Professor Salen Məmmədovun “Moderator az” – da  çap etdirdiyi "Hətta bütün neft və qaz gəlirlərini təhsil və elmə yönəltsəydik, yenə də uduzmazdıq" (//www.moderator.az/news/249917.html)  məqaləsi müəllifi narahat etdiyi kimi, məni də rahat burxmadı. Məqalədə dünya təhsil sistemində baş verən trendlərdə  ölkəmizin zəif durumu  əks olunub. Müəllif  ciddi cəhtlə təhsil vasitəsi ilə problemlərimizin  həll etməyin mümkünlüyünu Məhəmməd Hadi (1879-1920), Hüseyn Cavid (1882-1941) kimi isbat etməyə cəhd edir.  

M.Hadi nə deyirdi:  

Məktəb nə demək? Xadimi “qüdsiyyəti millət”

Məktəb nə demək? Baisi ülviyyəti şövkət,

Məktəb nə demək? Cilvəgahi- nuri həqiqət....

H.Cavid isə düşüncələrini daha lakonik və möhtəşəm ifadə etmişdi: “Təhsildə İlahi güc var”. 

Rəhmətlik Mehdi Mehdizadədən başqa bu fikirləri heç kəs eşitmədi. 70-ci illərin sovet əxlaqı ilə yüklənmiş sonrakı təhsil nazirlərin çoxu təhsili bataqlığa sürüklədilər. Bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş dəyərli pedaqoq alimimiz Əjdər Ağayev: “Səməd Vurğun poeziyada, Üzeyr Hacıbəyov musiqidə kimdirsə, Mehdi Mehdizadə təhsildə odur” - demişdir. Bu fikirlərdən 50 il sonra YUNESKO da bəyan etdi ki, “təhsil xəzinəsi özündə” olan varlıqdır.

Yazdığım yüzlərlə məqalələrdə və ya kitablarda (misal üçün: “Təhsilimiz Dünən, Bugün və Sabah” Bakı, 2003 ) mən də bənzər fikirləri söyləmişəm və daha ciddi demişəm: “təhsil maşını pulu biliyə çevirmir”, “təhsil dərk edilməmiş həqiqətdir”, və ya “Qarabağ problem tək Müdafiə Nazirinin problemi deyil, həm də Təhsil Nazirinin problemidir”  və sairə.  Qeyd edim ki, miqyas etibarı “təhsil problemi” ilə “Qarabağ problemi” eyni tərtiblidir. Qoogle-də axtarış versəniz “təhsil probleminə” 941 min, “Qarabağ probleminə” isə 1180 min məqalə taparsınız. Təhsili ikinci Qarabağ probleminə çevrilməkdədir.

Hörmətli prof. Saleh Məmmədovun məqaləsi  konseptual məqalədir, yeni ideyalarla zəngin məqalədir. Saleh  müəllim istəyir ki, zaman itirmədən təhsil problemi ilə ciddi məşğul olaq. Bu niyyətlə o, elm və təhsildə Finlandiya. Sinqapur, Hollandiya və İsrail təcrübəsində istifadə etməyi məsləhət görür.

Professor təklif edir ki, inkişafın obyektiv sosial qanunauyğunluqları var. Onlardan zamanında istifadə etmək lazımdır:

• təhsil səviyyəsi ilə ümumi inkişaf səviyyəsi arasında düz mütənasib asılılıq var;

• təhsil indeksi yüksək olan ölkələrdə iqtisadi inkişaf və təhsil işçilərinin orta əmək haqqı  daha  yüksəkdir. 

Biz də nə vaxtsa bu qanunlardan istifadə edəcəyik. Ancaq professor S. Məmmədov istəyir ki, biz təcili olaraq istifadə edək. Nümunə üçün Sinqapur və Finlandiya təcrübələrinin göstərir:

Professor hesab edir ki, Sinqapur lideri  Li Kuan Yu zamanında qeyri - standart qərar qəbul edərək, öz ölkəsində parlaq bir işıq yandırdı. O, hesab etdi ki, dünyaya açılmaq üçün yalnız ümumdünya dili ilə ciddi uğurlar əldə etmək olar. Li Kuan Yu  Sinqapurlulara tamam yad olan bir dili - ingilis dilini  humanitar predmetlər milli dillərdə tədris olmaqla,  dövlət və təhsil dili elan etdi.  Millətçi ünsürlərin “vay millət”, “vay din”, “vay dil” kimi hay küylərinə baxmayaraq, qısa zamanda bütün əhalininin ingilis dilində təhsilini və ünsüyətini təmin etdi və  ölkə iqtisadiyyatı yüksəltdi.  

