Moderator.az - ın müsahibi ədəbiyyatşünas, tənqidçi, tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru Cavanşir Yusiflidir.

- Dünyada bu qədər ehtimal varsa, başqa birisini uydurmağa ehtiyac varmı? 

- Ola bilər. Min cür insan var, fərqli xarakterlər var. Araz aşığından, Kür topuğundan insanlar var. Bu müddət əsəb və gərginliklə doludur. Ancaq mən elə həmişə o gərginliyin içində olmuşam. Yazan adamın can atdığı şey özünü unutmaqdır. Boğulana, ölənə qədər.

- Bədii yaradıcılığım yoxdu. Bacarsam, roman yazaram. Amma filoloji.

- Məncə, sualın qoyuluşu düzgün deyil. Amma cavab verməyə çalışacam. Hər bir bədii mətni dilimizə, yaxud dilimizdən xarici dilə çevirəndə əsas məsələ əsərdə yuvalanmış havanı düzgün tutmaqdır. Bu ən əsas məsələdir. Belə olmadıqda, bütün lüğəti, sözü, mənanı bil, özün də hiss edəcəksən ki, nəsə alınmır. Mətni qələmə almış nasir, yaxud şair haqqında çox bilə bilərsən, bilməyin də vacibdir. Hazırlıq üçün. Amma şair, nasir həmin informasiyadan çox yazdığı mətnin sətirləri, misraları arasındadır, özü də fraqment-fraqment, hissə-hissə, tərcüməçi sadəcə bu qırıntıları uc-uca gətirir, bəzən də alınmır, hər şey baş-ayaq olur, qolun yerinə başqa bədən hissəsini necə qoya bilrəsən? Çeslav Miloş nə deyirdi? O, Heraklitə həsr etdiyi silsilədə deyirdi ki, üç növ gerçəklik mövcuddur: birincisi, bizi yaralayan və ümidlərlə bəsləyən, bizdən canını qurtaran gerçəklik – göz açıb yumunca bitib-tükənir; ikincisi, xatirələrin dünyası, - ancaq cism və bədənsiz ruhların məskəni ola bilər; nəhayət, üçüncüsü, “insan nitqinin və obrazlarının dilində kök salmış, heç zaman tamamlanmayan, qırıntı şəklində, fraqmentar şəkildə mövcud olan və kompozisiya qanunlarına (yəni, formaya) uyğun şəkildə qurulan dünya”. Üçüncü gerçəkliyin demiurqu – yazıçıdır. Sən o demiurqu tapmalısan və ondan ayrılmamalısan, tərcüməçi çevirdiyi müəlliflə bir nəfəs almağı bacarmalıdır.

- Poeziyada liderlik yoxdur, gözəllik var. Məsələn, yüzlərlə şair var, onların içində Anri Mişoya rast gələndə deyirsən, o, gözəl şairdir. Mənim Avropa və digər ölkələrin yazarlarından etdiyim tərcümələrin çoxu təsadüflərə bağlıdır. Hamını tanıyırsan, oxuyubsan, amma onlar hardasa uzaqda, bir çərçivənin içindədirlər. Həyat təsadüfi görüşlərdən ibarətdir. Birdən elə şeyə rast gəlirsən o, səni çox gözəl bir mətnin düz yanına qədər gətirir. Anri Mişonu lap yaxınlarda tərcümə elədim. Çox mürəkkəb üslubu var, elə bir situasiya yarandı ki, bu qəlizliyi hiss eləmədim, hər şey əriyib getdi. Belə də olur. Fərid Hüseynin şeirlərini ingilis dilinə çevirdim, üstündən nə qədər keçdi, baxdım ki, bunu mən necə eləyə bilmişəm. Yəni, tərcümə də yaradıcılıqdır, dərin ruhi hazırlıq tələb edir. Ən dəhşətli şey istəmədiyin, xoşlamadığın mətnləri tərcümə eləməkdir. 

