Həyat, tarixi təcrübə tamamilə təsdiq edir ki, hər bir xalqın,  şəxsin ən böyük,  müqəddəs sərvəti onun mənəviyyatı, mədəniyyətdir. Mənəviyyatı, mədəniyyəti yüksək olan şəxs, xalq hər zaman özünə məxsus olanları qoruyub saxlaya bilir,  potensialını inkişaf etdirir, fəaliyyəti ilə başqalarına da kömək edir, hörmətə, nüfuza malik olur. İstər ailədə, istər təşkilatda, ölkədə, yer üzündə mənəvi dəyərlərə üstünlük verildikdə, cəmiyyət mənəvi dəyərlərə kökləndikdə, həmin yerdə ahəngdar münasibətlər, xoş ovqat, insanlarda ruh yüksəkliyi, sabaha inam artır. Əksinə olduqda isə günü-gündən qarşıdurmalar çoxalır, insanları narahat edən, gərginlik yaradan dağıdıcı proseslər baş verir.  Elə buna görə də min illərdir ki, bütün müdrik insanlar, peyğəmbərlər, müqəddəs, dəyərli kitablar, dahi şairlər, yazıçılar, sənət adamları insanları mənəvi dəyərlərə üstünlük verməyə çağırırlar. 

 

Kimsə, dərhal deyə bilər ki, xeyr, cəmiyyət, ölkə üçün ən mühüm olan iqtisadi, hərbi amillərdir. Bəli, ölkənin tərəqqisi üçün onun iqtisadiyyatı, hərbi gücü çox yüksək olmalıdır. Amma bir az təhlil etdikdə, hər kəs inana bilər ki, həmin iqtisadiyyatın, hərbi güçün yüksək olmasında da mühüm rol oynayan amil xalqın qabiliyyəti, mənəviyyatı, mədəniyyətidir. Bu fakt tarix boyu dəfələrlə təsdiq olunub. Ən parlaq misallardan biri kimi İkinci Dünya müharibəsindən sonra Yaponiya təcrübəsini göstərmək olar. İngiltərənin işğalından qurtaran Hindistanı, Amerikanın işğalından qurtaran  Vyetnamı və s.  misal gətirmək olar. Mədəniyyətin hansı rol oynadığını Cində, Cənubi Koreyada, Sinqapurda, Malaziyada, və s. müşahidə etmək mümkündür.  Bu ölkələrin sürətlə inkişafının kökündə öz mədəniyyət potensiallarından səmərəli istifadə etmələri dayanır. Elə 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində baş verənlər, Şuşa qalasının alınmasındakı rəşadətimiz də bu savaşda xalqımızın mənəviyyatının nə qədər mühüm rol oynadığını göstərdi... 

 

Düşmənlərimiz də mənəviyyat, mədəniyyət amilinin mühümlüyünü yaxşı bilirlər. Döyüş meydanında öz əlaltıları, alətləri olan ermənilərin, dolayısı yolla özlərinin məğlubəyyətlərinin əvəzini mədəniyyət sistemimizə dağıdıcı təsir göstərməklə çıxmaq üçün yollar axtarırlar... Ona görə də indi  bu böyük sərvətimizin qorunması, inkişaf etdirilməsi həm də strateji bir məsələ kimi tarixi zərurətə çevrilib.  

 

