Əvvəlki iki məqalədə (//moderator.az/az/cemiyyet/554339/en-byuk-muqeddes-servetimiz-medeniyyetimizin-inkisafina-mesul-olanlarin-hamisinin-nezerine/, //moderator.az/az/ekskluziv/556518/medeniyyetin-mahiyyeti-hansi-sexs-hansi-xalq-daha-cox-medenidir/) mən mədəniyyətin mahiyyəti, ölkəmizin tərəqqisində mədəniyyətin hansı rol oynadığı, mədəniyyətimizin inkişaf konsepsiyasının hazırlanması zərurəti barədə yazmışdım. Bu məqalədə isə mən mədəniyyətin, ümumilikdə isə xalqın taleyində olduqca mühüm rol oynayan “əhalinin keyfiyyəti” barədə fikirlərimi müzakirənizə vermək istəyirəm.
Həmin məqalələrdə də qeyd edildiyi kimi, xalqımızın bu keyfiyyəti qaldırmaq üçün olduqca böyük potensialı vardır. Bu potensialı nə qədər tez hərəkətə gətirə bilsək, xalqımızın gələcəyinə bir o qədər nikbin baxa bilərik. 44 günlük tarixi müharibədə əldə etdiyimiz qələbədə həmin imkanlarımız olduqca mühüm rol oynadı.
Dəfələrlə deyildiyi kimi, indi yer üzü yenidən nizamlanır. Yer üzünün yeni bir inkişaf mərhələsi başlayır. Hər bir dövlətin, xalqın gələcəyinin müəyyənləşməsində onun əhalisinin keyfiyyəti olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bunu bizim atalarımız əsrlər boyu çox dəqiq ifadə edib: - “ağıllı övlad neynir ata malını, axmaq oğul neynir ata malını”. Yaponiya, İsrail, Sinqapur, Malayziya və başqa b.k. çox da böyük resursları olmayan dövlətlərin indiki tərəqqisi buna aydın misaldır. Əksinə, resursları çox olub, əhalisinin fəaliyyıti, davranışı qənaətbəxş olmayan, buna görə də yazıq gündə olan, bir vaxtlar dağılan dövlətlərə, pərən-pərən olan xalqlara aid misallar daha çoxdur.
Müxtəlif sosial təbəqədən olan bir çox insanlarımız tez-tez indiki vaxtda əhalinin davranışları, bir-birlərinə, hadisələrə, müxtəlif tip dəyərlərə münasibətlıri barədə danışır, yaranmış problemlərin ortadan götürülməsi ilə bağlı yollar axtarırlar. Sosial şəbəkələrdəki yazışmaların, TV-lərin xarakteri, əxlaqi məsələlər, ailəyə, siyasətə, elmə, təhsilə və s. münasibətlər müxtəlif səviyyələrdə müzakirə mövzusu olur. Nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu müəyyənləşdirmək üçün meyarlar axtarılır. Bir qism insanlar isə, əllərini yelləyib hər şeyə qarşı etinasızlıq nümayiş etdirirlər.
Əhalinin keyfiyyəti barədə danışdıqda bəzi insanlar, mütəxəssislər belə təəcüblə: - əhalinin də keyfiyyəti olar? kimi tələsik suallar verirlər. Belə bir termin, anlayış barədə eşitmədiklərini deyirlər. Əvvala, dünyadakı varlıqların, yaranmışların hamısının keyfiyyətindən danışmaq olar. Əhali də bir varlıqdır və onun da keyfiyyətindən, bu keyfiyyətin dərəcələrindən də danışmaq tam təbiidir.
“Əhalinin keyfiyyəti” məsələsi bir çox qabaqcıl ölkələrdə həm siyasətdə, həm də elmdə ən aktual məsələlərdən biridir. Bu məsələ qərbdə, elmi ədəbiyyatda əsasən son onilliklərdə geniş yayılmağa başlayıb. Amma bu sahəyə diqqət şərqdə ta qədimdən məlumdur və bu sahədə olduqca ciddi tədqiqatlar, kitablar mövcuddur. Yazılı mənbələrdə belə bu sahədəki araşdırmaların kökü minillikləri o tərəfə aşır. Amma, ürək ağrısı ilə demək lazımdır ki, şərq fəlsəfəsində, dini kitablarda, ədəbi əsərlərdə fərdin, əhalinin keyfiyyəti məsələri ilə bağlı xeyli gözəl tövsiyyələr olsa da bu potensialı reallaşdırmaq mexanizmləri yarana bilməmişdir. Bu potensialın üzə çıxmasına mane olan xeyli səbəblər göstərmək olar.
