Azərbaycan və Pakistan KTMT-də müşahidəçi statusu almaq istəyir?; Rəsmi Bakı dəfələrlə Azərbaycanın bloklara qoşulmasını istisna etsə də, Rusiyadakı müxtəlif çevrələrdə bununla bağlı müzakirələr səngimir; növbəti məlumatın pərdəarxası 

 

Rusiya mənbələri vaxtaşırı Azərbaycanın “Rus NATO-su” - Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) ilə əlaqələri barədə konkret faktlara əsaslanmayan məlumatları tirajlayır. Bugünlərdə isə belə xəbər yayıldı ki, Azərbaycan və Pakistan KTMT-də müşahidəçi statusu almaq istəyir. Məlumata görə, iyulun 1-də Düşənbədə KTMT üzvü olan ölkələrin Parlament Assambleyası Şurasının iclası olub və qərara alınıb ki, bloka tərəfdaş ölkələr institutu təsis edilsin. Bu haqda Rusiya Dövlət Dumasının mətbuat xidməti bildirib. Bildirilir ki, təklifi iclasda Dövlət Dumasının spikeri Vyaçeslav Volodin irəli sürüb. O deyib ki, KTMT-yə tərəfdaş ölkələr onun strukturlarında həlledici səsə malik olmayacaqlar, amma sənədlərin hazırlanmasında və kollektiv qərarların işlənilməsində iştirak edəcəklər. (Virtualaz.org) Bu da Volodinə görə, “bloka üzv ölkələrin prinsiplərini bölüşən ölkələrlə” qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə imkan verəcək. Volodin habelə deyib ki, KTMT ilə əməkdaşlıq üçün bir sıra dövlətlər maraq göstərirlər. Dövlət Dumasının Avrasiya inteqrasiya məsələləri üzrə komitəsinin rəhbəri Leonid Kalaşnikov isə deyib ki, bu formata ən çox maraq göstərən ölkələr Azərbaycan və Pakistandır.

 

Qeyd edək ki, Azərbaycan Qoşulmama Hərəkatına sədrlik edir və dəfələrlə bəyan edib ki, hər hansı hərbi bloka qoşulmaq niyyətində deyil. Türkiyənin timsalında Azərbaycanın NATO ölkələri ilə çox yüksək səviyyədə ikitərəfli əməkdaşlığını davam etdirməsi, həmçinin Ermənistan xaric, KTMT ölkələri ilə də yüksək səviyyədə əlaqələr qurması bir sıra hallarda üzv ölkə Ermənistanı belə bu qurumda aciz duruma salması faktdır. Belə olan təqdirdə “Rus NATO-su" ilə əməkdaşlığın bundan o tərəfə davam etdirilməsi digər cinahdakı müttəfiqlərimizi narazı sala bilər. Bəzən Ermənistan rəsmiləri sərsəm açıqlama verərək bildirirlər ki, Azərbaycanın bu qurumda təmsilçiliyinə veto qoyacaqlar. Bu ilin mayında mövzu yenidən aktuallaşarkən Rusiya xarici işlər nazirinin müavini Andrey Rudenko “Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) qapıları bütün ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün açıq olmalıdır”, - deyə bildirmişdi. O, Azərbaycanın üzv olmasına mane ola biləcək məqama toxunaraq demişdi: “Məsələ burasındadır ki, təşkilatın nizamnaməsinə əsasən üzv dövlətlər arasında diplomatik münasibətlər olmalıdır. Hazırda rəsmi Bakı ilə İrəvan arasında belə əlaqə yoxdur”. Rudenkonun Bakıya qəfil səfəri də müzakirələrə səbəb olmuşdu, ancaq bu haqda geniş açıqlama verilmədi. KTMT söhbətinin yenidən ortaya atılması Rusiyanın məsələni kənara qoymadığını deməyə əsas verir. Məsələ burasındadır ki, KTMT-yə tam şəkildə üzvlük mümkün deyil, çünki burada təcavüzkar Ermənistan da təmsil olunur və İrəvan işğal cinayətlərinə görə tam cavab verməyib. Bəs müşahidəçi statusu necə, mümkündürmü? Bu məsələnin perspektivi nə vəd edir. Bu istiqamətdə addım atılarsa, Azərbaycana hansı dividentləri ola bilər? Hər halda, söhbət qardaş Pakistan dövləti ilə birgə atıla biləcək addımdan gedir. Ancaq məsələnin digər tərəfi də var: Türkiyə ilə hazırkı hərbi-siyasi müttəfiqliyimiz fonunda Azərbaycanın KTMT-yə meyl etməsi problem yaratmaz ki?