Şükür ki, xalqımızın bu sahədəki imkanları olduqca yüksəkdir. Təəsüf ki, bunu bir çoxlarımız yaxşı qiymətləndirə bilmirik. Vətənimizin unikal - təkrarsız, tərəqqi üçün boyük imkanlara malik bir mədəniyyət potensialı vardır. Azərbaycan dünyanın yeganə ölkəsidir ki, burada yer üzünün bütün aparıcı mədəniyyət sistemləri(şərq, qərb, türk, iran, qafqaz, atəşpərəstlik, yəhudi, islam, xristian, sovet və s.) tarixi olaraq, təbii yolla təmasda olmuş, vətənimizdə çox boyük potensiallı bir mədəniyyət sistemi formalaşmışdır. Azərbaycan son min ildə Bəhmənyar, Nizami, Sührəverdi, Tusi, Nəsimi, Füzuli, Şah İsmayıl, Nadir şah, Bakuvi, Aşıq Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Ələsgər, M. Axundzadə, M. Kazım bəy,  M. Sabir, Ə. Hüseynzadə, Ə. Ağaoğlu, H. Cavid,  C. Məmmədquluzadə, Y. Çəmənzəminli, C. Cabbarlı, M. Rəsulzadə, N. Nərimanov,  Ü. Hacıbəyli, Ə. Haqverdiyev, Y. Məmmədəliyev, M. Şəhriyar, S. Vurğun, R. Rza, Q. Qarayev, F. Əmirov, R. Behbudov,  S. Bəhlulzadə, L. Zadə,  H. Əliyev, K. Kərimov, V. Mustafazadə,  M. Maqomayev  və xeyli sayda başqaları  kimi, yer üzünün inkişafına yön verə bilən xeyli dahi insan yetişdirmişdir. Bu siyahıya eyni zamanda ölkəmizin əhalisinin böyük əksəriyyətinin heç tanımadığı digər nəhəng dühalarımızın da adını da əlavə etmək lazımdır. Misal üçün, Nobel mükafatına tamamilə layiq olan, dünyada qaz lazerinin atası sayılan, amerikalı alimimiz Əli Cavanı, neptun elementlərinin kimyası sahəsində dünya şöhrətli tədqiqatçı, 1969- 1991- ci illərdə SSRİ nüvə reaktorlarının qəbulu üzrə Dövlət Komitəsinin sədri olmuş A. Çayxorskini, 1993- 2004 – cü illərdə Rusiya Dövlət Atom Gəmiqayırma Mərkəzinin baş direktoru olmuş, Davud Paşayevi və başqalarını nümunə olaraq göstərmək olar.  Bir çox başqa insanlarımızın da adını çəkmək olar. İndinin özündə də dünyanın müxtəlif ölkələrində çox görkəmli insanlarımız yetişməkdədir. Bu insanların hər biri təkcə Azərbaycanın, türk dünyasının yox, ümumilikdə bütün bəşəriyyətin fəxr edəcəyi zirvələrdir.  Belə bir potensiala malik olan xalqın tərəqqi üçün böyük imkanları vardır. Bizim potensialımız həm də böyük türk dünyasının, islam dünyasının potensialından qaynaqlanır, güc alır... 

 

Təəsüf ki, bu potensialımızı lazımi şəkildə hərəkətə gətirə bilməmişik. Düşmənsə hər vəchlə çalışır ki, bizim bu potensialı hərəkətə gətirmək imkanlarımız get-gedə tükənsin. Bu proses artıq iki yüz ildir ki, davam edir. İki yüz ildir ki, bizə öz milli kimliyimizi unutdurmaq üçün gizli və açıq şəkildə min cür hiylələr qurulur, tədbirlər həyata keçirilir, istedadlı insanlarımız məhv edilir... 

Amma günahı təkcə başqalarının üstünə atmaq da düz deyil. Bu yolda öz günahlarımız da az deyil. Biz əksər halda edilməsi vacib olan bir çox işləri də görməmişik. İndi də etmirik. Tarixi gerçəklik, mövcud beynəlxalq şəraitsə indi bu məsələyə diqqətimizi xeyli artırmağı tələb edir. Hər bir ağıllı adama məlumdur ki, mədəniyyət sistemi daha güclü olan, mənəvi dəyərləri daha milli, zəngin olan xalqlar gələcəkdə daha üstün mövqedə olacaqlar. 

