Törətdikləri cinayətlərə görə həbs edilən məhkumların islahı prosesi, onların yenidən tərbiyələndirilməsi, bu məqsədlə həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyini xarakterizə edən amillər hər zaman antik filosoflardan tutmuş müasir dövrümüzün hüquq mütəxəssislərinə qədər hər kəsi düşündürən məsələlər olub.
Moderator.az saytının əməkdaşı hüquqşünas-publisist Şəmsəddin Əliyevlə söhbətində bütün bu məsələlərə aydınlıq gətirməkə yanaşı, son dövrdə ölkəmizdə hüquqi müstəvidə həyata keçirilən islahatları da şərh etməyə çalışıb.
I hissə burada: //www.moderator.az/news/231717.html
-Məhkumluq həyatı yaşayan şəxslərin davranışına nəzarətin tarixi haqqında nə deyə bilərsiniz? Bu praktika ilk dəfə nə vaxt, hansı ölkədə tətbiq olunub?
-Məhkumların davranışlarına ilk nəzarətin həyata keçirilməsi 1887-ci ildə ABŞ-da, “Boston tədbiri” kimi qeydə alınmışdır. Həmin akta görə cəzasını çəkmiş şəxslərin işlə təmin olunması öhdəliyi qoyulmuşdu və belə hallara nəzarəti polis orqanları həyata keçirirdi. Bu gün, həmin Amerikada cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad olunanların davranışlarına çox ciddi nəzarət var. Ona nəzarəti həyata keçirən zabit- məmurunun istədiyi vaxtda təhkim olunduğu şəxsin ünvanına gəlməyə, onu yanına dəvət etməyə, necə işləməsi, hara və kimlə getməsini izləməyə, hətta ona “qadağan saatı ” tətbiq etmək hüququ olur. Bir neçə ştatlarda, məs;Vircinyada bu məqsədlə - nəzarəti gücləndirmək üçün GPS-ultrasəsli texnika vasitəsilə məhkumun davranışları fiksə edilir, məlumat toplanır, monitoring edib mərkəzə ötürməklə, şəxsin davranışları qəlibə salınır. Lakin Britaniyada İctimai mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslərə qarşı xüsusi nəzarət səma cisimlərinin (sputnik) müşahidəsi altında həyata keçirilir.
-Cinayətkarlığın yaş kateqoriyasına görə təsnifatlandırılması prosesi həyata keçirilirmi? Əgər keçirilirsə, o zaman bu baxımdan vəziyyət necədir?
Hazırda dünyada “cinayətkarlığın cavanlaşması” ciddi narahatlıq doğuran məsələlərdəndir. Aparılan interaktiv sorğular əsasında məhkum olunmuş şəxslərin əsas kateqoriyasını 16 yaşdan 35 yaşa qədər olanlar təşkil edir. Məhkumların islah olunması ilk olaraq cəzasını çəkdiyi yerlərdə, azadığa buraxıldıqdan sonra ona təhsilinin davam etdirilməsi üçün imkanın yaradılmasında, işlə təmin olunmasına xüsusi qayğının həyata keçirilməsində (sosisl adaptasiyasında), ailə həyatının normal məcraya yönəldilməsində, cəmiyyətdə sosial qruplar arasında qarşılıqlı, isti, mədəni münasibətlərin bərpa olunmasında mümkündür.RF-də keçirilən sorğular zamanı məlum olmuşdur ki, azadlıqdan məhrum olunmuş şəxslərin 45 faizi azadlığa buraxıldıqdan sonra məhkumluqlarının olması səbəbindən işə qəbul edilməsindən imtina edilir.Bəzən çətin durumda və məhrumiyyətlərlə üz-üzə qalan, iradəsi zəif belə şəxslər həyatda çıxış yolu tapa bilmədiklərinə görə, yeni cinayətlərin törədilməsində israrlı olurlar. Əvvəllər məhkum olunmuşların müəyyən qrupu - “Həmişə ailəmin yanına qayıtmaq istəyi ilə yaşamışam. Lakin 5 il bundan əvvəl (həbsxanada olduğu müddətdən qabaq) ailədəki sosial çətinliklərin həll olunmamasını, əksinə bir az da dərinləşməsini, yaxşılığa doğru heç nəyin dəyişilmədiyini gördükdə qəhər məni boğdu. Nə etməliyəm – sualına cavab tapa, hara, kimə müraciət edəcəyimi bilmirəm...”fikirləri kövrək və həssas fikirlər kimi düşündürücüdür və belə hallarda yeni cinayətlər üçün əlverişli şərait yaranır...
-Sabiq məhkumların davranışına nəzarət nə dərəcədə zəruridir? Doğrudanmı bu şəxslər mütəmadi şəkildə nəzarət altında saxlanılmalıdır?
