“SSRİ dövründə ittifaq üzvləri arasında müstəqillik uğrunda ən qızğın mübarizə aparan xalq Azərbaycan türkləri idi. Xüsusilə, SSRİ-nin zəiflədiyi 1980-ci illərdən sonra Azərbaycan türkləri müstəqillik tələblərini daha yüksək səslə dilə gətirdilər. Azərbaycan türklərinin Azərbaycanın müstəqilliyinə qovuşması uğrunda apardıqları ən mühüm mübarizələrdən biri tarixə “20 Yanvar (20 Yanvar) hadisələri” adı ilə daxil olmuş hadisədir”.
Bunu Türkiyənin Bursa Uludağ Universitetinin mühazirəçisi, türk dünyası üzrə mütəxəsiss Mehmet Yüce Moderator.az-a danışarkən bildirib:
"Sovet ordusunun vətənpərvər dinc sakinləri qətlə yetirdiyi “20 Yanvar qırğını”-nın acısı qəlbimizdə yaşasa da, həmin tarix həm də müstəqilliyimizin bərpasına yol açan qürur günü kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki 20 Yanvar hadisələri başda sovet rejimi olmaqla bütün dünyaya canlarını fəda etməklə göstərdi ki, Azərbaycan türklərinin vətənpərvərliyini heç bir qorxu və təzyiqlə boğmaq olmaz, türk torpağına heç vaxt təcavüz etmək olmaz. Qara Yanvar, Qara Şənbə və ya 20 Yanvar faciəsi 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Sovet Ordusunun Azərbaycan SSR-in paytaxtı Bakıya daxil olması zamanı həyata keçirilən klassik sovet qırğınının adıdır.
Bu qətliamın əsas səbəbi Ermənistanın Azərbaycandan ərazi ələ keçirmək tələbləri və Rusiyanın digər sovet ölkələrini qorxutmaq tələbləridir. Hadisənin tarixi fonuna nəzər saldıqda, “isti dənizlərə enmək” kimi xarakterizə edə biləcəyimiz qədim rus siyasətini həyata keçirməyə çalışan Çar Rusiyası Cənubi Qafqaza soxularaq, erməni dövləti yaratmaq istəyirdi. Bunu reallaşdırmaq üçün Ədirnə müqaviləsi (1829), daha sonra Kürəkçay (1805), Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə hüquqi əsas yaradaraq buradakı ermənilər bu bölgəyə köçmüşlər. Bu razılaşmalar nəticəsində əvvəllər bölgədə son dərəcə nadir rast gəlinən erməni icması bu tarixdən etibarən intensiv mühacirət siyasəti sayəsində sıxlaşaraq ermənilərdən ibarət yeni məskunlaşma birləşmələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bununla da Ermənistan dövlətinin yaradılmasının əsası qoyuldu. Ermənistan dövləti yarandığı gündən Rusiyanın dəstəyi ilə Azərbaycan torpaqlarını parça-parça işğal etməyə başladı. Bu işğal SSRİ dövründə də müxtəlif yollarla davam etdi.
Burada 20 Yanvar hadisələrinin əsas səbəbi SSRİ-nin dəstəyini alan Ermənistanın tələbləri ilə bağlıdır. Azərbaycanlıların böyük bir qrupu ermənilərin artan ərazi tələblərinə reaksiya verərək “ermənilər çölə” şüarları ilə yürüşlər təşkil ediblər. Ermənistan buna cavab olaraq öz bölgəsində yaşayan çoxlu Azərbaycan türkünü deportasiya edib. Bununla kifayətlənməyən Ermənistan və Azərbaycan türklərinin öz yurd-yuvalarını işğal altında saxlaması, tarixi vətənlərindən didərgin düşməsi, Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən də Dağlıq Qarabağa hücumları, Moskvanın isə bunun qarşısında yalnız hadisələri seyr etməsi onların istəklərini daha da artırıb. Azərbaycanın müstəqillik tələbinə Rusiyanın reaksiyası çox sərt oldu.
Sovetlərin hadisəyə bu cür yanaşmasının iki əsas səbəbi var idi. Bunlar:
- Dağılan SSRİ-ni xilas etmək üçün İttifaq daxilindəki icmaları qorxutmaq.
- Hər fürsətdə etdiyi kimi, türk millətinə qarşı kin və nifrətini həyata keçirmək idi.
SSRİ rəhbərliyi azərbaycanlıları cəzalandırmaqdansa, getdikcə artan millətçilik hərəkatlarını və müstəqilliyə cəhd edə biləcək bütün sovet respublikalarını təhlükə altına almaq üçün bu qırğını törətməklə öz məqsədlərinə çatmaq istəyirdi. Lakin onun bu taktikası əks nəticə verərək, SSRİ-nin hakimiyyəti altında olan digər sovet respublikalarında, xüsusən də Azərbaycanda millətçilik hərəkatını və müstəqillik tələbini sürətləndirdi və bu, Sovet İttifaqının dağılmasına doğru bir addım idi.
O dövrdə Sovet İttifaqının hökmdarları açıq şəkildə qətllər törədirdilər. Bu səbəbdən Azərbaycan SSR Prokurorluğu 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı araşdırmalara başlayıb. 100 cildlik ittiham aktı hazırlanıb. Bu ittiham aktının 69 cildi SSRİ Baş Prokurorluğunun tələbi ilə Moskvaya göndərilib. Lakin bu günə qədər həmin araşdırmalardan heç bir xəbər çıxmayıb. Sonrakı beynəlxalq hesabatlar da 1990-cı ilin yanvarında sovet ordusunun qeyri-mütənasib güc tətbiq etdiyini təsdiqlədi. Human Rights Watch-un hesabatında deyilirdi ki, əməliyyat “azəriləri kollektiv şəkildə cəzalandırmaq üçündür”. Sonrakı illərdə Qorbaçov 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı verdiyi qərarın həyatının ən yanlış qərarlarından biri olduğunu bildirib.
Nəticədə 20 Yanvar hadisələri Azərbaycan türklərinin vətəni üçün canını fəda edərək bütün dünyaya vətənpərvərlik dərsi verdi. Bu hadisədə çoxlu şəhid verən Azərbaycan nəinki öz müstəqilliyinə yol açdı, həm də SSRİ-nin üzvü olan digər dövlətlərdə də müstəqillik ümidi yaratdı. Bu yolda şəhid olan bütün şəhidlərimizi rəhmət və rəhmətlə yad edirik. Şairin dediyi kimi:
“Bayrağı yaradan bayraqdakı qandır.
Torpaq dalınca öldünsə, vətəndir”.
Xəyalə Rəis