 

Amma, görək indi nə baş verməkdədir? Bir tərəfdən xarici qüvvələrin məqsədyönlü fəaliyyəti, digər tərəfdən özümüzün sadəlöhvlüyümüz, etinasızlığımız, naşılığımız, maddi hərisliyimiz, nadan insanlara meydan verməyimiz hesabına bu böyük potensialımızın get-gedə zəifləməsinə səbəb oluruq. Təəsüf ki, bu proses uzun zamandır davam edir. Hələ ötən əsrin əvvəllərində M. Sabir, C. Məmmədquluzadə, Ü. Hacıbəyli və onlarca digər mütəfəkkir insanlarımız da haray salmış,  onun qarşısını almaq üçün mübarizə aparmışlar. Doğrudur, sovet dövründə insanlarımızın əksəriyyəti savad aldı, ədəbiyyat, incəsənət, elm sahəsində görkəmli  şəxsiyyətlər də yetişdi. Amma xalqa öz tarixini, keçmişini unutdurmaq, yanlış formada tanıtdırmaq üçün çoxtərəfli ideoloji təsir mexanizmindən də ustalıqla istifadə olundu.  Əksər insanlarda belə bir fikir yaradıldı ki, tariximiz də, ədəbiyyatımız da, incəsənətimiz də, elmimiz də Rusiya ilə əlaqələrimizin güclənməsi, sövet hakimiyyətinin gəlməsi ilə inkişaf edib, doğru yola qədəm qoyub. 

 

İndiki vaxtda ən böyük bəlalarımızdan biri əhalinin böyük hissəsinin öz tarixi, mədəniyyəti, elmi barədə lazımi məlumata malik olmamasıdır. Uzaq keçmiş bir yana qalsın, orta əsrlərdə islam aləmində qazandığımız çox möhtəşəm uğurlar barədə insanların ruhuna hopan bir məlumata ehtiyacımız var. Belə olarsa insanlarımızda vətənpərvərlik, vətəndaşlıq hissləri daha da yüksələr, onların öz daxili potensialı daha çox açılar, başqa xalqların mədəniyyətinə ucuz aludəçilik, onları yamsılamaq, onların təsiri altına düşmək kimi arzu olunmaz cəhətlərin qarşısı alınar. Milli ruhlu tariximiz, ədəbiyyatımız, elmimiz, incəsənətimiz inkişaf edər. Bu yaxınlarda mən magistr təhsili alan xeyli gəncin iştirak etdiyi bir tədbirdə iştirak edirdim. Onlara ümumilikdə orta əsrdəki uğurlarımız, dahi şəxsiyyətlərimiz barədə sual verdim. Cavablar məyusedici idi. Hətta, “Sührəverdi barədə kimin nə məlumatı var?” – deyə soruşduqda, bəziləri “Sührə” sözünü “süfrə” sözü ilə əlaqələndirib, - milli yeməkdir dedi. Halbuki, orta əsrlərdə yaşayan, əslən azərbaycan türkü olan Ş. Sührəverdi dünyanın ən böyük filosoflarından biridir.  

Azərbaycan türkləri ümumən böyük türk dünyasının qurulmasında olduqca mühüm rol oynamışlar. Elə misal üçün, təkcə onu göstərmək olar ki, türk dünyasının fəxri olan Hacı Vəli Bektaşinin azərbaycan türkü olduğu ilə bağlı xeyli məlumatlar var. Böyük Yunus Əmrənin müəllimi, ustadı Bektaşinin də böyük dəyər verdiyi Azərbaycan türkü Tapdıq Əmrədir. İndi bütün dünyanın korifey bir insan kimi tanıdığı Mövlanənin dünyagörüşünün formalaşmasında Azərbaycan türkü olan Şəmsəddin Təbrizinin əlahiddə rolu olub. Tarixdə böyük bir sərkərdə kimi tanınan, türk dünyasının fəxr etdiyi Fateh Sultanın ən yaxın məsləhətçisi, yol göstərəni, İstanbulun fəth edilməsində böyük rolu olan Ağ Şəmsəddin də Azərbaycan türküdür. Bu səpkidə xeyli misallar göstərmək olar. Azərbaycanlılar  tarixən Urmiyə gölündən, Qafqazdan tutmuş, Asiya qitəsinin bir çox hissələrində yaşayan  ən qədim türk tayfalarının nümayəndələridir. Asiya qitəsinin adı da Az/As tayfalarının adı ilə bağlıdır. Oxucular istəsələr Azərbaycan türklərinin orta əsrlərdə elmə, tibbə, fəlsəfəyə, ədəbiyyata, incəsənətə, astronomiyaya, riyaziyyata və s. sahələrə nə dərəcədə böyük töhfələr verdiyi haqda məlumatlarla tanış ola bilərlər. 

