Bu il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 ili tamam olur. Bu tarixi gün Azərbaycan xalqının həyatına böyük və əlamətdar hadisə kimi daxil olmuşdur. Şərqdə ilk demokratik dövlət quruluşunu yaratmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti istiqlaliyyətimizi elan edərək xalqımızın müstəqillik əzmini nümayiş etdirmişdir.
Bu dövlətin yaradıcıları iki dəfə göz yaşlarına qərq olur. Birinci dəfə 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Milli şurasında. Bu, sevinc yaşları idi. "Milli şura çox böyük ruh yüksəkliyi ilə ayaq üstə və sevinc yaşları içərisində Azərbaycan istiqlaliyyəti haqqında bəyannaməni qəbul edir". İkinci göz yaşları sevinc deyil, kədər göz yaşlarıdır. Bu göz yaşları Respublikanın Parlamentinin 27.04.1920-ci ildə keçirilən son - 145-ci fövqəladə iclasında axır. Bu, o iclas idi ki, hökumətin kommunistlərə verilməsi məsələsini müzakirəyə qoyur.
Bəli, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 23 ay yaşadı (28.05.1918 - 27.04.1920), ancaq çox iş gördü. O, Azərbaycan tarixinin çox işıqlı bir parçası kimi tarixə daxil oldu. Onun həyata keçirdiyi tədbirlər arasında milli dil, məktəb, tədris məsələləri xüsusi yer tutur. Bu kitabda həmin məsələlərdən danışılır.
Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk dünyasında deyil, bütün islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan Azərbaybaycan Demokratik Respublikasının təməl daşını quran, sonralar ömür yolu, həyatı zəngin və keşməkeşli hadisələrlə dolu bir dastana çevrilən, xalqımızın böyük oğlu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Atası din xadimi olsa da, həyata açıq gözlə baxmış, məktəb yaşına çatmış oğlunu şəriət dərslərini yox, dünyəvi elmləri öyrənməyə yönəltmişdir. Onun, oğlunu məşhur pedaqoq S.M.Qənizadənin (1846-1942) müdir olduğu ikinci “Rus-müsəlman” məktəbinə qoyması gələcək mütəfəkkirin taleyində böyük rol oynamışdır. Buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə öz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Onun inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf edir. 1902-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə “Müsəlman gənclik təşkilatını” yaratmışdır. Bu XX əsrdə Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.
Istiqlal mücadiləmizin baş qəhrəmanı, baş mühacir Məhəmməd Əmin Rəsulzadə....ilk mühacirət çemodanının qulpunu Təbrizdə, Tehranda tutdu o....sonra Moskva, İstanbul, Varşavada, Buxarestdə, Berlində.... Azərbaycan Cumhuriyyətinin banisi, tarixi Şəxsiyyət, Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu, istiqlal məfkurəmizin yaradıcısıdır Məhəmməd Əmin Rəsulzadə... iran Senatının sədri, vaxtilə məşrutə hərəkatında onunla birgə çalışan Seyid Həsən Tağızadə onun haqqında demişdir: “Rəsulzadə bütün ömrüm boyunca Şərq dünyasında rastlamadığım, fövqaladə nadir insanlardan biridir. Tərbiyəli, güclü, sağlam məntiq sahibi, öz yoluna dərin inam bəsləyən bir mücahid, örnək olan insan idi”.
Azərbaycan rəssamlığının patriarxı Oktay Sadıqzadə xatırlayırdı: Nizami metrosunun zərgərpalan küçəsində həyətində hovuzu, armud ağacı olan bir ev imiş. Dayısı Məmmədəli bəy də orda yaşayırmış. Atası Molla Ələkbərlə evli olan Zal qızı Zinət gənc yaşlarında dünyasını dəyişir.... tale tərəfindən ilk zərbəsini o zaman alır.
1904-cü ilin axırlarında “Müsəlman demokratik “Müsavat” cəmiyyəti”nin əsasında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası (RSDFP) Bakı Komitəsinin nəzdində “Müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatı” yaradılmasında iştirak etmişdir. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mövsümov (1882-1907), Məmməd Həsən Hacınski (1875-1931) və Məmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar. M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa görkəmli inqilabçılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın üzvü idilər. Təşkilatın “Hümmət” adlı qəzeti də nəşr edilmiş, qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Lakin hələlik onun bir nömrəsi də tapılmamışdır.