-Bəzi hüquqşunaslar əvvəllər məhkum olunmuşların davranışlarına ciddi nəzarətin əleyhinə çıxış edirlər. Mən isə belə qənaətdəyəm ki, ”hərbi xarakterli” nəzarət həmişə vacibdir. Lakin cəzadan azad olmuş məhkumların ailə vəziyyətinə, işə bərpa olmalarına, təhsillərinin davam etdirilməsinə, habelə pulsuz tibbi müayinəyə kömək etməklə yeni və təkrar cinayətlərin qarşısını almaq olar. Azad olmuş bütün məhkumların davranışlarına şübhə ilə yanaşmaq təhlükəlidir. Belə şəxslərlə xarakterlərinə və mədəni səviyyələrinə uyğun davranmaq məsləhətdir. Ciddi nəzarət residivlərə, ağır və xüsusilə ağır cinayətləri törətmiş şəxslərə qarşı da həyata keçirilməlidir. Narkomanı müşahidə altına almaqdansa, onu müalicə etmək, oğrunun hərəkətlərini isə qəlibə salmaq ağıla sığmadığından mənzillərin və obyektlərin texniki qurğular vasitəsi ilə müşahidəyə cəlb etmək üçün əhali arasında geniş profilaktik söhbətlərin aparılması daha əhəmiyyətlidir. Lakin mənzillərin mühafizə altına alınmasına görə ödəniləcək haqq ailənin aylıq gəlirinə mütənasib olmalıdır. Oğru biləndə ki, mənzillər (daşınmaz əmlaklar, obyektlər) mühafizə olunur, riskli hərəkət etməz.
-Sizcə keçmiş məhkumların işlə təminatı ilə bağlı hansı çətinliklər var?
-Qeyd etdiyim kimi, məhkumların işlə təmin olunması məsələsi ciddi problemlərdəndir. Peşələrinə və bacarıqlarına uyğun məşğulluq məsələlərinin həllində mövcud çətinliklər və süni əngəllər-işsizlik problemi cəmiyyət üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Onların azadlıqdakı adaptasiya dövrü bəzən uzun çəkdiyindən, həbsxana mühitində formalaşan spesifik cəhətlərin təsirindən uzaqlaşmaq əvəzinə, ictimaiyyət üçün zərərli vərdişlərə və arzuolunmaz hallara meyl edirlər. Məhkumların məşğulluqlarının həllində olan bürokratik əngəllər residiv(geri qayıtma) cinayətlərin artımına yol açır. Bu minvalla istəsək də, istəməsək də ictimaiyyət arasında əvvəllər məhkum olunmuşlara qarşı “düşmənçilik” əhvalı güclənir, hüquq-mühafizə orqanları bu yöndə mübarizənin səmərəliliyini görməyəndə təssüf hissi keçirir və azadlıqdan məhrum olma ilə əlaqədar cəzaların sanksiyasının genişləndirilməsi və sərtləşdirilməsi qənaəti güclənir. Bəzən cəza çəkmə yerlərindən azad olunan məhkumlar cəmiyyət üçün “Çağrılmamış qonaq” təəsuratını bağışlayır. Yaşadığı və yaxud, işlədikləri yer üçün “arzuolunmaz şəxs-persona non qrata” statusuna malik olurlar. Sirr deyil ki, müasir sosial-humanist cəmiyyətdə rahat yaşayanlar həbsxanadan qayıdan kriminal keçmişi olanlarla bir arada, məhəllədə və yaxud, binada yaşamağını arzulamır. Bəzən, keçmişi bulanıq belə şəxslər həyata baxışlarını qısa vaxt ərzində dəyişə bilsələr də, əhatəsində olacaq insanların onlara qarşı münasibəti dəyişmir. Aparılan təhlillər və sorğular belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, oğru “oğruluğunu”, quldur “quldurluğunu”, qarətə meyilli olan ünsürlər vərdişlərindən əl çəkmək və islah olunmaları üçün verilən imkanlardan faydalanmaq əvəzinə təkrar qəsdlərə, “canavar ət yemək vərdişindən” dayana bilmədiyi kimi, belələri də hərəkətlərini tərk etməyə iradələri çatmır. Buna təsir edən səbəblərdən biri də Avropa Şurasının insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə çinovnikləri ölkələrə səfərləri zamanı məhkumların saxlanıldığı şəraitlə tanış olduqda problemlərin aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verirlər. Lakin məhkumların cinayət əməllərinin qurbanlarına çevrilən şəxslərin həyatı,səhhəti və digər problemlərinin həlli avropa çinovniklərini əsla maraqlandırmır, qurbanlar ümumiyyətlə yada düşmür. Məs:qatilin qətlə yetirdiyi ailə üzvlərinin, quldurun hücumuna məruz qalmış və ya soyğunçunun əmlakını açıq taladığı şəxsin vəziyyəti ilə mraqlanmaq, dərdinə şərik olmaq halları heç vaxt olmamışdır. Bir növ daha çox cinayəti törədənlərin hüquqları müdafiyə alınır, Qurbanların hüquqları yada düşmür. Belə yanaşma bəzən zərərçəkənlə cinayətkarın yerlərini dəyişməyə məcbur edir. Bu”zərin“hökmüdür.
