Kabinetinə girəndən dərhal sonra Hitler adəti üzrə divardan asılan iri bədənnüma güzgüyə baxdı və təxminən iyirmi saniyə güzgü qarşısında durub dünyanın “ən nəhəng şəxsiyyəti”ini seyr edəndən sonra iri, parıltılı masasının arxasında əyləşib düyməni basdı. 

Bir neçə saniyə sonra onun katibi Rudolf Hess kabinetə daxil olub iki ayağını cütləşdirərək sağ əlini yuxarı qaldırıb Hitleri salamladı:

”“ Hayl Hitler! 

Hitler onun salamını sağ əlini yüngülcə qaldırıb endirməklə alıb dilləndi:

”“ “Şərq nazirliyi” ilə tez bir zamanda əlaqə saxlayın! Mənə tez bir zamanda 1918-ci ildə Çar Rusiyasının tərkibindən çıxıb müstəqil olmuş, 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən işğal olunub yenidən Rusiyaya birləşdirilən... 

O, sağ əlinin baş barmağı ilə şəhadət barmağını bir-birinə sürtdü:

”“ Hə, Azərbaycan. Azərbaycan Demokratik Respublikası, ümumiyyətlə Azərbaycan milləti və həmin Respublikanın lideri olmuş..

 O bu səfər barmağını üzünə sürtdü:

”“ Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında ətraflı məlumat lazımdır. 

Rudolf vaxtilə hərbi təyyarəçi olmuş bir general və yaxud nəhəng Reyxin başçısının katibi kimi yox, komandirinin qarşısında baş əyən adi bir əsgər kimi baş əyib,-“Hayl Hitler”,-ifadəsini təkrar edərək kabinetdən çıxdı. 

Rudolf Hess kabinetdən çıxandan sonra Hitler ayağa qalxıb masasının arxasından asdığı iri dünya xəritəsinə diqqətlə tamaşa etməyə başladı və iri Rusiyanın yanında çox kiçik görünən Azərbaycanı tapdı. Əlindəki çubuğu düz Bakının üstünə qoyaraq sanki kiminləsə söhbət edirmiş kimi uca səslə dilləndi:

”“ Bakı.. Neft şəhəri. Torpağının altı başdan-başa neft yataqlarıdır. 

Sonra o çubuğu Xəzər dənizinin üzərində gəzdirdi:

”“ Hələ bu dəniz... Neftlə çox zəngindir. Bu isə yüz milyardlar deməkdi, yüz milyardlar. Mən sizi hökmən ələ keçirdib Reyxi möhkəmləndirəcəyəm. İndiyə qədər ruslar içir bu şokalad rəngli, qiyməti heç bir şeylə ölçülməyən mayeni, bundan sonra almanlar içəcək. 

Hitler qısa nitqini bitirib yenə güzgü qarşısına keçdi və şəhadət barmağını qaldırıb güzgüdəki əksini hədələdi:

”“ Mən zarafat eləmirəm...