- Niyə eyforiya? Bir qayda var: bir ölkənin, xalqın ədəbiyyatını sistemli şəkildə oxuduqda, eyforiyaya ehtiyac qalmır. Amma tərsinə olduqda, bunun içindən kimisə çıxarıb bütün fikirlərini onunla bağlayırsan. Ömrü boyu bircə ciddi nəsr əsəri oxumayan şair, ədəbiyyatçı birdən, məsələn, “Qızılgülün adı”, yaxud “Parfümer”i gördükdə, oxuduqda dəhşətə gəlir. Belə də olur. Amma Rembo xüsusi hadisəydi. O, belə deyək, hansısa sərgidə mükəmməl sənət əsərlərinə yox, çox gülünc, mənasız cızma-qaralara baxmağı xoşlayırdı. Özü də saatlarla.

- Fransada yaşadığı zaman müsahibinin “Şeirlərinizi necə yazırsınız” sualına belə cavab vermişdi: “...Şeiri yazmaq mənasında məndə əvvəlcədən düşünülmüş plan olmur. Bəzən məni yaradıcılıq prosesinə yönləndirən ideyalar doğur, ancaq şeiri tamamladıqda görürəm ki, nəzərdə tutulan niyyətdən çox uazğa getmişəm, bəzən onun əksini yazmışam. Mənim üçün qəsidə xüsusi bir vəziyyətdir, - məhz bu məqamda anlayıram ki, həyatı yaşayıram və onu dərindən başa düşürəm”. Şairin janra münasibətinə diqqət edin. Yəni, şairlə forma arasında münasibət əsas məqamdır. Ancaq Adonis qəsidə yazmır, modern mətnlər ustasıdır. Onun baxış bucağını müəyyənləşdirən bir deyimə baxaq: “Le temps est un oiseau qui prend l’espace. Attrape le! Toute la sagesse tiendra dans ta main”. Zaman bütün fəzanı tutan bir quşdur. Çalış onu tutasan, bütün müdriklik ovcun içində olacaq”. Əl-Məərinin fikridir.

Adonisin belə bir sualı var: “Comment transformer la vie en poésie? Voilà la question?” Yəni həyatı necə poeziyaya çevirməli? Məsələ budur. Adonis ruhunda yerin nəfəsini daşıyan, onu əks etdirən ən böyük müasir şairlərdən biridir. Livan kimi çox darısqal bir dünyada qəlbinin həqiqətini yüksək səslə və cəsarətlə deməkdən çəkinmir. Onun şair adı daşıyıcısı olduğu mədəniyyət kontekstində “ədəbi inqilab” səciyyəsi daşıyır, hər şeydən əvvəl bu mədəni ənənəni var gücüylə ötüb keçdiyinə və yeni poetika yaratdığına görə. Bir fransız müəllifinin onun haqqında dedikləri xarakterikdir: “...Və bəzən ərəb dünyasında senzuraya məruz qalır. Onun Florans Obenanı ölümü hər şeydən çox sevən kəslərin caynaqlarından xilas etmək naminə yazdığı şeirləri və “duvaq təkcə sifəti gizlətmir, həm də beyni nümayiş etdirir” anlamında məşhur ifadəsi axmaq və dəlilərin dərindən nifrət etdikləri şeydir”. 

Adonisin şair obrazında belə bir cəhət çox qabarıqdır: o, narahat olduğu ərəb dünyasının keçmişini təkrar-təkrar vərəqləməkdən usanmır. Keçmişi bəyənir, davam etdirir, indiki halını kəsib atır, tənqid edir. Eynən Gilevikin ona həsr etdiyi şeirdə olduğu kimi:

Bəli, tək

Tək bir adam türkünü qiymətləndirə bilər

Sevincini sükuta tapşıran adam.

Yalnız o adam

Türkünün nə olduğunu bilər...

Yaradıcılığı eyni zamanda plastik sənətləri, rəssamlığı, kalliqrafiyanı və kollajı əhatə edir, o səhifələrin üzərində yazı, rəng və rəsmi eyni zamanda tapa bilərsən. Adonis öz dualarında üzünü yalnız həyata tutur. Poeziya yer üzündə həyatı daha da gözəlləşdirir, müvəqqətilik hissini ötürür, səfalətdən xilas edir insanı. Müharibə, kollektiv mübarizə sürü şüurunu oyadır və bəşəriyyəti barbarizmə sürükləyir ki, bu da insanlığın sonudur. Edmond Jabe bir məqaləsində deyir ki, kitab bir gün səhrada əlinə aldığın qum dənəsi kimidir, bir neçə addımdan sonra nə olacağı bilinmir. 