Tarixi təcrübə göstərir ki, o cəmiyyətdə ki, əhalinin keyfiyyəti məsələsinə lazımi diqqət yetirilmir, həmin cəmiyyətdə etinasızlıq, tənbəllik, yarımçıqlıq, natamamlıq kompleksi, dedi-qodu, qarşıdurmalar, kriminallıq artır, mövcud sosial sistemin dağılması üçün real təhlükələr yaranır. Qlobollaşma prosesi sürətləndikcə bu təhlukələr daha da artır.
Bəzi yanlış nəzəriyyələr, məhdud siyasətçilər isə belə hesab edirlər ki, əhalinin keyfiyyəti nə qədər aşağı olarsa onu idarə etmək daha asan olar. Keçmiş zamanlarda, müəyyən dövrlərdə bu fikir özünü doğrulda bilərdi. İndi isə, qlobollaşmanın yaratdıöı yeni vəziyyətdə bu tamamilə səhv fikirdir. Əhalinin keyfiyyətinin aşağı düşməsi yalnız düşmənlər üçün əlverişlidir.
Keyfiyyətli əhali həm istehsalatda yaxşı çalışır, həm də ölkənin müdafiə qüdrətinin artmasında, mənəvi intellektual potensialının yüksəlməsində, dövlət quruculuğunda olduqca mühüm rol oynayır. Bəzən bir yüksək keyfiyyətli insan öz xalqı üçün minlərlə insanın görə bilmədiyi işlər görür. Öz tariximizdə də buna dair xeyli misallar vardır. Əhali keyfiyyətli olduqca, həmin ərazidə ahəngdar münasibətlərin yaranması, tərəqqi prosesinin təşkili də asanlaşır. Sosial-iqtisadi proseslərin uğurla idarə olunması üçün ciddi imkanlar yaranır. Hər bir ölkənin əhalisinin keyfiyyəti eyni zamanda həmin ölkənin imicini müəyyənləşdirir, beynəlxalq münasibətlərdə olduqca mühüm rol oynayır.
Əhalinin keyfiyyəti ölkənin tərəqqisinin ən mühüm göstəricisi, ən mühüm meyarıdır. Müstəqilliyin ən mühüm cəhətlərindən biri əhalinin keyfiyyətini qaldırmaq üçün imkanların yaranmasıdır. İqtisadiyyat, demoqrafiya, mədəniyyət, elm, təhsil, səhiyyə, siyasət, ordu, ekologiya və s. sahələrin inkişafını o zaman arzu edilən saymaq olar ki, bu inkişaf əhalinin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşmasına kömək eləsin. Bu sahələrin heç biri ayrılıqda məqsəd deyildir. Onlar ölkənin tərəqqisinə nail olmaq üçün vasitələrdir. Bu vasitələr arzu olunan şəkildə inkişaf etdikcə ölkə daha yaxşı tərəqqi edir, xalqın gələcəyi üçün daha yaxşı imkanlar yaranır.
Mən də son otuz ildə əhalinin keyfiyyəti problemlərinin elmi tərəfləri ilə ciddi şəkildə məşğul oluram. Xeyli məqalələrim, monoqrafiyalarım və müsahibələrim dərc olunub. Təəsüflə deməliyəm ki, hələlik bu araşdırmalara maraq göstərilmir. Ölkəmizdə bu problemin elmi şəkildə araşırılmasına arzu olunan diqqət yoxdur. Hər kəs internetdə axtarış aparmaqla bunu aydın görə bilər. Amma, bu məsələlərə diqqətin artırılması günümüzün, tariximizin tələbidir. Belə bir vəziyyət üçün kimi isə tənqid etmək istəmirəm. Fikrim, yaxın gələcəkdə bu məsələlərə diqqətin artırılmasının vacib, zəruri olduğunu göstərməkdir.