Hitlerin Məhəmməd Əmin bəy haqqında məlumatın  “Şərq nazirliyi” tərəfindən toplanmasını istəməsi təsadüfi deyildi. Bu nazirlik Hitlerin göstərişi ilə Almaniyanın SSRİ-yə hucumundan bir müddət əvvəl, yaradılmışdı. Nazirliyin əsas vəzifəsi Rusiyanın işğal etdiyi torpaqlarda yaşamış, torpağı işğal olunandan sonra xarici ölkələrə qaçmağa məcbur olmuş müsəlman liderlərlə maraqlanmaq, onların Almaniyaya münasibətini öyrənmək və imkan daxilində Almaniyanın düşmənlərinə qarşı onların gücündən istifadə etmək idi. Nazirliyin başında Hitlerin ən etibarlı adamlarından biri Rozenberq dayanırdı. Nazirlik üç bölmədən ibarət idi: siyasi bölmə, idarəçilik bölməsi və iqtisadi bölmə. Siyasi bölmədəki Qafqaz şöbəsinə professor van Mende başçılıq edirdi. Professor bir dəfə Polşada olarkən faşistlərin, xeyli müsəlman-türkü yəhudi hesab edərək güllələdiyinin şahidi olmuş və bu barədə Rozenberqə məlumat vermişdi. Rozenberq də öz növbəsində bunun qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə başlamışdı. Şübhəsiz ki, Rozenberq də bütün faşistlər kimi müsəlmanların halına yanmırdı. Burada məqsəd başqa idi. Məsələ burasında idi ki, Hitler hələ ki SSRİ-də yaşayan müsəlmanları özündən incik salmaq istəmirdi. Bu da əslində çox amansız və qəddar olan Hitlerin çox hiyləgər bir siyasəti idi. O, “Yalnız kommunisitlərə və yəhudilərə ölüm”-şüarından istifadə edərək, SSRİ torpaqlarında yaşasalar da, cani-qəlbdən kommunist olmayan insanları öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Ona elə gəlirdi ki, bu ona yenicə başladığı müharibəni udmaqda kömək eləyə bilər. Qana susamış bu adam bir Azərbaycan zərb-məsələnin mənasına uyğun olaraq “özünə yer eləyəndən” sonra ona hüsnü-rəğbət göstərən inasanların da əksəriyyətini  vəhşicəsinə qətlə yetirtdiyi kommunistlərin və yəhudilərin halına salmaq fikrində idi. İndi isə ona qeyri kommunist və yəhudilərlə “sülh” lazım idi. Şübhəsiz ki, bunu onun sadiq kölələri professor van Mende də, Rozenberq də çox yaxşı bilirdi. Odur ki, “Şərq nazirliyi” ilə nəyin bahasına olursa olsun, bunun qarşısnı almaq lazım idi. 

 Rudolf Hitlerin kabinetinə düz dörd saatdan sonra qayıtdı. Onun qoltuğunda iri bir qovluğ var idi. O, yenə hərbi salam verib qovluğu masanın üstünə qoydu və hərbi vəziyyət alaraq dilləndi:

”“ Bütün məlumatlar toplanıb mənim fürerim. 

Hitler dərhal qovluğu açıb içindəkilərə nəzər yetirməyə başladı və oxumağa başladı. Orada bu sözlər yazılmışdı:

”“ Azərbaycanlılar... Azərbaycan SSR-də 3 milyon, İranda on milyon, Türkiyədə bir milyon və dünyanın başqa ölkələrində bir milyondur. Dünyanın ən yaraşıqlı millətlərindəndir. Türk mənşəli xalqdır və türk dilinin oğuz dialektində danışırlar. Etnogenezlərində Qafqazın qədim sakinləri olan albanlar, yəni qıpçaq türkləri, on min il əvvəl altaylardan Qafqaza köçmüş oğuz türkləri, qismən ləzgilər, farslar və ərəblər iştirak etmişlər. Qafa quruluşlarına görə arilərdən qətiyyən geri qalmırlar. Avropa irqinin Cənubi-Şərq qoluna aiddilər. Əsasən bir qədər qarabuğdayı, qəhvəyi və ya şabalıdı gözlü, qara, cod saçlı, geniş alınlı olurlar. Boyları müxtəlifdir. Kişiləri zatən cüssəli görünür, qadınları zərifdir. Kişiləri fiziki cəhətdən çox qüvvətli olurlar. Yüksək əmək qabiliyyətlidilər. Güclü enerjiyə, yüksək intellektə mailkdirlər. Qonaqpərvər, sülhsevər və xeyirxahdırlar. Aralarından xeyli ailm, elm adamı, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər çıxır. Mətbəxləri dünyanın ən öndə gedən mətbəxlərindəndir. Olduqca ləziz yeməkləri var. Bİr qədər sadəlöhv və hiyləsizdilər. Kin saxlamağı bacarmırlar.  Kökü çox qədimlərə gedib çıxan bir xalqdır. Lakin bir millət kimi formalaşmaları İslam diniylə bağlıdır. Qədim zamanlarda bir qismi göy tanrıya inanmış, böyük bir qismi xristian olmuş, az bir qismi isə atəşpərəstliyə etiqad göstərmişdir. Səkkizinci əsrin axırlarından, doqquzuncu əsrin əvvəllərindən İslam dinini qəbul etməyə başlamışlar. İslam dini onlara böyük bir mədəniyyət gətirmişdir. Belə ki, dünya şöhrətli alimləri, filosofları, şairləri məhz İslam dini orada yayılandan sonra yetişmişdir. Buna misal olaraq böyük alim Nəsrəddin Tusini, filosof Bəhmənyarı, şair Nizamini, musiqişünaslar Urməvini, Əbdülqədir Marağayini və başqalarını göstərmək olar. On dörd məmləkəti özündə cəmləşdirən Səfəvilər dövlətinin qurucusu, böyük padşah, siyasi xadim, sərkərdə, pəhləvan və şair Şah İslamyıl Xətai bu kökdəndir. 