Bizim yaşadığımız coğrafiyanı  nəzərə alaraq Saleh müəllim rus dilini həm regional dil, həm türk dünyasının çox hissəsinin ünsiyyət dili kimi öyrənilməsini zəruri sayır. 

Li Kuan Yu təhsil prosesində (həm də idarəetmədə) ciddi idarəçiliyi tətbiq etdi. Təhsil və tərbiyyənin  sərt üsullarından istifadə etdi. “Dua oxumaqla donuz darıdan çıxmaz”  el misalına sökənərək ölkədə ölüm hökmü tətbiq etdi. Cəmiyyətin savadlanmasını niyyəti ilə gəncləri ali təhsilli qadınlarla evlənməsini stimullaşdırdı. 

Professor  bəşəri təcrübədən istifadə edərək, bir çox Avropa ölkələrində olduğu kimi, bakalavr təhsilinin müddəti 3 ilə endirilməli və bununla bərabər ali təhsiin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə yanaşı yaxın dövrlərdə tələbələrin sayını ən azı 1,5 dəfə artırmaq lazım olduğunu söyləyir. Magistr və doktorluq təhsili dəfələrlə genişləndirilməsini təklif edir. Təhsil üzrə iki ölkənin- Sinqapur və Finlandiyanın, elm üzrə İsrail və Hollandiyanın təcrübəsi əsas götürülərək spesifik özəlliklər nəzərə alınmaqla proqramı qurmaq zəruriliyini vurğulayır. İqtisadi tərəqqi naminə o, hsab edir ki, təhsil və elm sistemi tamamilə yenidən qurulmalıdı.

Mən də bu təkliflərin ciddi tərəfdarıyam. Qeyd edim ki, ölkəmizdə hər yüz gəncin cəmi 16-17 - si ali məktəblərdə təhsil alır və bu çox alçaq göstəricidir. Saleh müəllim təklif edir ki, maqistratura, dokturantura (elmi təhsil) üzərində daha ciddi iş aparılmalıdır. 

Prof.S.Məmmədov qeyd edir ki, Finlandiya bu gün əsrlər boyu formalaşmış ənənəvi tədris sistemini  modernləşdirərək  predmet-fənn sistemindən problem- mövzu sisteminə keçir. Hər bir dərs məktəblərdə problemlərin elmi müzakirəsinə çevrilir, elm universitet, akademiyadan məktəb siniflərinə daşınır. 

Bu yanaşma təhsil tarixində paradiqmanın dəyişməsi deməkdir. Paradiqmalar dəyişəndə  elmdə  inqilab  baş verir. Bu yeniliyi gözdən qaçırmaq olmaz. Pilot məktəblər şəklində bu yenilik nəzarətə götürülməlidir. Əks halda geriqalma qaçılmazdır. Qardaş Türkiyə də Finlandiya təcrübəsinə biganə qalmamalıdır. 1930-cu illərdə böyük Atatürk “istiqrarımız səmadədir” demişdir. Onun sələfləri kosmosu dərk etmədikləri üçün, bu fikri qiymətləndirə bilmədilər.  Türkiyə gün də kosmos kulubunun üzvi deyidi. Bunu yaddan çıxarmaq olmaz.

1995 ci ildə  Cənubi Koreyalı bir təhsil ekspertinin dediyi sözlər yadımdan çıxmır: “biz başa düşdük ki, Allah-təala biz koreyalılara başımızdakı ağıldan başqa heç nə verməyib”.  Bu səbəbdən də hər yerdə küçədə, ağac kolgəsində, körpünün altında və mümkün olan hər yerdə məktəblər açdıq, insanları təhslləndirdik və muradımıza çatdıq. 

