BAXCP sədrinin müavini Bünyamin Qəmbərli ilə şair-publisist Heydər Oğuzun ənənəvi debatını Moderator.az oxucularına təqdim edirik:
-28 May Respublika Günüdür. Bu gün münasibətilə hər birinizi Moderator.az adınadan təbrik edirik. Necə hesab edirsiniz, bizim bu bayramı keçirməyə mənəvi haqqımız çatırmı?
Bünyamin Qəmbərli: - Təbrikiniz üçün çox sağ olun, çox təşəkkür edirəm. Azərbaycan Türkünün böyük övlarlarından olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani deyirdi ki, "müstəqil olmayan bir millətin əzmi və şərəfi yoxdu!" . Mən bu gün bizə bu əzmi və şərəfi yaşadanları minnətdarlıq və rəhmətlə anır, bu əzmi və şərəfi duyan, ləzzətlə və şərəflə yaşayan və qorunmasını düşünən hər bir Azərbaycan vətəndaşını, yurddaşımı və soydaşımı qutlayır , millətimizin hər bir fərdinə tezliklə bütöv və böyük Azərbaycan dövlətinin vətəndaşı olmağı diləyirəm. Sualınıza gəlincə deyə bilərəm ki, kimliyindən, nəçiliyindən, necəliyindən asılı olmayaraq Azərbaycanın bağımsızlığını istəyən, bu bağımsızlığı qorumağın vacibliyini düşünən, bu bağımsızlığın ləzzətini duyan, bu ləzzəti doyasıya yaşamağı bacaran hər bir soydaşımızın və yurddaşımızın bu bayramı keçirməyə tam mənada haqqı var. Bu bayramı kimlərsə bizə tabaqda gətirib verməyib. Bu bayramı biz onminlərlə soydaşımızın və yurddaşımızın qanı bahasına qazanmışıq. Azərbaycan xalqı dünyanın yeganə xalqıdır ki, torpaqları 1813-cü ildə çar Rusiyası tərəfindən işğal olunandan sonra daim birləşmək, bütövləşmək, yenidən bağımsızlığını qazanmaq uğrunda savaşıb. Azərbaycan xalqı yeganə xalqdır ki, bir əsrdə-iyirminci yüzildə beş dəfə bağımsızlıq mübaizəsinə qalxıb və bunun dördü beynəlxalq qüvvələrin birgə fəaliyyəti ilə beşikdəcə boğulub. 1908-11-ci illərdə Azərbaycanın güneyində Səttarxan Təbrizdə Məşrutə inqilabı elədi, bir-neçə dövlətin əlbirliyi ilə qan içində boğuldu. 1918-ci ildə Azərbaycanın qüzeyində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini qurdu, yenə müxtəlif dövlətlərin iştirkı ilə bağımsız dövlətimiz süquta uğradıldı, vətənimiz yenidən işğal altına düşdü. 1920-ci ildə Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə Azadistan quruldu. Yenə köhnə müttəfiqlər daha böyük güclə azadlıqsevərləri öz qanlarında boğdu. 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə 21 Azər (12 dekabr) hərəkatı qalib gəldi, amma antiazərbaycan qüvvələri vaxt itirmədən hərəkətə keçdi və bu bir illik uğurların izini qanla yuyub təmizlədi. Nəhayət 1988-ci ildə Əbülfəz Elçibəyin rəhbərliyi ilə başlayan Xalq Hərəkatının nəticəsində Azərbaycan 1991-ci il oktyabrın 18-də yenidən bağımsızlığını elan elədi. Hər dəfə olduğu kimi bu dəfə də bir-birinə düşmən bütün dövlətlər və qüvvələr Azərbaycan məsələsində bütün ziddiyyətlərini bir qırağa qoyaraq birləşdi. Azərbaycanın bağımsızlığını istəməyən, Azərbaycanda siyasi və iqtisadi marağı olan, Azərbaycanı özünün arxa bağçası kimi görən bu qüvvələr Azərbaycanda bəlkə də Azərbaycan tarixinin ən qanlı dövlət çevrilişi və iç savaşını hazırlamışdı.Amma Əbülfəz Elçibəyin və Heydər Əliyevin sayəsində Azərbaycan dövləti planlanan tələlərə düşmədi və bu gün bağımsız dövlət kimi varlığını sürdürür. Son olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, Uca Yaradan Azərbaycanın bağımsızlığı uğrunda qurban gedən hər bir yurddaş və soydaşımıza rəhmət eləsin, millətimizin əzmini və şərəfini bir daha işğalçıların basqı və cəzaları ilə sınağa çəkməsin, ulusumuzun azadlığını, dövlətimizin bağımsızlığını əbədi eləsin!