Əhalinin keyfiyyəti barədə əhalinin özündə fikir aydınlığı olmalıdır. Bu hər kəsə həmin keyfiyyəti yüksəltməklə bağlı özünün də ciddi fəaliyyət göstərməyə borclu olduğunu öz qəlbi ilə hiss etməsinə kömək edər. Bəs, əhalininin keyfiyyətinin əsas göstəriciləri hansılardır? O göstəriciləri inkişaf etdirmək üçün nə etmək lazımdır?
Fikrimcə, hər bir sosial sistemdə(ailə, təşkilat, ərazi, ölkə, yer üzü) tərəqqidən, əhalinin arzu olunan keyfiyyətindən o zaman danışmaq olar ki, mövcud olan imkanlar hesabına bu üç göstəricinin tələbləri qarşılıqlı olaraq yerinə yetsin:
- O sistemdə əhalinin əksəriyyətinin fiziki sağlamlığı get-gedə yaxşılaşsın;
- İnsanların əksəriyyətinin mənəvi zənginliyi getdikcə artsın;
- İnsanların böyük əksəriyyətində əməyə yaradıcı münasibət təlabatı getdikcə
yüksəlsin.
Bir az əvvəl adını çəkdiyimiz vasitələrin(mədəniyyət, iqtisadiyyat, siyasət, ekologiya, demoqrafiya, elm, təhsil, səhiyyə və s. və s. ) inkişafı bu üç şərtin hər birinə və onların qarşılıqlı olaraq yerinə yetməsinə kömək etmirsə, o zaman onların inkişafının arzu olunan istiqamətdə getdiyini demək düz olmaz. Misal üçün, ötən əsrin ortalarından başlayaraq Sumqayıt şəhəri iqtisadi cəhətdən sürətlə inkişaf edirdi. Əgər bu iqtisadi inkişaf əhalinin fiziki sağlamlığına ciddi zərbə vururdusa, o iqtisadi inkişaf yolverilməz hesab olunmalıydı.
Bəs bu üç şərtin tələb etdiyi sahələr üzrə uğurlara nail olmaq üçün hansı işlər görülməlidir? Təbii ki, ən əvvəl bunun üçün istək olmalıdır. Belə bir istək olduqda, ciddi elmi təminatlı Fəaliyyət Proqramları, Yol Xəritələri hazırlanmalıdır. Görülməsi vacib olan ilk iş kadr hazırlığıdır. Yəni, biz bu sahədə elmi təminat bazası hazırlamağı, onu həyata keçirməyi bacaran kadrlar – sosioloqlar, sosial işçilər, psixoloqlar, sosial idarəetmə mütəxəssisləri, bu sahəni dərindən bilən İT mütəxəssisləri, riyaziyyatçılar və b.k. mütəxəssislər hazırlamalıyıq. Əslində, formal olaraq bu sahədə kadrlar indi də hazırlanır. Amma, təəsüf ki, onlar lazımi keyfiyyətdə, müasir dövrün tələb etdiyi səviyyədə, məqsədyönlü şəkildə hazırlanmır. Biz iqtisadiyyatla, ordu ilə, ekologiya ilə və s. bağlı problemləri başqa ölkələrdən dəvət etdiyimiz mütəxəssislərin köməyi ilə də həll edə bilərik. Amma sosial problemlərimizi uğurlu həll etmək, əhalinin keyfiyyətini qaldırmaq üçün hökmən milli kadrlarımız olmalıdır. Bu barədə sonrakı hissədə...
Bəzən əhalinin keyiyyıtinin qaldırılması, hansısa sosial problemin həlli ilı bağlı danışanda bəziləri özlərini çox “bilgili və ağıllı” hesab edərək, başqa ölkələrdə də vəziyyətin yaxşı olmadığına aid misallar göstərirlər. Əvvala, biz niyə özümüzü vəziyyəti pislərlə müqayisə etməli, pis vəziyyəti müasirlik kimi qəbul etməliyik? İndiki dövrdə, qərb ölkələrinin cox müasir maşınlar ixtira etməyə imkanları çoxdursa, bizim də humanitar sahələrin problemlərini həll edə bilmək üçün yeni modellər təklif etmək potensialımız var. Ölkəmizin və yer üzünün tərəqqisi naminə bu sahədə ciddi fəaliyyət göstərməmizə böyük ehtiyac vardır.
Əhməd Qəşəmoğlu