Moderator.az saytının müsahibi şair, yazıçı, tərcüməçi Etimad Başkeçiddir.

– Belə də… Deyəsən insanlar, xüsusən də qərblilər indi özünü “Ağ diş”dəki qurd balası kimi hiss edir: sən demə, işıqlı dünyada kefin istədiyini eləyə bilməzsən, həyatda çoxlu məhdudiyyət və qadağalar var. Boyun əyirsənsə, nisbətən ağrısız-acısız yaşayırsan. 

– Ədəbiyyat üçün, hə. Amma Ağ dişin yalnız atası qurd idi. Ona görə bir gözü meşədə olsa da, köpək kimi yaşadı. Yəni azadlığını və əcəlini bir qarın yeməyə satan əhliləşdirilmişlərdən oldu. Təbii, bunun koronavirus məsələsinə aidiyyəti yoxdur. Amma yenə də, “Dao”da deyildiyi kimi: “Qadağalar artdıqca insanlar yoxsullaşır”.

– Atribusiya məsələsi həmişə aktual olub, istər incəsənət sferasında olsun, istərsə də psixologiyada və ya sosiologiyada. Məncə, koronavirusu şərin özü yox, onun əsəri kimi qəbul eləsək daha düzgün olar. Çünki şərin koronavirus şəklində təcəlla etməsinə inansaq, onu əyaniləşdirmiş olarıq. Halbuki şər və xeyir – bunlar abstraksiyadır, nəzəri ümumiləşdirmədir. Yazıçı olan bəndə isə, ümumiyyətlə, mütləq kateqoriyalarla danışmamalıdır. Yoxsa filan ayağından yapışıb, “bu elektrik dirəyidir” deyən korun vəziyyətinə düşər.   

– Elə bu mülahizəyə görə. Çünki bildiyimiz Xeyir və Şər iç-içədir, biri digərini şərtləndirir, biri olmadan o biri də mövcud ola bilmir. Yəni onlar bir-biriylə müqayisədə var. Yoxsa in və yan, qadın və kişi başlanğıcı, simvolik “ağ” və “qara”, nə bilim xeyir və şər kimi anlayışlar da olmazdı. Yəni onlar həmişəyaşar anlayışlar olmazdı, hansısa tarixi mərhələdə biri o birinin başını yeyərdi, vəssalam. Amma belə olmur, bunlardan biri o birini yox etmək dərəcəsində üstələyəndə gözəgörünməz işə qarışır, hər şeyi tərsinə çevirir. Bəzi intellektuallarımızın sevimli müəllifi Karl Popperin dediyi kimi: Yer üzündə cənnət yaratmaq istəyi həmişə cəhənnəm qurmaqla nəticələnir. “Dao”ya görə, heç nə öz-özlüyündə pis, gözəl və ya eybəcər deyil: “Yoxluq və varlıq bir-birindən törəyir, asan və çətin nəsnələr bir-birini doğurur, uzun və gödək nəsnələr bir-birini tamamlayır, hündür və alçaq nə varsa bir-birinə sarı meyllənir, biri digərini tanımağa kömək eləyir”. Ona görə də, dəyərləndirmələr subyektivdir, birinin xeyir saydığını o biri şər hesab eləyir və sairə. Ona görə könül sevən göyçəkdir və hər kəsin öz bağışlayanı, öz Allahı var. Yerdə qalan şeylərin çoxu manipulyasiyadır, insanların başını piyləmək üçün düşünülmüş məntiqi konstruksiyalardır. Vəfa, sədaqət və belə-belə şeylər kimi. Mənə görə, adam ol, adam balası ol, yetər. 