Heydər Oğuz: - Bünyamin bəy məsələyə müstəqillik baxımından yanaşır. Bu məsələdə də mənim dostumla ciddi fikir ayrılığım var. Açığı, hesab etmirəm ki, biz müstəqilik. Zənnimcə, sovet imperiyası öz formasını dəyişərək, bu gün eyni qaydada davam edir. Kadrlar da həmin kadrlardır, idarəçilik prinsipi də. Sadəcə dövlətimizin adındakı Sover Sosialist kəlmələrini ixtisar ediblər. Ad dəyişikliyi isə məfhumu dəyişikliyi olmadığından mən ölkəmizin müstəqil olduğunu da düşünmürəm. Hesab edirəm ki, bu məsələ başqa debatın mövzusu olduğundan detallara girmədən sizing sualınıza qayıtmaq istəyirəm.
Bilirsiniz ki, cümhuriyyət ərəbcə cümhur (toplanmaq) sözündən əmələ gəlib, toplum deməkdir. Onun siyasi mənası mütləqiyyətin inkarı üzərində qurulmuş dövlət şəkilidir. Dünyada bir neçə cür respublika şəkili var. Bunlardan biri monarxiyalı respulikaçılıqdır ki, İngiltərə, İspaniya, Yaponiya kimi dövlətlər bunun örnəklərindən biridir. Bu dövlətlərdə rəsmən monarxlar, şahlar, krallar olsa da, onların dövlət idarəçiliyində rolları məhduddur. Ölkələr xalqın seçdiyi vəkillər və ali icra aparatı tərəfindən idarə olunur. Şahlar və krallar isə simvolik xarakter daşıyır.
İkinci cümhuriyyət şəkili prezidentli respublikaçılıqdır ki, bu sistemlərdə ölkənin rəhbəri birbaşa xalq tərəfindən seçilir və dövləti idarə edir.
Üçüncü forma isə parlamentli respublikaçılıqdır ki, burada xalq öz millət vəkillərini seçki yoluyla müəyyənləşdirir və öz səlahiyyətini təmsilçilərinə verir. Bu təmsilçilər isə ölkənin hökumətini və dövlət başçısını seçir.
Göründüyü kimi, bütün növ və şəkillərindən asılı olmayaraq, bütün respublikaların söykəndikləri əsas meyar seçkilərdir. Seçkilər yoxdursa və ya onun nəticələrini xalqın iradəsi formalaşdırmırsa, respublikadan da danışmağa dəyməz. Nə yazıq ki, Azərbaycandakı ictimai-siyasi durum heç bir respublikaçı gələnəyə uyğun deyil. Ən azı ona görə ki, bizdə ümumiyyətlə seçki yoxdur. Seçki adıyla manipulyasiya vardır. Respublikaçı gələnəklərdən uzaq bir toplumun isə bunu bayram etməsi nə qədər düzgündür və ya sizin təbirinizlə desək, buna nə qədər mənəvi haqqı çatır, elə bilirəm, bu sualın cavabı aydındır. Görünən kəndə bir də mənim bələdçilik etməyim yersiz olardı.
- Azərbaycanda cümhuriyyətçilik dəyərlərinin yaşadılması üçün nə edilməlidir? Siyasi partiyaların bu istiqamətdə fəaliyyəti sizi qane edirmi?
Bünyamin Qəmbərli: - Mən bu bayram günündə Heydər bəyin biraz əvvəl dediyi bütün fikirlərinə bir el məsəli ilə cavab vermək istəyirəm. Deyir “Leylinin gözəlliyini görmək üçün ona Məcnunun gözü ilə baxmaq lazımdı”. İndi isə keçək sualınıza. İstər cümhuriyyət dəyərlərinin yaşadılması, istəsə də dövlətçilik düşüncənin varlığı və güclənməsi üçün məncə iki mühüm amil vacibdi. Birinci milli bilinc (təfəkkür, şüur), ikinci milli burjuaziya. Məncə bağımsız dövlətin varlığı da, inkişafı da, güclənməsi də, Azərbaycanın bütövlüyü də bu iki amildən asılıdır. Amma nə yazıq ki, bugünkü iqtidar nə milli bilincin (təfəkkürün, şüurun), nə də milli burjuaziyanın yaranmasına imkan verdi. Məhz buna görədir ki, bu gün Azərbaycanda islahatlar sabotaj edilir, banklar iş adamlarını, iş adamları bankları soymağa çalışır, milli təhlükəsizliyimizə cavabdeh olanlar milli təhlükəyə çevrilib, nə təhsilimiz millətimizi reanimasiyadan çıxarmağa qadirdi, nə səhiyyəmiz. Gömrüyümüz illuzionluq, KİV-lərimiz pozuculuq və dağıdıcılıq üzrə ixtisaslaşıb. Siyasi partiyalara gəlincə deyə bilərəm ki, bizdə iqtidar və ya müxalifət olmasından asılı olmayaraq siyasi partiyalar çox zəifdir. Bunun da əsas səbəbi yuxarıda dediyim kimi milli bilincin və burjuaziyanın yoxluğudur. Digər tərəfdən bizdə klassik anlamda-ideoloji əsaslarla formalaşan, ciddi əməl olunacaq nizamnaməyə malik, qarşıya qoyduğu hədəflər uğrunda ardıcıl və davamlı savaş aparan, daşıdığı, götürdüyü adı onun mübarizə yolu olan partiyalar yoxdur. Bizdə partiyalar əsasən bir birinə nisbətdə fərqlənən və daha çox bir nəfərin-liderin ətrafında formalaşan siyasi qruplaşmadır. Yeri gəlmişkən deyim ki, bu cür sistemsizlik, tutarsızlıq təkcə siyasi partiyalarda yox, qeyri-hökumət təşkilatlarında, Həmkarlar ittifaqlarında da, KİV-lərdə də, hətta bəzi hakimiyyət strukturlarında da höküm sürür. Amma bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan addım-addım da olsa güclənir, dövlətçilik bilinci zərrə-zərrə də olsa formalaşır, gənclərdə millətimizə və dövlətimizə sevgi və bağlılıq günü-gündən artır.