Adət və ənənələrini həyatlarının mənası kimi qoruyub saxlamışıar. 

Hitler bölməni oxuyub qurtaranda nazik dodağlarını büzərək başını qəribə şəkildə tərpətdi. Bu da onun azərbaycanlılar haqqında yazılanların həqiqət olduğuna inansa da, bu xalqın yüksək mənəvi keyfiyyətlərini qəbul eləməməsi idi. Reyxin başçısı zatən almanlardan başqa heç bir xalqı yüksək məziyyətlərlə görmək istəmirdi və yalnız almanları ağa bir millət hesab eləyirdi. Onun üçün hətta almanlarla bir kökdən sayılan ingilislər belə nökər bir xalq idi və onlar da almanların qul-beçəsi olmalı idilər. 

Hitler sənədin arxasını nədənsə əvvəlkindən daha uca səslə oxumağa başladı:

 Məmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə. 1884-cü ildə Bakı yaxınlığında Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Uşaq vaxtı dini təhsil almış, yeniyetmə vaxtlarında Bakıda “Rus-müsəlman” məktəbində oxumuş, sonra təhsilini Bakı texniki məktəbində , özü də rus dilində davam etdirmişdir. 1902-ci ildə 18 yaşında ikən artıq “Müsəlman Gənclik Təşkilatı”nı yaratmışdır.  Bu təşkilat XX əsrdə Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi. Bir az sonra “Müsəlman demokratik “Müsavat cəmiyyəti” adı ilə gizli fəaliyyət göstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulmuş və burada başlanmış Məşrutə inqilabına istiqamət verici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, “Müxəmməs” adlı ilk şeiri “Şərqi-Rus” qəzetində çap olunmuşdur. 

   Hitler Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tərcümeyi-halının bir hissəsini dodaqaltı oxuyandan sonra gözünə Berlin sözü dəydiyindən arxasını nisbətən ucadan oxumağa başladı:

”“ Məmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə 1932-1934-cü illərdə “İstiqlal” qəzeti, 1934-1938-ci illərdə isə “Qurtuluş” jurnalı çap olunmuşdur. 1933-cü ildə onun Berlində çap olunan “Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər” adlı kitabı tək Almaniyada deyil, bütün Avropada böyük marağa səbəb olmuşdur. 

Hitler sonuncu cümləni bitirəndən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tərcümeyi-halını ürəyində oxumağa başladı və bu, təxminən on dəqiqə davam elədi. Reyxin rəhbəri oxumağını bitirəndən sonra ayağa qalxıb kabinetdə bir neçə dəfə var-gəl elədi. Sonra adəti üzrə güzgü qarşısında dayanıb güzgüdəki əksinə baxaraq dilləndi:

”“ Türklərin arasında çox güclü adamlar olub, indi də var, çox güclü adamlar. Belə çıxır ki, Mustafa Kamal Atatürk tək deyilmiş. Başına beş-on nəfər adam yığıb, osmanlılardan hərbi və siyasi dəstək almaq, Almaniyanı özünə tərəf çəkmək və dünyanı lərzəyə salan bolşeviklərə qalib gələrək müsəlman Şərqində ilk dəfə respublika yaratmaq. Avropalılar belə adamlardan ibrət götürməlidilər. O, bir neçə il Almaniyada yaşayıb.  Deməli, Almaniyanı yaxşı tanıyır və alman xalqına pis bələd deyil. Hər halda əminəm ki, o, Almaniyanın düşməni deyil, dostudur. Mən onunla mütləq görüşməliyəm, mütləq.  