– Baxın, orta əsrlərdə yaşamış italyan mütəfəkkiri var, Nikolo Makiavelli. Məşhur “Hökmdar” əsərinin müəllifi. Bu sənətkar yazır ki, tarixi şəxsiyyətlər yox, proseslər idarə edir. Bu adamın çox fikirləri ilə razı deyiləm, məsələn “məqsəd vasitəyə haqq qazandırır” filan kimi. Amma məncə, bu məsələdə haqlıdır. Stalin, Hitler, Lenin və ya hər hansı başqa “bəbək qatili”nin uşaqlıq fotolarına baxın. Adam yanağından çimdikləmək, atıb-tutmaq istəyir. İnanıram ki, hansısa başqa tarixi şəraitdə Hitler yaxşı rəssam, Stalin şair və ya din xadimi, Lenin isə həmkarlar birliyinin sədri filan olardı. Çox güman ki, Hitler, Stalin, Pol Pot olmasaydı, onların yeri boş qalmayacaqdı. İnsan belədir, prosesin məntiqinə uyğun məcburi gedişlər edir, sonra buna aludə olur. Bu situasiyanı özündə ehtiva edən ən parlaq obrazlardan biri “Master və Marqarita”dakı Ponti Pilatdır. Ponti Pilat İeşuanın günahkar olmadığını bilir, hətta ürəyindən keçir ki, ona kömək eləsin. Amma çuğullardan və yuxarı dairələrin qəzəbinə gəlməkdən qorxub, ölüm hökmü çıxarmalı olur. Bundan sonra İudanı da öldürməyi əmr edir, amma bu dəfə heyfini çıxmaq üçün. Yəni məsələ uzanır. Yanlış anlamayın, bu mülahizələr uşaq qatilinə haqq qazandırmaq üçün deyil. 

– Bu hekayədə oxucunu təsvir olunan hadisəyə inandırmaq üçün publisistik təsir bağışlayan texnikadan istifadə etmişəm. Hətta bəzi dostlar bunu olmuş hadisə sayır. Əslində hekayə, türklər demiş, tamamilə xəyal ürünürüdr. Burada məqsəd psixoloji manipulyasiyaların köməyi ilə, hekayənin bədii siqlətinə xələl gətirmədən, oxucuda müəyyən illüziyalar, gerçəklik duyğusu yaratmaqdır. Amma bədii obrazı “publisistik” elementlərlə inandırıcı hala gətirmək texnikası mənə aid deyil. Bunun, tutalım, Saltıkov-Şedrin kimi baniləri var. 

– Heç nə dəyişməyəcək. Nə qədər ki, “Vosmoyun bazarı” sivil ticarət mərkəzinə çevrilməyib, ya da oradan götürülüb yerində park salınmayıb, o həndəvərdə yaşayan on minlərlə insan cəhənnəm əzabından qurtulmayıb, koronavirusdan sonra da heç nə dəyişməyəcək.

– Bunu yəqin dırnaqarası təvazökarlığımın fontan elədiyi vaxtlarda demişəm, qüsura baxmayın. Amma ədəbi mətnlərin təsnifləndirməsində belə məsələ yer alır. Stereotiplərlə, şablonlarla dolub-daşan kütləvi ədəbiyyatdan fərqli olaraq, bu ədəbiyyat mürəkkəb bədii formalara istinad edir, əhvalat danışmır, insan tiplərindən söz açır. Yəni bu mətnlər kütləvi auditoriyaya hesablanmır, daha çox ixtisaslaşmış insanlar tərəfindən yazılır və oxunur. Onların yazılmasına daha çox əmək sərf olunur. Kobud şəkildə desək, bir var əl əməyi, bir də var tokar dəzgahında düzəldilmiş tekstlər. Kütləvi ədəbiyyat nümunələrini elementar qaydaları bilən evdar qadınlar da yazır. Bəzən yaxşı satılan kitablar da ərsəyə gətirirlər. Açığı, kütləvi ədəbiyyatı və bu istehsalat sahəsi ilə məşğul olanları qınamaq fikrindən uzağam. Çünki pop-mədəniyyətin də öz istehlakçıları və öz dünyası var.   