Təhsildə keyfiyyəti artırmaq üçün idarəetmənin xüsusi yeri var. İdarəetmə - mühərikin, radionun, tranzistorların, penisilin, aspirin kimi tibb dərmanları ixtiraları kimi çox əhəmiyyətli  beş ixiradan biri sayılır. Idarəetmədə açar vəzifə düzgün qərarlar qəbul etməkdir. On il öncə dediyim bir fikri təkrarlayıram: “insanlar düzgün qərarlar qəbul etməklə şəxsiyyətə, dövlətlər düzgün qərarlr qəbul etməklə qüdrətli dövlətə çevrilirlər”.  Düzgün qərarlar qəbul etmək kadırların  kamilliyindən asılıdır.  Məmurların kamilliyini aşağıdakı düsturla təyin etmək olar:

 

Düsturdan görünür ki, əgər bir nazirin, rektorun, məmurun ictimai mənafesi şəxsi mənafedən çoxdursa, deməli, o, kamildir. Əks halda o, cahil insandır. 

2013 –cü ildə Mikayl Cabbarov cənabları təhsi naziri təyin ediləndən bir neçə ay sonra mən onu “qeyri - standart düşüncəli” nazir adlandırdım. Amma niyəsin kimsə soruşmadı?  Niyəsin indi deyim. 

Misal üçün, o zmnların standart düşüncəyə görə buraxılış siniflərində orta məktəb attestatları satılırdı. Nazir dedi ki, hər kəsə attestat verilsin! Bu o deməkdir ki, attestat məsələsində sələfləri yuxarıdakı  kəsrinin məxrəcinə (şəxsi mənafeyə), M.Cabbarov isə sürətə (dövlət mənafesinə) işlədi. Bu artıq qeyri standart düşüncə idi. Bu düşüncə ilə o, təhsildə çox yeniliklər etdi. Digər misal,  əgər prof. Ə.Muradov “narxozu” UNEC-ə çevirə bildisə, deməli, o, kəsrin məxrəcinə yox, sürətinə işləyir. Şükürlər olsun , bir çox universitelərimizin rektorları kəsrin sürətinə işləyirlər. Ancaq məxrəcə işləyərək, böyük var-dövlət toplayan rekorlar da az deyil. Birincilər kamillərin, ikincilər isə cahillərin sırasındadır.

Sonda qeyid edim ki, prof Saleh Məmmədovun İslam dini ilə bağlı fkirlərini heç bölüşmüəm. İslam dininin cəmiyyətə təsirini  bu coğrafiyadan Nobel mükafatı almış fizik Abdüs Salamın və kimyacı Əhməd Zevaylın kitablarında araşdırılıb. Onların heç biri dini günahkar saymırlar. Mən də bu məsələni araşdırdım və belə nəticəyə gəldim ki, günah inacda deyil, qüsurlu dünyagörüşdədir. İslam dini elmi, xristian dinindən az müdafiə etmir. Sadəcə İslam dünyasında elmi mərkəzlər Tusi, Əl Burini, İbni Sina  kimi çoxsaylı fənnləri (ona yaxın)  mükəmməl bilən  nəhəng alimlər (fərdlər) ətrafında yaranırdı. Qərbdə yanaşma fərqli oldu. Onlar fərd ətrafında yox, bir çox alimlər (kütlə) ətrafında universitetlər yaratdılar. Fərd ölən olduğundan nəhəng alimlər öləndən sonra  onların yaratdıqları universitet də ölürdü. Bilik toplamırdı, kitabxana yaranmırdı, elm biliklər nəsildən nəsilə ötürülmürdü. Qərb univerisitetində bir alim dünyasını dəyişəndə, yerdə qalanlar sağ olduğundən universitet fəaliyyətini dayandırmırdı. Nəticədə, bilik kitabxanalarda toplanırdı və  gələcək nəsillərə ötrülürdü.  Bu səbəbdən də bir çox Qərb universitetlərin yaşı min illərlə ölçüür. 

Malaziya da İslm dünyasının bir parçasıdır. Ancaq orda da elm və təhsilin vəziyyəti Türkiyədən qabaqdadır. 

Prof.Saleh Məmmədov bir maliyəçi olaraq təhsillə  biganə qalmaması çox sevindiricidir.  İnanıram ki, deyilən hər sözün, hər fikrin faydası olduğu kimi, bu məqalənin də faydası olacaq.  Arzu edərdim ki, təhsil təəssübkeşləri bu məqaləni oxusun və müzakirə etsinlər.