Heydər Oğuz:-Bəşəriyyət vahid bir orqanizmdir. Hər hansı xalqın qazandığı təcrübə yalnız ona aid deyil, həm də bütün insanlığın ortaq dəyəridir. Necə ki, maşınqayırma sənayesi velosipet düzəltməkdən başlasa da, öz ölkəsində bu sahəyə aid zavod qurmaq istəyənlər ilk işə velosipetlə yox, müasir çağımızın elmi-texniki birikimindən istifadə etməklə başlayır, cümhuriyyət sevdalıları da başqa xalqların əldə etdiyi nailiyyətləri cəmiyyətimizə tətbiq etməyə çalışmalıdırlar. Nə yazıq ki, hakimiyyətin hələ də belə bir arzusu hiss olunmur. Neft bumunun zənginləşdirdiyi bir ovuc oliqarxlar mövcud vəziyyəti davam etdirməkdə maraqlı görünürlər. Buna baxmayaraq, zaman gözləmir, öz axarınca gedir və bizi də özüylə bərabər gələcəyə sürükləyir. Ümidvaram ki, öz feodal təsərrüfatları kimi baxdıqları rüşvət mexanizmlərini qorumağa çalışanlar zamana qarşı dirənişdən məğlub ayrılacaqlar. Artıq cəmiyyətimizdə bunun işartıları görünür. Dünənə qədər mütərəqqi qüvvələrə zülm edib istibdad rejiminin çarxlarını yağlayanlar indi həmin makinanın dişləri arasında qalır və sıradan çıxırlar. Müxtəlif bankların rəhbərlərinin, MTN generallarının, iş adamı donu altında gizlənən işbazların taleyini buna misal göstərmək olar. İqtisadiyyatımızın təməl qaynağı neft və qazın dünya bazarında ucuzlaşması, zamanın diktəsiylə ortaya çıxan yeni həyat gerçəkləri də cəmiyyətimizdəki köklü dəyişikləri tətikləyir. İqtisadiyyatın şaxələnməsi yeni iqtisadi münasibətlər formalaşdırdığı kimi, ayrı-ayrı qrupların maraqları və rəqabətləri cəmiyyətimizin siyasi cəhətdən çeşitlənməsinə də yol açır. Hətta feudal təfəkkürlü rüşvət mexanizmi içdən çat verməyə başlayıb. Bu çatların getdikcə dərinləşməsi və nəticədə təkhüceyrəli amöblər kimi bölünməsi gözlənilir. Yuxarıdan başlayan bölünmələr istər-istəməz cəmiyyətimizdə çoxpartiyalı sistemin yaranmasına gətirib çıxaracaq və rəqabət ortamı demokratikləşmənin əsasını formalaşdıracaq. Bu mənada mən cümhuriyyətçilik prinsiplərinin perspektivindən nikbinəm. Sadəcə, kimlərsə rejimin sütunlarında yaranan bu çatları palçıqla sıvamağa səy göstərir və özünü aldadır. Adətən, çat vermiş sütunların qoruduğu qübbənin altında dayananlar özləri uçan binaların qurbanına çevrilirlər. Bugünkü hakimiyyət, nə yazıq ki, hələ də onu gözləyən aqibətin fərqində deyil. Əks halda, zamanın axarına qarşı getməz, dəyişiklik prosesində özü hər kəsdən daha maraqlı olar.
O ki qaldı cəmiyyətimizdəki siyasi qurum və partiyaların cümhuriyyətçilik dəyərlərinin formalaşmasındakı roluna, açığını desəm, bu aktivlik qənaətbəxş deyil. Çünki partiyaların özü yoxdur. Hər sahədə saxta dəyərlər formalaşdıran cəmiyyətimizdəki partiyalar da əslində görüntüdən ibarətdir. Klassik mənada partiyaların mövcud olmamasının səbəbi isə bunun üçün ortamın hələ də formalaşmamasıdır. Cəmiyyətimizdəki çatlar böyüdükcə ortaya çıxan müxtəlif maraqlar öz partiyalarını yaradacaqlar. Əsl demokratiya da, cümhuriyyətçilik də o zaman doğacaq və iqtisadiyyatdakı rəqabət daha sonra siyasi sferaya sıçrayacaq. Biz o zaman partiyaların öz fəaliyyətlərini nə qədər düzgün qurub-qurmadığını müzakirə edə bilərik. İndisə bu barədə danışmaq çox tezdir, mövcud olmayan varlığın fəaliyyətinə qiymət verməkdir.