 Hitlerin məqsədi “Şərq nazirliyi” xəttilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Almaniyaya dəvət eləmək və ona yağlı vədlər verərək onun vasitəsilə Qafqazdakı bütün türk-müsəlmanları öz tərəfinə çəkmək idi. Əlbəttə, Hitler Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin öz torpağından didərgin düşdüyünü çox yaxşı bilirdi.  Lakin “Sovet Azərbaycanı” deyilən bir məmləkətdə gizli şəkildə ona intəhasız sevgisi, məhəbbəti olanların sayı onu sevməyənlərin sayından daha çox olmasına da yüz faiz əmin idi. 

 Onların görüşü üç gündən sonra baş verdi. 

 Hitler, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni qəbul edən zaman öncə bir neçə saniyə onu diqqətlə təpədən-dırnağa qədər süzdü, sonra təbəssüm etməkdən çox bütün bəşəriyyətə nifrət ifadə edən baxışlarıyla qonağını salamladı və daha sonra ona əliylə oturmağa yer təklif elədi. Məhəmməd  Əmin bəy başıyla təşəkkürünü bildirib möhkəm ağacdan düzəldilmiş kətilin üstündə əyləşdi və Hitlerin nə deyəcəyini gözlədi. 

Hitler nəzərlərini qonağından bir qədər ayırandan sonra yenə onun üzərində cəmləşdirib sözə başladı:

”“ Almanca səlist danışdığınızı bildiyim üçün tərcüməçiyə ehtiyac duymadım. İnanıram ki, dediklərimi yaxşıca anlayacaqsız. 

Məhəmməd Əmin bəy yüngülcə başını tərpətdi. Hitler onun almanca aydın şəkildə başa düşdüyünə əmin olub sözünə davam elədi:

”“ Sizin haqqınızda əvvəllər də eşitmişdim. İndi isə, Reyxə təşrif gətirdiyinizi eşidəndən sonra barənizdə əməlli-başlı məlumat toplamağı qərara aldım. Sözün açığı, həyat yolunuz, siyasi fəaliyyətiniz məni valeh etdi. Millətini, xalqını və min illirlə əcdadlarının yaşadığı torpağı müvəqqəti də olsa rus imperiyasının cəngindən azad etmək asan bir şey deyil. Açığını deyim sizinlə görüşməyimə çox şadam. Sizi elə belə də təsəvvür edirdim. İlk baxışdan da çox xoşuma gəldiz. Mənsub olduğunuz xalq haqqında da məlumatım var. Heyrətamizdir. Düşünürəm ki, xalqınızın və sizin mənə və alman xalqına münasibətiniz müsbətdir. Buna görə də söhbətimizin məntiqi nəticəsi hər ikimizin istədiyi kimi bitəcək. 

Məhəmməd Əmin bəy bəşər övladının qanına susamış vəhşiyə baxmadan dilləndi:

”“ Mənim mənsub olduğum xalq bütün bəşəriyyəti sevir, o cümlədən də almanları. O ki qaldı sizə, bunun cavabını vermək mənim üçün çox çətindir, çünki mən çoxdandı xalqımın arasında deyiləm, siz isə 1933-cü ildən etibarən dünyada tanınmağa başlamısız. O ki qaldı mənə, mən yalnız xalqımın rifahı, xoşbəxtliyi üçün çalışıram və xalqıma, millətimə xeyir gətirən, eyni zamanda xeyir gətirə biləcək insanları sevirəm. Ziyan vuran və ziyan vura biləcək adamlara isə nifrət edirəm. 

Hitler sakitcə soruşdu:

”“ Sizcə, mən sizin xalqınıza xeyir gətirirəm, yoxsa ziyan verirəm?! 

