İqtisadi və Sosial İnnovasiyalar İnstitutunun rəhbəri Əli Məsimli Nazirlər Kabineti tərəfindən son günlər benzinin qiymətinin “səssiz-səmirsiz” qaldırılmasından sonra yaranmış durumu və problemlərdən çıxış yollarını Moderator.az-a müsahibəsində ətraflı şərh edib:

Əli bəy, Tarif Şurasının benzinin qiymətinin artırması ilə bağlı qərarından cəmi 4 ay sonra benzinin qiyməti yena artırıldı. Belə kəskin bahalaşma nə ilə əlaqədardır? 

-Fikrimizcə,bu il aprelin əvvəllərində benzinin qiymətinin artırılması əslində Tarif Şurasının qərarı ilə ötən il, yəni 2013-cü il dekabrın 3-dən, amma bu dəfə Tarif Şurasının iştirakı olmadan  benzinin pərakəndə satış qiymətlərinin artırırmasının davamıdı. Yəni benzinin qiymətinin artırılmasına mərhələli gediş edildi.Aydın məsələdir ki, yanacağın qiymətinin artırılması digər məhsul və xidmətlərin də qiymətinə təsir etdiyindən,istənilən hökümət üçün qeyri-populyar addım hesab olunur və əhali bunu  narazılıqla qarşılayır.  Azərbaycanda istehsal olunan istər Ai-92, istərsə də Ai-95 markalı benzinin keyfiyyət göstəriciləri “Avro-4”standartlarına cavab vermir. Digər tərəfdən isə Azərbaycanda avtomobillərin sayı, eləcə də avtobenzinə olan tələbat ölkədə istehsal olunan benzinin artım tempindən iki dəfə yüksəkdir.Benzin istehsalı ildə 5-6 faiz, avtomobillərin sayının, eləcə də avtobenzinə olan tələbat isə son illər, hər il  10 faizdən çox artır.Ona görə də Azərbaycan  yerli istehsal hesabına benzinə sürətlə artan tələbatı ödəyə bilmədiyindən xaricdən benzin alır və həmin benzinin qiymətini artıq Tarif Şurası tənzimləmir. Aprelin 4-dən  Aİ-95 markalı benzin  Avro-4 standartlarına uyğun olaraq bundan sonra Premium adı ilə əvvəlki kimi 80 qəpiyə yox, sərbəst qiymət mexanizmi vasitəsilə 93 qəpiyə satılır. 

 -Dünya praktikasında benzinin qiyməti hər bir ölkənin bu sahədə yeritdiyi siyasətdən və sırf bazar mexanizmi tətbq edilən ölkələrdə isə xeyli dərəcədə neftin dünya bazarındakı qiymətindən asılı olur.Əgər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisə etsək, ABŞ istisna olmaqla (burda benzinin 1 litri 95 sentdir), digər ölkələrdə benzin bizdəkindən bahadır. Məsələn,bu ilin aprel ayının əvvəllərinə olan məlumata görə,  Almaniyada benzinin 1 litrinin qiyməti 2 dollar 22 sent, Fransada 2 dollar 5 sent, İngiltərədə 2 dollar 15 sentdir. Amma bizdə benzinin qiymətini qaldıranda Azərbaycanı belə ölkələrlə müqayisə etmək  düz olmaz, çünki həmin ölkələrdə əmək haqqı bizim pulla 3 min manatdan,  bizdə isə 400 manatdan bir qədər çoxdur.Yəni onların orta əmək haqqı bizdəkindən qat-qat yüksəkdir. Biz özümüzü MDB məkanına aid ölkələrlə müqayisə edə bilərik.Burada  benzinin qiymətində ölkənin onu özü istehsal etməsi, yoxsa xaricdən alması amili aparıcı rol oynayır. Məsələn, adambaşına ÜDM-in səviyyəsinə görə MDB məkanının ən yoxsul ölkəsi sırasında olan Tacikistanda benzin xaricdən alındığından 1 litrinin qiyməti 1 dollar 32 sent, Gürcüstanda 1 dollar 27 sent, Ermənistanda 1 dollar 18 sentdir. MDB-nin əsas neft ölkələri olan Rusiyada benzinin qiyməti 94 sent, Qazaxıstanda isə 60 sentdir. Türkmənistanda bundan da ucuzdur. Müqayisə göstərir ki, MDB-nin enerjidaşıyıcıları ilə zəngin olan 4 əsas ölkəsi arasında ən baha benzin bizdədi. Premium adı ilə, sərbəst qiymət mexanizmi vasitəsilə 93 qəpiyə satılan benzin dollara çevirdikdə 1,2 dollara yaxın bir qiymətə satılır.

-Çox maraqlı sualdı. Bu ilin birinci rübündə dünya bazarında neftin bir barrelinin qiməti 110 dollardan bir qədər aşağı olub. Yəni əgər neftin qiyməti 110 dollardan yuxarı qalxsa, bu, benzinin qiymətinə də təsir edə bilər.Neftin qiyməti aşağı düşəndə isə bazar qanunauyğunluğunun tələbi ilə benzinin qiyməti də aşağı düşməlidi. Amma Azərbaycanda bu bazar prinsipinin tam gücü ilə ikitərəfli qaydada işləməsi ehtimalı azdır. Yəni əgər neftin qiyməti 110 dollardan yuxarı qalxsa, xaricdən aldığımız Aİ-95 markalı benzinin qiymətinin qalxma ehtimalı var, amma  neftin qiyməti aşağı düşəndə həmin markalı benzinin  qiymətinin  də aşağı düşəcəyi ehtimalı azdır.