Mən bir neçə yazımda  “azərbaycan” sözünü –  az ərlərdən olan insanlarla zəngin olan  yer, məkan kimi izah etmişəm və bu izahın da müəyyən elmi əsasları vardır... İndiki vaxta bizim tarixi məkanlarımızda yaşayan bir çox xalqlar özlərini bu yerlərin əsil sahibi elan edərək  azərbaycanlıları gəlmə, köcəri bir xalq kimi qələmə verməkdədirlər. Bu işdə onlara tarixi yaxşı bilən, türkün ululuğunu, böyüklüyünü qəbul etmək istəməyən qüvvələr də kömək edir.  Bu xalqları inandırmağa çalışırlar ki, türklər bu torpaqlara sonradan gəlib. Müəyyən texnologiyalarla yeni tarix uydururlar. Bununla da həmin xalqlarla Azərbaycan türkləri arasında bir gərginlik yaradaraq belə vəziyyətdən istifadə etmək istəyirlər. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər.

Bu deyilənlər barədə xalqımızın müxtəlif təbəqələrinin nə dərəcədə məlumatı vardır? Onların məlumatı niyə lazımi səviyyədə deyil? Niyə bizim təhsil sistemimiz təhsil alanlara orta əsr mədəniyyətimiz, uğurlarımız barədə lazımi məlumat vermir?  Çünki, bu sahədə kim fəaliyyət göstərirsə, maariflənmə işi aparmaq istəyirsə dərhal böyürdən biri çıxıb ona “millətci”  damğası vurur. Bu torpaqda marağı olan qüvvələrin əlaltıları hərəkətə keçir: ədə, qoymayın, türklər öz tarixini öyrənmək istəyir!   Axı xalq öz tarixini öyrənmək istəyirsə burada nə qorxulu bir şey var? Onların öz tarixini öyrənməsi  ölkənin daha çox tərəqqi etməsinə kömək edər. Bu ölkədə yaşayan başqa etnik mənsubiyyətlərin daha möhkəm arxası, köməyi, güc aldığı doğma mühit olar.  Bu isə qlobollaşmanın sürətlə getdiyi dövrdə öz gələcək taleyinin qayğısına qalan hər bir az saylı xalqlar üçün olduqca mühüm məsələdir. Multikultural mədəniyyəti yer üzündə təbliğ edən bir ölkənin güclənməsi onları çirkin siyasətlərdən, hiyləgər mexanizmlərdən qoruyar. Bu bölgənin tərəqqisi ümumiyyətlə bütün yer üzündə sülhün, sabitliyin inkişafına müsbət təsir edər.

İndi baş verənləri bir daha nəzərdən keçirək. Müstəqillik qazandığımız, milli, müstəqil dövlət qurduğumuz indiki dövrdə xalqın lazımi istiqamətdə maariflənməsinə, tərəqqisinə kömək etməyə borclu olan televizya kanalları nə işlə məşğuldurlar?  Bir sıra dəyərli proqramları qeyd etməklə, təəsüflə qeyd etmək lazımdır ki, ucuz, mənəvi dəyərlərimizi aşındıran verilişlər hələ də çoxluq təşkil edir. Yaxşı ki, son illər bu sahədə vəziyyət yaxşılaşmağa doğru gedir. Amma çox yavaş gedir. Təcili şəkildə TV verilişlərində ciddi dəyişikliklər etməyə böyük ehtiyac var. Televizya birmənalı olaraq ölkənin tərəqqisinə, yəni əhalinin fiziki sağlamlığının artırılmasına, mənəvi zənginliyinin yüksəlməsinə, əhalinin böyük əksəriyyətində yaradıcı əməyə təlabat hisslərinin artırılmasına kömək etməlidir. Heyif ki, tez-tez bunun əksini görürük.  