 

Politoloq Elçin Mirzəbəyli “Yeni Müsavat”a açıqlamasında məsələnin gündəmdə olduğunu təsdiqləyən bəzi fikirlər söylədi: “Azərbaycan və Pakistanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında müşahidəçi statusu ilə təmsilçilikləri barədə mülahizələr artıq uzun müddətdir ki, Rusiyanın ən müxtəlif dairələri, xüsusilə də şimal qonşumuzun hərbi ekspertləri tərəfindən mütəmadi olaraq gündəmə gətirilir. Amma məlum olduğu kimi, nə Azərbaycan, nə də Pakistan bu barədə rəsmi mövqeyini açıqlamayıb. Hazırda KTMT-də müşahidəçilik institutu tətbiq olunmur. Doğrusu, bu hərbi-siyasi blok anlayışı ilə ziddiyyət təşkil edən bir məsələdir. KTMT-yə üzv olmayan ölkələr bu təşkilatla hansısa xüsusi proqramlar çərçivəsində tərəfdaşlıq edə bilərlər. Məlum olduğu kimi, NATO-da belə proqramların tətbiqi ilə bağlı mexanizmlər var və Azərbaycan da ”Sülh naminə tərəfdaşlıq" proqramı çərçivəsində bir çox ölkələr kimi alyansla əməkdaşlıq edir. Bu baxımdan ölkəmizin və qardaş Pakistanın KTMT ilə hansısa proqramlar çərçivəsində əməkdaşlıq etməsi mümkündür, amma bunun “müşahidəçi” statusu ilə baş tuta biləcəyini düşünmürəm. Hazırda KTMT üzvü olan bir sıra ölkələri və Azərbaycanla Pakistanı narahat edən ortaq təhdidlər və çağırışlar var. Talibanın fəallaşması və Əfqanıstanın əhəmiyyətli hissəsini ələ keçirməsi bütün Mərkəzi Asiya regionunu və daha geniş bir ərazini ciddi çağırışlar qarşısında qoyub. Yaxın perspektivdə biz beynəlxalq terror şəbəkələrinin də sözügedən bölgədə fəallaşmalarının şahidi ola bilərik. Bu aspektdən, Azərbaycan və Pakistan KTMT ilə beynəlxalq terrorizmə və ekstrimizmə qarşı mübarizədə hansısa ortaq platforma üzərindən hərəkət edə bilərlər".

 

“Əgər Azərbaycan və Pakistan KTMT ilə bu və ya digər proqram çərçivəsində əməkdaşlıq edəcəklərsə, bu həm də Türkiyənin dolayısı ilə həmin proqramda iştirakı deməkdir”

 

Qardaş Türkiyənin Azərbaycan və Pakistanın KTMT ilə bu və ya digər proqram çərçivəsində əməkdaşlığına gəldikdə isə E.Mirzəbəyli bildirdi ki, rəsmi Ankaranın belə bir perspektivə neqativ münasibət göstərə biləcəyinə əmin deyil: “Digər tərəfdən, nə Azərbaycanın, nə də Pakistanın Türkiyənin maraqlarına, hətta əhəmiyyətsiz dərəcədə uyğun gəlməyən hansısa addımlar atacağı inandırıcı deyil. Əgər Azərbaycan və Pakistan KTMT ilə bu və ya digər proqram çərçivəsində əməkdaşlıq edəcəklərsə, bu həm də Türkiyənin dolayısıyla həmin proqramda iştirakı deməkdir. Hər 3 dövlət bir-birilərinin maraqlarını təmsil olunduqları bütün platformalarda müdafiə edəcəklər. Buna zərrə qədər də şübhə etmirəm”.