- Əsas neft hasilatçısı olan ölkələrlə müqayisədə bizim qiymətlər orta vəziyyətdədir, yəni Norveçdən xeyli ucuz, ərəb ölkələrindəkindən isə xeyli bahadır. Məsələn,bu ilin aprel ayının əvvəllərinə olan məlumata görə,  dünyanın əsas neft  hasilatçısı ölkələrindən biri olan Norveçdə benzinin 1 litrinin qiyməti 2 dollar 58 sent, Səudiyyə Ərəbistanında 21 sent, Küveytdə 25 sent, İraqda 12 sent olub, bizdə isə qeyd etdiyim kimi, 1 dollar 18 sent olub.Yəni bizdə benzinin qiyməti Norveçdəkindən 2,2 dəfə ucuz, Səudiyyə Ərəbistanı və Küveytdəkindən isə 5 dəfə bahadır.

-Təbii ki, benzin istehsalını özümüzdə təşkil etmək həm əlavə gəlir, həm də əlavə iş yeridir. Məsələ burasındadır ki, bizim neftayırma  zavodları indi Dövlət Neft Şirkətinin tək özünün hesabına Azərbaycanda hasil olunan neftdən təqribən 2 dəfə artıq neft emal etmək gücündədir. Amma burada bir ciddi məsələ var. Azərbaycanda neftayırma zavodlarının istehsal gücü ölkəni benzinlə təmin etmək üçün yetərli olsa da, bizdə istehsal olunan avtobenzinin keyfiyyəti aşağıdır. ”Avro-4” standartlarına keçid digər məlum tələblərlə yanaşı, benzinin keyfiyyətinin də həmin standartlara çatdırılmasını tələb edir. Hökumətin rəsmi məlumatlarına görə 2013-cü ildə Azərbaycanda atomobil benzini istehsalı 1297 min tondan 1380 min tona qalxıb və ya 6 faizdən çox  artıb. Avtomobillərin sayı və benzinə olan tələbat isə  10 faiz artıb. Aydın məsələdir ki, bu fərqdən yaranan əlavə tələbatı ödəməkdən ötrü ya yerli istehsalı artırmaq, ya da ki, xaricdən əlavə benzin gətirmək lazımdır. Hökumət hər iki variantdan paralel istifadə edir.Mövcud neftayırma zavodu rekonstruksiya olunub, istehsal gücünün artırılması xəttı götürülüb. Hökumətin rəsmi proqnozlarına görə, yerli istehsalı artırmaq yolu ilə 2017-ci ildə Azərbaycanda 1536 min ton avtobenzin istehsal olunacaq. Amma bu, 2013-cü illə müqayisədə cəmi 13 faiz çox avtomobil benzini istehsalı demək olduğundan, təbii ki, bu orta perspektivdə Azərbaycanda benzinə olan tələbatı ödəməkdən ötrü kifayət deyil. Azərbaycanda  neft-qaz emalı və Neft-Kimya Kompleksinin inşası nəzərdə tutulur. Bu çoxmilyardli iri layihələrdi. Amma bu gələcəyin işidir və Azərbaycan orta perspektivdə benzinə olan tələbatının bir hissəsini xaricdən idxal hesabına ödəməli olacaq.Ona görə də əgər həmin layihələrin reallaşdırılması yüksək keyfiyyətli və rəqabət qabiliyyətli neft məhsulları istehsal və  ixrac etməklə Azərbaycanın xam neft ixrac edən ölkədən,öz yerli istehsalı ilə yanaşı, başqa ölkələrdən belə xam neft idxal edib, ixrac önlü neft məhsulları istehsal edə bilən ölkəyə çevirəcəksə, həmin layihələri reallaşdırmaq çox zəruridir. Onda bu, Azərbaycanın neft strategiyasına yeni zəruri əlavələr verə bilmə gücündə bir layihə olacaq.Qeyd etdiyimiz  kimi, bu həm də əlavə gəlir və əlavə iş yerləri deməkdir.Yox, əgər on milyardarla manat sadəcə Azəbaycanın öz tələbatına yönəlik və keyfiyyəti aşağı neft məhsulları istehsal ilə məşğul olacaqsa, onda həmin layihəyə çəkilən xərcin çox kiçik bir məbləğı ilə nisbətən kiçik neftayırma zavodları tikib, işə salmaqla da ölkənin benzinə artan tələbatını ödəmək olar. Bu həm  bir iki ilə Azərbayvanın yerli istehsal hesabına benzinə olan tələbatının tam ödənilməsini təmin etmiş olar, həm də rəqabəti gücləndirməklə benzinin kyfiyyətinin də yaxşılaşdırılması probleminin həllini sürətləndirmiş olar.