Bundan sonra qəzet öz nəşrini dayandırır, 1906-cı ilin dekabrından “Təkamül” adı ilə çıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərinə və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin göndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu dövrdə mətbuatda (“Şərqi Rus”, “Hümmət”, “Təkamül” və s.) dərc olunmuş yazılarında xalqa söz, mətbuat, vicdan, cəmiyyət və ittifaqlar yaratmaq azadlıqları verilməsi, vətəndaşların əmlakının və canlarının toxunulmazlığının təmin olunması tələbləri ilə çıxış edir, xalqı maariflənməyə çağırır, Rusiyanın Azərbaycanda yeritdiyi milli qırğın siyasətini kəskin tənqid edirdi. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn günü, onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, İ.V.Stalin ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət göstərən İ.Stalinlə çox səmimi və yaxın dost olmuşdur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Stalin ilə də dostluğu var idi. O Stalini çar pristavlarının alindən xilas etmişdi. Şah Sultan Hüseyn məscidi adlanan yerde minbərin altında onu gizlədir. Bir həftə orda gizlənib. Heç kimin ağlına girməyib ki, bir xaçpərəst məscidin içərisində gizlənə bilər. Stalin vəzifəyə gələndən sonra da onların dostluğu davam edib. 1920-ci ildə Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə Stalin həbsxanada görüşəndə ona deyir ki, siz çar Rusiyasına qarşı ciddi mübarizə aparmış şəxsiyyətsiz. Siz nə həbsxanada çürüyəcək insan, nə də öldürüləcək insansız. Məncə, sizə azadlıq verilməlidir. Onların hər ikisi çar Rusiyasına qarşı mübarizə aparmış, çar Rusiyasının yıxılmasında önəmli rol oynamışdılar. Onları ideya yaxınlığı birləşdirirdi. Yerində nə quracağıq, bax onlari o ideya ayırırdı. Rəsulzadə öz xatirələrində yazır ki, baxmayaraq ki, əvvəllər dost olmuşuq, Stalin türklərin ən qəddar düşmənidir.
Onun meydana atılmağı ilə təxminən Azərbaycan mətbuatının üzə çıxmağı eyni vaxta düşür. Həmin dövr üçün onun publisistikasına fikir versək, Molla Nəsrəddin üslubunu da orda tapmaq olar, Əlibəy Hüseynzadə üslubunu da. Çox sayda dil bilməyi, xüsusilə şərq dillərini gözəl bilməyi onu seçilmişlərdən edirdi. Hicrət yaşamış bir şəxsiyyət idi. Cəmi 12 ilə yaxın Azərbaycanda olub. Hara gedibsə, özü ilə Azərbaycanı aparıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə rus-tatar məktəbində oxumasına baxmayaraq , azərbaycan, türk dilllərini təbliğ edib. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 40-a qədər qəzet və jurnal nəşr edilirdi. Onların 30-u rus dilində, 6-ı erməni dilində, 4-ü gürcü dilində. Azərbaycan dilində bir dənə belə olsun mətbuat orqanı yox idi. Digər Qafqaz xalqları ilə müqayisədə Azərbaycanda siyasi partiya, siyasi təşkilat yox idi. Bele bir dövrdə parlaq günəşə çevrildi, xalqa azadlıq, istiqlaliyyət gətirdi Rəsulzadə.
Bu dövrdə Azərbaycanda Rus-sosialist fəhlə demokrat partiyası dərin kök salmışdı. Bu partiya Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmayan qərarlar verirdi. Milli mübarizə ön sırada deyildi, sinfi mübarizə rəhbər tutulurdu. Və bu bir qüsur idi. Çünki Bakı kimi güclü proletar şəhərində bolşeviklərin böyük təbliğatı gedirdi. Milli təbliğat ondan geri qalırdı. Mizan tərəzini quran ilk Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. Sosial demokrat təşkilat olan Hümmətin yaradıcılarından biri idi. 1906-cı ildə özünün dərnəyini Müsavat cəmiyyətinə çevirdi. Həmin cəmiyyət İranda gedən məşrutə hərəkatı liderləri ilə gizli əlaqələr qururdular. Rəsulzadə 1906-cı il fevralın 20-də İrşad qəzetində ilk dəfə olaraq İranla bağlı yazı yazdı. Rəsulzadə həm o taylı Azərbaycan, həm də bu taylı Azərbaycan problemləri ilə məşğul olurdu. 1909-cu ildə Osmanlı dövlətinin konsulluğunda Səttarxan ilə görüşü olub. O dövrdə Səttarxan və Bağırxan Osmanlı dövlətindən siyasi sığınacaq istəmişdi. Çünki həm ingilislər, həm ruslar yaşamaları üçün onmlara təminat verməmişdilər. Rəsulzadə Səttarxandan aldığı müsahibəni Tərəqqi qəzatində çap etdirir. Tərəqqi qəzatində Rəsulzadənin “İrandan məktublar” başlığı altında yazılar çap etdirir. Iranda yaşamış azərbaycanlılar haqqında ilk məlumatı özünün “İran türkləri” adlı əsərində verir. Həmin əsər 1911-1912-ci illərdə “Türk yurdu” jurnalında çap olunur. Rəsulzadənin Səttarxanla ikinci görüşü Tehranda, üçüncü görüşü isə Atabəy parkı(Təbrizdə) adlanan yerdə (ind.rus səfirliyi) baş tutur.
AXC-nin süquta uğramasında həm daxili, həm də xarici səbəblər var idi. Ermənilər bolşeviklərin istəyilə Qarabğda üsyan qaldırmışdı. Ona görə də ordumuzu ora səfərbər etmişdik.
Mirzəbala Məmmədzadə yazırdı:”İstiqlalçı, milliyyətçi inqilabçı Rəsulzadə insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal deyə-deyə dünyaya göz açdı, insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal deyə-deyə bu dünyaya göz yumdu ”. O bütün həyatını Azərbaycanın azadlığına , istiqlalına həsr edən milli qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqudur. O Azərbaycanın bölünməsini, kiçilməsini heç vaxt istəməzdi. Bircə dəfə Azərbaycan sözünü kiçiltmişdi, o da oğluna Azər adını qoyan zaman.
Könül Məmmədova
Qərbi Kaspi Universitetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin araşdırmaçısı