 

Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev isə bildirdi ki, Azərbaycanın Pakistanla birlikdə müxtəlif çoxtərəfli formatlarda, o cümlədən İrəvanın iştirak etdiyi platformalarda iştirakı etməsi mümkündür: “Burada əsas məqsəd Ermənistanın gələcək fəaliyyətlərinin məhdudlaşdırılmasından ibarət olacaq. Ermənistanla istənilən dialoq, İrəvanın qonşularına qarşı ərazi iddialarından əl çəkməsindən və Azərbaycanla sülh müqaviləsini imzaladıqdan sonra baş verməli olduğuna inanıram. Əslində Azərbaycan və Pakistanın KTMT-yə müşahidəçi statusu ilə qatılması normal bir hal olar. Ancaq mən bu addımın Ermənistanın yaratdığı problemlər tam aradan qalxdıqdan, delimitasiya və demarkasiya prosesinin yekunlaşmasından, sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra atılmasının daha məqsədəuyğun olduğunu düşünürəm. Burada üzvlük məsələsindən yox, müşahidəçi kimi iştirakdan söhbət gedir. Bu da Ermənistanın Azərbaycana qarşı gələcək addımlarını məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıya bilər. Azərbaycan heç bir halda Ermənistanla vahid təşkilatın içərisində yer ala bilməz, bu, real deyil. Ancaq KTMT çərçivəsində Ermənistanın hansısa addımlarını bloklamaqdan ötrü bu addım faydalı ola bilər. Həmçinin Pakistanla birgə qoşulmağımız da onu deməyə əsas verir ki, bəlkə də ortada bizim bilmədiyimiz hansısa razılaşmalar var”. Ə.Verdiyev Azərbaycan və Pakistanın hərbi sahədə hansısa addımları atarkən bunu Türkiyə ilə müzakirə etməməsini mümkün saymır: “Amma bu, Rusiya tərəfindən səslənmiş iddiadır. Azərbaycan tərəfdən bununla bağlı rəsmi açıqlama mövcud deyil. Odur ki, hadisələrin gedişini gözləyək, tələsməyək. Azərbaycanın KTMT ilə əməkdaşlığa o qədər də böyük ehtiyac duymadığı qənaətindəyəm”.

 

Politoloq Məhəmməd Əsədullazadə bu fikirdədir ki, Rusiya Azərbaycanın KTMT üzv olması üçün bir neçə ildir danışıqlar aparır: “Hətta İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl Tovuz istiqamətində baş verən döyüşlərdə KTMT neytral qaldı. Ermənistanın bütün cəhdlərinə baxmayaraq, bu təşkilat öz susqunluğunu qorudu. Həmçinin Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Ermənistan ərazisində raket sistemlərinə zərbə endirəndə də eyni analoji halı KTMT nümayiş etdirdi. Ötən həftə Ermənistanla sərhədlərin demarkasiyasıda yaranmış təxribatlar fonunda bu təşkilatın baş katibi Zas bunun sərhəd insdenti olduğunu qeyd etdi. Bununla da növbəti dəfə neytral qaldı”. Ekspertə görə, KTMT Rusiyanın nəzarətində olduğu üçün Moskva Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişədə bu təşkilatı kənar tutaraq Azərbaycanın quruma üzvlüyü üçün əlindən gələni edir: “Məhz Azərbaycan rəsmi şəkildə KTMT üzv olmayacağını qeyd edib. Ona görə də Moskva yalnız müşahidəçi institutu təsis etmək qərarına gəlib”.

 

Politoloq bildirdi ki, Azərbaycan bununla Qərblə əlaqələri qoruyub saxlayacaq: “Həmçinin NATO ilə əməkdaşlığı davam etdirəcək. Qeyd edim ki, KTMT-də müşahidəçilik statusu əldə etməsi, taktiki baxımından heç də Azərbaycanın əleyhinə olmayacaq. KTMT-də müşahidəçiliklə Azərbaycan Qarabağda silahlı erməni birləşmələrinin ləğvini və Zəngəzur dəhlizinin açılmasını reallaşdıracaq. Hətta Azərbaycan Ermənistan ərazisində hərbi əməliyyatlar keçirərsə, KTMT Azərbaycana qarşı mövqe ortaya qoya bilməyəcək”. Ancaq M.Əsədullazadə bu qənaətdədir ki, KTMT-yə tam üzv olmaq Azərbaycanın əleyhinədir: “Ermənistan hakimiyyəti bir müddətdən sonra KTMT-dən çıxmağa çalışacaq. Azərbaycanın bu təşkilata üzvlüyü isə NATO və Qərblə əlaqələrlə zərbə vura bilər”.