 Bu səfər Məhəmməd Əmin bəy Hitlerin düz gözünün içinə baxdı:

”“ Xeyir barədə danışmaq üçün müəyyən dəlillər və subutlar lazımdır. Sözün düzü, müharibənin kim tərəfindən başlanmasından asılı olmayaraq o bəşəriyyətə ancaq fəlakət gətirir. Düzünü bilmək istəsəz aldığım məlumatlara görə müharibə mənim xalqıma həddindən artıq faciələr gətirib. 

Hitler çiyinlərini çəkdi:

”“ Sizi başa düşürəm. Amma yəqin xəbəriniz var ki, müharibə alman xalqına da acılar gətirib. Bunu kim inkar edir ki?! Lakin bir münəccimlik eləyib gələcəyə baxmaq lazımdır. Mən tək Almaniyanın deyil, bütün dünyanın gələcəyini olduqca parlaq görürəm. Yəhudilərdən, kommunistlərdən, marksisitlərdən, leninçilərdən təmizlənmiş pak bir dünya. 

Məhəmməd Əmin bəy qeyri-adi üsulda naxışlanmış tavana baxdı:

”“ Bundan ötrü bəşər övladının üstünə bomba yağdırmaq lazım idimi?! 

Hitler bir qədər səsini qaldırdı:

”“ Müharibəni udmaq üçün düşmənin gözünü qorxuzmaq lazımdı. Siz yəqin ki, suda-quruda yaşayan timsah deyilən heyvan haqqında eşitmisiz?!.. Timsah şikarının başını bədənindən qoparıb, ona rəqib ola biləcək aslan sürüsünə  göstərir və bununla da aslanları qorxuya salır. Timsah bunu ona görə edir ki, aslanlar o hansısa bir heyvanı ovlayarkən ona mane olmasınlar. SSRİ Almaniya üçün çox təhlükəli bir rəqib ola bilərdi. Odur ki, biz rusların gözünü qırmaq qərarına gəldik. Belə düşünürəm ki, bu mənim tərəfindən yürüdülən misli görünməyən bir siyasətdir. 

Hitler yəqin ki, bu səfər özündən asılı olmayaraq güzgü qarşısına keçib yenə bir neçə saniyə güzgüdəki əksinə tamaşa eləyəndən sonra sözünə davam elədi:

”“ Görürəm söhbətimizin məcrası başqa bir istiqamət aldı. Məni düşündürən isə tamam başqa məsələdi. 

Hitler Məhəmməd Əmin bəyə tərəf dönüb bir qədər aşağı əyildi:

”“ Mən neft haqqında danışmaq istəyirəm, daha doğrusu, torpağı neft yataqları ilə çox zəngin olan Bakı şəhəri haqqında fikirlərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. 

Hitler yüngülcə köksünü ötürüb sözünə davam elədi:

”“ Mən inanıram ki, Almaniya ordusunun SSRİ-nin bütün torpaqlarını, o cümlədən də Qafqazı ala biləcəyinə şübhə eləmirsiz?!

Məhəmməd Əmin yenə Hitlerə tərəf baxmadan onun sualını cavablandırdı:

”“ Mənim buna şübhə eləyib-eləməməyim heç nəyi həll eləmir, hörmətli Fürer. Hamı bilir ki, Almaniyanın dünyanın heç bir dövlətinin malik olmadığı olduqca qüdrətli ordusu var. Lakin yenə təkrar edirəm, yandırmaqla, güllələməklə, viran eləməklə, bombalamaqla qailb gəlmək yüzlərcə xalqı, milləti özündən narazı salmaq, həmin xalqlara düşmən kəsilmək deməkdi. Tarix boyu belə olub ki, sığalla, nəvazişlə, qayğı ilə daha çox zəfər qazanılıb, nəinki yırtıb dağıdmaqla, qan tökməklə. 