– Yox, mentalitet öz-özlüyündə tənəzzülə aparan faktor deyil. Baxır hansı metalitetdən söhbət gedir. Mentalitet elə bir nəsnədir ki, istəsən də yaxa qurtara bilməzsən. Amma müəyyən korrektələr etmək hər kəsin əlindədir. Burada əsas məsələ odur ki, gərək kütləvi mədəniyyətin stereotipləri ilə formalaşan kollektiv şüurun əsir-yesiri olmayasan. Heyf ki, bizdə mentalitetlə bağlı məsələlər lazımi səviyyədə araşdırılmır, normal elmi müzakirələr aparılmır, heç bir qənaətə varılmır. Hər şey kortəbii baş verir. İstənilən halda yazı-pozu adamının bilməsində fayda var: bu termin fərdlərin, sosial qrupların, geniş götürsək, millətlərin, xalqların ümumi özəlliklərini əks etdirir və kifayət qədər lokal səciyyə daşıyır. Çünki “bəşəriyyətin mentaliteti” deyilən şey yoxdur. Ona görə mentalitetin yağında yaxşı xörəklər bişirmək olar, amma bu, başqa coğrafiyalarda yaşayan insanlar üçün dadlı təam təsiri bağışlamaya bilər. Bu mənada məşhur rejissor Eldar Ryazanovun rus mentaliteti ilə bağlı dedikləri maraqlıdır. O deyir ki, – sitatın yüzdə yüz dəqiqliyinə zəmanət vermirəm, amma fikir təhrif olunmayıb – folklora baxanda məlum olur ki, ruslar hər şeyi birdən əldə eləmək istəyir, amma əlini ağdan-qaraya vurmamaq şərtiylə. Bu mentalitet insanlarda simpatiya doğurmur. Rusiyada ən yaxşı adamlar metalitetdən uzaq duranlardır. Orada Ryazanovdan başqa da rus mentalitetinin inkişafa əngəl olduğunu iddia edən adamlar var. Məncə, bu sözlər aşağı-yuxarı bizə də aid oluna bilər. Mən Ryazanovun dediklərinə özümüzdən bəzi əlavələr də eləyə bilərəm. Məsələn, söz verib, dalından qaçmaq, minnət qoymaq və sairə kimi xüsusiyyətlər. 

- Siz dünyanın doqquzda bir hissəsində, özü də ən münbit və faydalı qazıntılarla hədsiz dərəcədə zəngin olan torpaqlarda yaşayan bir xalq təsəvvür edin. Özü də bu xalq dünya əhalisinin cüzi hissəsini təşkil edir. Yəni bu qədər var-dövlətin qabağında xalqın böyük əksəriyyətinin ehtiyac içində yaşaması adama çox şey deyir. Bunu mən demirəm, dövlətin özünün statistik göstəricilərinə göz yetirmək kifayətdir. Şübhəsiz, orada imperiya ənənələri çox güclüdür və rusların çoxu bu ənənələri yaşatmaq üçün hər cür məhrumiyyətə dözür. Bu onları nə yaxşı, nə də pis tərəfdən xarakterizə etmir, sadəcə belə bir mədəni diskursa tapınıblar. Özləri bilən yaxşıdır.  

– Şaiq Vəliylə dost olmuşuq, ailəvi yaxınlığımız olub. Oldluqca kaloritli, istedadlı, dostcanlı adam idi rəhmətlik. Dəyirmanın gözündən ölü salsan, diri çıxardı. Bütün təbəddülatlara baxmayaraq, xoşbəxt ömür sürdü deyə bilərəm, əfsanəyə çevrildi. İndi ailəsi Fransada yaşayır, onlarla münasibətlərimiz heç vaxt kəsilməyib. “Oldu, deyilənlər oldu, Olacaqlar olacaqlar! Soldu, açıldı gül… soldu, Solacaqlar solacaqlar. Ağla, gülməzlər gülməzlər, Öl! Ölməzlər ölməzlər… Məni bilməzlər bilməzlər, Biləcəklər biləcəklər!” – bu şeiri yalnız Şaiq yaza bilərdi. Sumqayıtda ölüm ayağında olanda, arabir gedib yoluxurdum. O vaxt ondan bir yazı da yazdım. Hələm-hələm ağlayan deyiləm, amma o yazını yazanda da ağladım, çap olunandan sonra da. Onun o dünyada yaxşı yerlərdə olduğunu düşünürəm. 

