzaq Şərq regionlarında geridə qalmış, çökmüş kənd bölgələrinin yenidən canlandırılması və inkişafı ilə əlamətdar ola biləcəkdir.

Rusiya və Türkiyə yaxınlaşması ilə bağlı cari tarixi məqamın daha bir fövqəladə geosiyasi əhəmiyyəti vardır. Bu çox incə, həm də çox mürəkkəb bir məsələdir. Rusiyanın və Türkiyənin Qafqazlarda və Orta Asiyada tarixi rəqiblər olduğu bir sirr deyildir. İki dövlət arasında baş verəcək yeni tarixi yaxınlaşma bu tarixi rəqabəti ”“ tarixi müttəfiqlik müstəvisinə keçirə biləcək qədər əhəmiyyətlidir.                    

Türkiyənin NATO üzvü olması və bu amilin Rusiya-Türkiyə yaxınlaşmasında maneə ola biləcəyinə gəlincə, burada həllini tapa bilməyəcək məqam yoxdur. Türkiyədə və ya Rusiyada xarici güc mərkəzlərinin tarixi proseslərə mane olmaq cəhdləri də uğur qazana bilməyəcəkdir.   Vladimir Putinin və Rəcəp Ərdoğanın ölkələrində nüfuzları və mövqeləri çox güclüdür. Hər iki dövlətin xarici müdaxilələrdən qorunmaq üçün kifayət qədər təsirli imkanları vardır.  

Çini ”“ Çinə çevirməkdə fövqəladə rolu olmuş Qərbin transmilli şirkətləri də mövcud tarixi gedişdən bəhrələnməkdən imtina etməyə bilərlər. Avropa Birliyinin ÜDM-nun 50%-dən çoxunu verən bu şirkətləri (AİK) istənilən geosiyasi oyunlarda mümkün ola biləcək sanballı mənfəətlər  daha çox maraqlandıran məqamdır. Transmilli şirkətlərin Rusiyada və Türkiyədə ağlasığmaz həcmlərdə investisiyaları/kapitalları mövcuddur və yeri gəldikdə bu faktor iqtisadi tənəzzülə sürüklənən Qərbin milli maraqlarını üstələyə də bilər.

Türkiyə-Rusiya münasibətləri ən yeni tarixin ən yeni və fövqəladə dönüş nöqtəsi ola biləcək qədər aktualdır. Əgər bu münasibətlərin mühəndisləri zamanı bir az daha qabaqlaya bilsələr, Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin yeni arxitekturasını qura bilsələr, yeni əməkdaşlıq dünyada yeni və ən güclü bir geosiyasi ittifaqa yol aça biləcəkdir...