Hitler artıq ona dərs verən qonaqdan bezmişdi. Lakin bütün qəddar hökmdarlar kimi “işi keçdiyi” adama, başqalarına qarşı verdiyi amansız hökmlərdən vermək fikrində deyildi. Odur ki, sinirləri bir xeyli gərilsə də özünü ələ alıb dilləndi:

”“ Siz bizim siyasətimiz haqqında səhv fikirdəsiz, cənab Məmməd Əmin Rəsulzadə. Mən bayaq da dedim, biz insanlığa ləkə vuran, genetik kodunda çirk olan, əcdadı min toxumdan əmələ gələn, eyni zamanda lənətə gəlmiş Marksın, Engelsin, Leninin açdıqları zəhərli cığırla gedən bəşəriyyət düş-mənlərini məhv eləyirik. Onu da bilin ki, biz Qafqazı alandan sonra Qafqaz xalqları ilə almanlarla rəftar elədiyimiz kimi rəftar edəcəyik. Onlara hər cür azadlıq verəcəyik. Siz buna əmin ola bilərsiz. Bizim sizdən, yəni Qafqaz xalqlarından heç bir təmənnamız yoxdur. İstəyimiz yalnız neftdəndir. 

Hitler yenə Məhəmməd Əmin bəyə tərəf əyildi:

”“ Sizin mənsub olduğunuz xalq firavan ömür sürəcək. Dövlətiniz 1918-ci ildə olduğu kimi müstəqil olacaq. Siz də onun rəhbəri kimi vəzifənizə qayıdacaqsız. Bunun müqabilində mən Bakı neftinin yalnız və yalnız beş faizini istəyirəm. Beş faizini. 

Məhəmməd Əmin bəy ehmallıca ayağa qalxdı. Üzündən Hitlerin sözlərindən möhkəm qəzəbləndiyi hiss olunurdu. Lakin o polad iradəsinə uyğun təmkinini tamamilə pozmadan Hitlerin qarışıq ifadələr əks etdirən gözlərinə baxdı:

”“ Hörmətli Fürer! Siz bilən mən axmağammı?!

Hitlerin cəlladlıq yağan baxışlarında süni bir təbəssüm göründü:

”“ Əlbəttə, yox. 

Məhəmməd Əmin bəy sözünə davam elədi:

”“ Siz hələ ki işğal etdiyiniz dövlətlərin heç birinə azadlıq verməmisiz. O ki, qaldı neftə, artıq yüz qırx ildir Rusiya Bakının neftini daşıyıb aparır. Azərbaycan bu müddət ərzində öz neftindən demək olar ki, heç bir xeyir görməyib. Azərbaycanın inkişaf eləmiş dünya dövlətləri ilə ayaqlaşması üçün nefti bütünlüklə özünə lazımdır. Siz dövlət büdcəsi milyardlarla ölçülən Almaniyanın xəzinəsini Bakının neftindən gələn gəlirlə xeyli artırmaq istəyirsiz. Mən isə inək kimi sağılan, bunun əvəzinə başına gündə saysız-hesabsız qapazlar vurulan bir xalqın nümayəndəsi kimi danışıram.  İndi özünüz deyin, hansı normal bir adam sizin təklifinizlə razılaşa bilər?! O ki qaldı Azərbaycanın yenidən müstəqil olmasına, mən inanıram ki, inşallah, bir gün Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı vətənimin hər guşəsində dalğalanacaq. Necə ki, demişəm, bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz. 

Məhəmməd Əmin bəy sözünü bitirib, Avropanı zağ-zağ əsdirən hökmdarın kabinetini tərk etdi. 

Hitler onun arxasınca baxmadı və ona qarşı sərt tədbirlər görülməsi üçün də əmr vermədi. Sadəcə olaraq güzgü qarşısına keçib bir xeyli öz əcaib-qəraib görkəminə tamaşa elədi və üzündə xeyli pərişanlıq əlamətləri göründü. İlk dəfə idi ki, o güzgüdə olduqca qüdrətli, nəhəng, intəhasız bir intilekdə, kimsəyə məxsus olmayan bir ağılda, ən güclü siyasətçi, zəfər zəfər arxasıyca qazanan bir hökmdar deyil, əlindən heç nə gəlməyən bir əbləh görürdü.