– Fəlsəfəylə yalnız işimə görə maraqlanıram. Fəlsəfəyə ifrat aludə olanlar, bu onların peşəsiylə bağlı deyilsə, mənə bir az qaranlıq adamlar kimi gəlir. Xüsusən də sofizmlə məşğul olanlar. “Altı nömrəli palata”da Çexovun dediyi kimi: Rusiyada fəlsəfə deyilən şey yoxdur, amma hər yerindən duran filosofluq eləyir. Amma institutda antik dövrlərdən tutmuş, günümüzə qədər bütün böyük cərəyanlardan imtahan verməyə məcbur ediblər. Daosizmə gəlincə, bu daha çox təlimdir, heç vaxt rəsmi din olmayıb. Daosizmlə maraqlanmağımda əsas məqsəd “Dao De Dzin”i mədəniyyətimizə qazandırmaq fikri olub. Bu əsər, demək olar, bütün dünya dillərinə, özü də dəfələrlə tərcümə olunub. Dünyada yüzlərlə şərhçisi, ixtisaslaşmış təfsirçiləri var. Bu əsəri hələ institutda oxuyarkən tərcümə etmək istəmişdim, amma onda nə elə imkan vardı, nə də təcrübə. 

– Əslində ədəbiyyatşünaslığın özündə də poeziya və proza anlayışları arasında dəqiq sərhəd cizilməyib. Bu, mümkün də deyil. Qədim Yunanıstanda bədii tekst adına nə vardısa, hamısı poeziya adlanırdı. Mifloji mətnlər, rəvayətlər filan, ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyat sayılmırdı. Qafiyəli-vəznli əsərlər var ki, nəsrə aid edilir, heç bir ritmi, qafiyəsi olmayan əsərlər də var ki, poeziya nümunəsi sayılır. Ona görə güləbətinə uyub, mahiyyətdən uzaqlaşmağa dəyməz. Yaxşısı “danışan poetika”nı gözləməkdir. Bunu sezdiyinizə görə sizə minnətdaram.

– Stiven Kinqin təkcə “Ölü zona” əsərini yox, başqa bir neçə uzun hekayəsini də çevirmişəm, “Seçilmiş əsərləri” başlığıyla nəşr olunub. “Stiven Kinqi niyə oxumalıyıq” adlı məqaləm də yayımlanıb. Qısaca təkrar edim ki, Stiven Kinq hazırda əsərləri ən çox oxunan, ekranlaşdırılan, səhnələşdirilən müasir Amerika yazıçılarındandır. Triller, fantastika, fentezi, mistika və dram janrlarında qələmə aldığı altmışdan çox romanı, iki yüzdən çox hekayəsi ilə böyük populyarlıq qazanıb, müxtəlif dünya dillərində nəşr olunan kitablarının ümumi tirajı üç yüz əlli milyondan çoxdur. Lakin Stiven Kinq yaradıcılığının populyarlığını sadəcə kütləvi ədəbiyyat və ya bestsellerlər industriyası ilə əlaqələndirmək doğru olmazdı. Onun əsərləri haqqında müxtəlif ölkələrdə saysız-hesabsız araşdırmalar, təhlillər aparılıb və bu proses davam edir. İstənilən halda, kommersiya ədəbiyyatının ən qatı əleyhdarları belə, Stiven Kinqin özünəməxsus bədii dilinin, üslubi özəlliklərinin, tamamilə fərqli yazı manerasının olduğunu qeyd edir və onu “janr ədəbiyyatı”nın tanınmış nümayəndələri ilə eyni cərgəyə qoymur. Belə olan halda, Stiven Kinqin populyarlığını onun istedadının xarakteri və dünyagörüşünün özünəməxsusluğu ilə izah etmək lazım gəlir. 

Fürsətdən istifadə edib, oxucularımıza Alberto Moravianın “Çoçara” romanını oxumağı tövsiyə edirəm. Moravia gəlib-keçmiş ən böyük sənətkarlardandır. Mahir Qarayev onun hekayələrini tərcümə eləyib, mən “Çoçara” romanını, kitab bu adla da nəşr olunub. 

– Əvvəlcə hekayələr kitabını nəşr etməyi düşünürəm, sonra roman da olacaq. Sağlıq olsun!