Adonisin bu sözləri doğrudan möhtəşəm səslənir: Gələcəkdən gəlirəm! O, görünməyəni, yəni, hələ deyilməmiş sözləri eşitmək, onların ifadə etdiyini öz gözləriylə görmək istəyir. İçindəki sorğu-sualın ani hərəkətini yerli-yataqlı təsvir edir, azır ki, şeylərin içindəki sirdən qurtulsun. Addımladıqca addımlayır və onun poeziyasının ritmi təkbaşına addımlayan insanın ayaq səslərini xatırladır, ancaq bu ritm şəhərlərin uzaqdan hiss edilən qarışıq qoxusundan xali deyildir.

Onun poeziya ilə bağlı fikirlərinə qayıdaq: “Mənim şair kimi bütün yaradıcılığım belə bir inamla aşılanıb ki, sənət, poeziya varlığı, yaxud insanı ifadə etmir, onları tamamlayır. Hər hansı nəsnəni ifadə etmək ən yaxşı halda onun hər hansı aspekti haqqında söz deməklə məhdudlaşa bilər. Mən danışdığım an özümü ifadə etmirəm, nümayiş etdirirəm. Sənət və poeziya varlığın davamıdır. Onlardan istifadə etməklə mən gerçəkliyi çoxaldıb artırmıram, onu tutmağa çalışmıram, yalnız elə bir yeni gerçəklik uydururam ki, içindən çıxdığı gerçəkliyi eyni zamanda həm unutdursun, həm də yada salsın”.  

- Orijinal şairdir Anri Mişo, amma onu sakit oxuyub duymaq adama o qədər çətin gəlir ki... Zövq verə-verə gicəlləndirib elə yorur ki, oxucunun düşünməyə halı da qalmır. Mişonu oxumaq sanki fəhləlik əzabıdır.  

- Elə mətnlər var ki, gərginliyin zil pərdəsində yazılır. Anri Mişonun bioqrafiyasını, yaradıcılıq mərhələlərini, rəssam kimi çəkdiyi əzab və bu əzabın əsərlərini bilmək və duymaq lazımdır və bu yaradıcılıqdakı ispan və alman köklərini də. 

- Tərcüməçi, qəribə səslənsə də deyim, hər şeydən öncə içində hansı musiqinin çalındığını bilməlidir. Oyandığını, sükutun qanına bələndiyini bilməlidir. Bunu düz tapsa, şübhəsiz ki, siz dediyiniz üslubu da yüz faiz olmasa da əksərən tapacaq, buna müvəffəq olacaq. Şairin ifadə etdiyi və misralar arasında gizlənmiş mənalar toxum kimi cücərəcək.

- Bütün dillər tanrının dilləridir.

- Hər iki müəllif əsəri rus dilindən çevirib. Böyük zəhmətdir. Vaxt gələr orijinaldan tərcümə olunar. Onda tərcümənin uğurlu, yaxud uğursuz olmasından bəhs etmək olar. Rəfili tərcümə elədiyi əsəri və onun müəllifini çox gözəl bilirdi və üstəlik, Hüqo romantizmini də. Ancaq bütün bu nəsnələr tərcümə prosesində uçub gedir.

- Poeziyada, ümumən ədəbiyyatda udmaq-uduzmaq məsələsi yoxdu. Poeziya yorula bilər. Gizlənə bilər. Amma gözlə qaş arasında. 

- “Dahi” sözü elə cavanlara yaraşır. Ümidverən, gənc və perspektivli yazarlar var, əlbəttə. Ad çəkmək lazımdırmı? Mən onsuz onlar haqqında ayrıca yazıram. Burda düz çıxmaz. 

- Bədii əsərdə, mətndə bu dedikləriniz əlaqəlidir, ayrı deyildir. O sistemdə yüksək bədii dil, mahircəsinə qurulmuş süjet anlayışı olmur, olursa, demək əsər alınmayıb. Əsərdə, əksinə - dil görünməməlidir, süjet xətti də sənin içindən keçməlidir. Elə deyilmi? 

- Yeməkdən ümid yaxşıdır. İnşallah! Sağ olun.