İndi bir çox televizya işçilərindən soruşanda ki, niyə belə aşağı səviyyəli verilişlər hazırlayırsınız? Onların cavabları daha çox belə olur: - əhali belə verilişləri xoşlayır, belə verilişlərin reytinqi yüksək olur. Cavab həm olduqca ziyanlı cavabdır, həm də yanlışdır. Belə zəif verilişlərin əsas səbəbi bizim televizya verilişləri ilə bağlı elmi əsaslarla hazırlanmış milli Konsepsiyamızın, Platformamızın, Fəaliyyət Proqramımızın olmamsıdır. Cəmiyyət günü-gündən xeyli mürəkkəbləşir və həssaslaşır. Belə bir vaxtda ciddi, elmi əsaslarla hazırlanmış həmin sənədlərə olduqca ciddi ehtiyac vardır. Onlar olmadıqda, lazımi səviyyədə həyata keçirilmədikdə belə xaotik bir vəziyyətin yaranması qaçılmaz haldır.

 

Digər mühüm səbəb televizyaların özlərinin maddi-texniki bazasının zəifliyi, kadrlarının arzu olunan bir səviyyədə olmamasıdır. İstedadlı televizya işçiləri, lazımi maddi resurslar olduqda, olduqca maraqlı verilişlər hazırlaya bilərlər. Belə verilişlər daha çox reytinq yığar və onların tamaşaçıları daha məsuliyyətli insanlar olarlar. Televizya rəhbərli bilməlidir ki, əhali ucuz şoulara daha çox maraq göstərirsə, həyacan təbili çalmaq lazımdır. Deməli əhalinin estetik zövqü, dünyagörüşü ilə bağlı ciddi sosial-psixoloji problemlər yaranmışdır. Bu bəladan qurtarmaq üçün əhaliyə kömək etmək lazımdır, daha ona lağ edib, “zövqü belədir”  deyib, keyfiyyətsiz verilişləri çoxaltmaqla bu bəlanı daha da artırmaq olmaz.

 

Bizim bəlalarımızdan biri də son illər yaranan bir çox teleseriallarımızdır. Təəsüf ki, bizim teleserial yaradanların əksəriyyəti teleserialın həqiqi mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu bilmirlər, yaxud bilsələr də əhəmiyyət vermirlər. Teleserial əhalinin davranışlarında, mentalitetlərində olan xoşagəlməz cəhətləri ortadan götürmək, əksinə, yaxşı cəhətləri, əlavə olaraq arzu olunan cəhətləri inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradılmalıdır. Düşmən isə, ölkəmizdə elə teleserialların yayılmasında maraqlıdır ki, onlar bizim milli, mənəvi dəyərlərimizi aşındırsın. Biz elə teleserialların qarşısına daha ciddi, daha təsirli – mənəvi immuniteti artıra bilən teleseriallar qoymalıyıq.   Yoxsa, ucuz, gərgin situasiyalar,  süni və uydurma döyüş səhnələri, qarşıdurma yaratmaq,  göz yaşları axıtmaq, müəyyən bir təbəqənin zəngin həyat tərzini nümayiş etdirmək əhəmiyyətsiz, bir sıra hallarda isə zərərli bir haldır.  Elə film yaradıcıları da bu sahədə diqqətli olmalıdırlar. Məsələn, biz həmin o orta əsr mədəniyyətimizi, tarixi şəxsiyyətlərimizi tanıdan elə filmlər yarada bilərik ki, bu xalqımızın nüfuzunun  beynəlxalq aləmdə xeyli yüksəlməsinə, xalqımız haqda daha obyektiv fikrin yaranmasına kömək edə bilər. İndiki vaxtda bizim istər filmlərin, istər televizya verilişlərinin, ədəbi prosesin əhalinin mənəvi zənginləşməsinə, ölkəmizin tərəqqisinə kömək edən əsərlərin yaranmasına böyük ehtiyacımız vardır.