Bu gün, müasir dünya cəmiyyətində hökm sürən ayrı-seçkilik halları azadlığa çıxmış məhkumlar üçün normal yaşamağa və xüsusi həyat norması yaratmağa yetərli deyil,hər yerdə avropanın xislətinə xas yabanı vərdişlər və əxlaqa zidd normalar metastaz verir.Bu kateqoriyadan olan şəxslərlə təmasda olub anlaşmaq da səmərə vermir və həmişə xoş təəssürat bağışlamır. Məhkumlar problemlərinin həlli ilə bağlı üz tutduqları bəzi vətəndaşların onlara qarşı qeyri hümanist münasibətlərinin şahidi olduqda,qayğı ğörmədikdə özlərini “lazımsız əşya” kimi hiss edir, cəmiyyətə etibarını itirir, gələcəyinə inanmırlar. Ona görə də,cəmiyyətə adaptasiya olmaq çətinləşir, bəzən də mümkünsüz olur.
-Cəza müddəti başa çatan məhkumların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan hansı amillər var?
-Məhkumların islah olunmasına əngəl törədən problemlərdən biri də, onların cəzaçəkmə müəssisələrində submədəniyyətin dəyərlər sisteminə, çoxluğun mədəniyyətindən danışıq jarqonu, davranış mədəniyyəti və geyimi ilə fərqlənən mədəniyyətə üstünlük verməsidir. Məhkumluğu olan, cəmiyyətdə əks münasibət gördükdə əvvəlki submədəniyyətinin təəsüratı altında yaşamağa qərar verir. Belə “qayda ”, “qanunlar” , “anlayışlar” insanın geridə qalmasının və nihilizmin təzahürüdür. Ona görə də “hörmət” gördüyü kriminal aləmə üstünlük verir, residiv davranışa və qanunları pozmağa hazır olur və s.
Qədim zamanlardan bu günə qədər qanunu pozanlara qarşı cəzanın tətbiqi və məhkum olunmuşların islah olunması problemi həmişə ətrafı düşündürmüşdür.
-Məhkum edilən şəxslərin islahı sahəsində vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün hansısa maarifləndirici xarakterli tədbirlərə ehtiyac varmı?
-Məhkum olunmuşların islah olunması üçün elmə əsaslanan təbliğat və təşviqat xarakterli tədbirlərə üstünlük verilməlidir. Belə tədbirlərə: məhkumların ümumtəhsil səviyyələrini artırmağı, sağlamlıqlarının mühafizəsi, təşkilatlarındakı şəraitə və qaydalara uyğunlaşdırmaq, neqativ sosial – psixoloji halları neytrallaşdırmaq, cəmiyyətdən təcrid olmaq vərdişlərini unutdurmaq, xeyirli əlaqələrə meyilli olanlara sosial dəstək vermək (xeyirxahlığı aşılamaq), onları bu minvalla azadlığa hazırlamaq və s.aid etmək olar Qeyd etdiklərim təxmini tapşırıqlar sırasında olsa da fayda verə bilər. Belə yanaşma məhkumlarda,eyni zamanda cəmiyyətin hər bir üzvünün özünə qarşı tələbkarlığı və məsuliyyəti aşılamağa, ətrafa qarşı isə qayğı və hörmətlə yanaşmağa, ictimai maraqlara üstünlük verməyə və patriotizmin formalaşmasına kömək edəcək. Qənaətimə görə məhkumlar üçün adaptasiya mərkəzlərinin yaradılmasına da ehtiyac var.
Beləliklə, Beynəlxalq həbs qaydalarının 58-ci maddəsində qeyd olunguğu kimi “azadlıqdan məhrum olunmaqla və yaxud bəraətlə bağlı verilən hökmün məqsədi son nəticədə cəmiyyəti müdafiə etmək və cəmiyyəti təhdid edən əməllərin qarşısını almaqdan ibarət olur”. Bu baxımdan qəbul edilən məhkəmə aktının – hökmünün mahiyyəti üzrə əsas məqsədi yalnız o halda həllini tapa bilər ki, hüququ pozan şəxs özünü qanunlara sözsüz tabe olmağa hazır görür, ona itaət etmək qabiliyyəti yetərincə olmaqla təhlükəsiz yaşamağını da təmin etmiş olur.
Seymur ƏLİYEV