 

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Elxan Şahinoğlu isə özünün feysbuk səhifəsində məsələyə reaksiya verib: “Erməni separatçıları Rusiya hərbçilərinin nəzarət etdiyi bölgəmizdə azərbaycanlı hərbçini yaralayıblar və izahat da vermirlər. Bu xəbərlə paralel mediada Azərbaycanın Rusiyanın yaratdığı Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) müşahidəçi statusunda qatılacağı xəbəri də yayılıb.  Deməli, iyulun 1-də Düşənbədə KTMT üzvü olan ölkələrin Parlament Assambleyası Şurasının iclası olub və qərara alınıb ki, bloka tərəfdaş ölkələr institutu təsis edilsin. Rusiya Dövlət Dumasının spikeri Vyaçeslav Volodinin sözlərinə görə, KTMT-yə tərəfdaş ölkələr onun strukturlarında həlledici səsə malik olmayacaqlar, amma sənədlərin hazırlanmasında və kollektiv qərarların işlənilməsində iştirak edəcəklər. Volodinin növbəti cümləsi də maraqlıdır: ”Bloka üzv ölkələrin prinsiplərini bölüşən ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmləndirilməsi təmin ediləcək". Volodin bundan sonra keçib əsas məsələyə və KTMT ilə əməkdaşlıq üçün bir sıra dövlətlərin maraq göstərdiyini bildirib. Dövlət Dumasının Avrasiya inteqrasiya məsələləri üzrə komitəsinin rəhbəri Leonid Kalaşnikov isə konkret iki ölkənin adını çəkib: “Azərbaycan və Pakistan”. Leonid Kalaşnikovun sözlərinə görə, Azərbaycan və Pakistan KTMT yanında müşahidəçi statusu almaq üçün çoxdan öz arzularını ifadə ediblər". E.Şahinoğlu bildirib ki, Azərbaycan rəsmilərinin məsələyə aydınlıq gətirməsinə ehtiyac var: “Həqiqətənmi rəsmi Bakı Azərbaycanın KTMT-də müşahidəçi statusu almasını istəyir və bununla əlaqədar olaraq təşkilata müraciət edib? Əgər belə bir müraciət olubsa, bunun hansı zərurətdən yarandığı izah edilməlidir. Şəxsən mən Azərbaycanın KTMT-yə müşahidəçi statusunda qatılmasının əleyhinəyəm. KTMT Rusiyanın yaratdığı amorf bir qurumdur. Bəli, KTMT Azərbaycanla Ermənistan arasındakı müharibəyə qarışmadı, qarışa da bilməzdi, çünki müharibə Azərbaycan ərazisində gedirdi, təşkilatın Ermənistanı müdafiə etməsi üçün heç bir əsası yox idi. Digər tərəfdən, Rusiyanı və Ermənistanı çıxmaq şərtilə təşkilatın digər üzvləri birmənalı şəkildə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir və Cənubi Qafqazda Azərbaycanla əməkdaşlığa önəm verirlər. Rusiyadan son illər silah və hərbi texnika da almırıq ki, KTMT-nin üstünlüklərindən istifadə edək. Rusiya ərazimizə atılan ”İsgəndər - M" raketlərinin izahını da vermədi. Bütün bunlar varkən, təşkilata müşahidəçi statusu ilə niyə qatılaq ki? Türkiyə ilə imzalanan Şuşa Bəyannaməsi də Azərbaycanın KTMT-dən məsafə saxlamasını diqtə edir. Azərbaycanın KTMT-yə müşahidəçi statusunda qatılması, sadəcə, Rusiyaya lazımdır ki, bizi öz orbiti ətrafında saxlaya bilsin. Bizə bu lazımdırmı?" Buna baxmayaraq, politoloq bildirib ki, Azərbaycan hakimiyyəti içərisində KTMT-yə yaxınlaşmaq siyasətini dəstəkləyənlərin olduğunu istisna etmir: “Həmin şəxslərdən biri ilə iki il əvvəl həftələrlə qiyabi polemika apardım. O dayanmadan deyirdi ki, ”Azərbaycan KTMT-yə üzv ola bilər", mən isə əksini əsaslandırırdım. Bundan bir neçə ay sonra aramızdakı polemikaya Prezident İlham Əliyevin beynəlxalq tədbirlərdən birində rusiyalı jurnalistin mövzu ilə bağlı sualına cavab verərkən nöqtə qoydu: “Azərbaycanın hərbi bloklara qoşulmaq planı yoxdur”. İnanmaq istərdim ki, bu plan dəyişməyib".