Quranda yazıldığına görə, savaş məcburiyyət halında əl atılan və mütləq müəyyən insani və əxlaqi sərhədlər çərçivəsində gerçəkləşdirilməli olan arzuolunmaz və məcburi yoldur.

Yer üzündə müharibələri ortaya çıxaranların inkarçılar olması, Allah`ın isə savaşa razılıq göstərməməsi bir ayədə belə açıqlanır:

"...Onlar müharibə alovu yandırdıqca Allah onu söndürər. Onlar yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə çalışarlar. Allah isə fitnə-fəsad törədənləri sevməz! (Maidə, 64)

İman gətirənlər hər hansı bir anlaşılmazlıq halında müharibənin məcburi olduğu vəziyyətə qədər gözləməli, yalnız qarşı tərəfdən bir hücum gəldiyi və müharibədən başqa alternativ olmadığı zaman savaşa girməlidir. “Bəqərə” surəsində bu vəziyyət “Əgər onlar (vuruşdan və Allah`a şərik qoşmaqdan) vaz keçərlərsə, şübhəsiz ki, Allah bağışlayan və rəhm edəndir”. (Bəqərə, 192) şəklində açıqlanır. Yəni möminlər öncə qarşı tərəfin addımını gözləməklə, sülh və anlaşmanı üstün tutmaqla, ancaq qarşı tərəfdən hücum təhlükəsi gəldiyi halda, özlərini müdafiə etmək məqsədilə savaşmaq missiyasına yüklənirlər.

Peyğəmbərimizin (s.ə.v) və müsəlmanların hicrət edib öz üsul-idarələrini qurduqları Mədinə şəhərinin indiki görünüşü.Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (s.ə.v) həyatına baxarkən də aydın görə bilərik ki, müharibə ancaq məcburi hallarda, yalnız müdafiə məqsədi ilə tətbiq edilən metoddur.

Quranın Peyğəmbərimizə (s.ə.v) vəhy olunması tam 23 il davam etdi. Müsəlmanlar bunun ilk 13 ilini Məkkədəki bütpərəst qayda-qanunların hakim olduğu çərçivədə yaşadılar və böyük təzyiqlərlə qarşılaşdılar. Bir çox müsəlman fiziki işgəncələrə məruz qoyuldu, bəziləri öldürüldü, çoxunun evi və mal-mülkü qarət edildi, onlar ardıcıl şəkildə həqarət və hədə-qorxularla qarşılaşdılar. Buna baxmayaraq, müsəlmanlar gərginliyə və qarşıdurmaya baş vurmadan yaşamağa davam etdilər və onlarla düşmənçilik edən bütpərəstləri həmişə sülhə çağırdılar.

Bütpərəstlərin təzyiqləri dözülməz həddə çatanda müsəlmanlar daha çox müstəqil və dost bir mühitin olduğu Yəsrib (sonradan Mədinə) şəhərinə hicrət edərək burada öz hakimiyyətini qurdular. Öz siyasi quruluşlarını bu şəkildə təşkil etdikdən sonra belə müsəlmanlar Məkkənin təcavüzkar bütpərəstlərinə qarşı savaşa girişmədilər. Ancaq aşağıdakı ayənin vəhyindən sonra Peyğəmbərimiz (s.ə.v) öz ümmətinə savaş üçün hazırlıq əmrini verdi:

Zülmə məruz qaldıqlarına görə vuruşanlara izn verilmişdir. Allah, həqiqətən, heç bir xaini və nankoru sevməz! O kəslər ki, haqsız yerə, ancaq: “Rəbbimiz Allah`dır”,- dediklərinə görə yurdlarından çıxarıldılar... (Həcc, 39-40)

Qısası, Allah müsəlmanlara savaş iznini təzyiq və zülm gördükləri üçün vermişdir. Başqa sözlə, icazə verilən savaş sadəcə olaraq müdafiə məqsədli bir savaşdır. Başqa ayələrdə isə müsəlmanlara lazımsız qızışdırıcılıqdan və ya lazımsız yerə qarşıdurma, gərginlik yaratmaqdan çəkinmələri üçün xəbərdarlıq edilmişdir:

"Sizinlə vuruşanlarla siz də Allah yolunda vuruşun, lakin həddən kənara çıxmayın. Allah həddini aşanları sevməz!" (Bəqərə, 190)

Bu ayələrin vəhyindən sonra müsəlmanlarla bütpərəst ərəblər arasında döyüşlər baş verdi. Müsəlmanlar bu savaşların heç birində döyüşü qızışdıran tərəf olmamışdır. Bundan başqa, Peyğəmbərimiz (s.ə.v) bütpərəstlərin bir çox tələblərini qəbul edən sülh razılaşmasını (Hüdeybiyyə sülhünü) qəbul edərək sülh və təhlükəsizlik şəraitini təmin etdi və bütpərəstlərə sülh içində yaşamağa imkan verəcək sosial quruluş təsis etdi. Razılaşmanı pozan tərəf yenə bütpərəstlər oldu və bu halda, yeni döyüş vəziyyəti yarandı. Amma müsəlmanların sayının sürətlə artması nəticəsində İslam ordusu bütpərəst ərəblərin qarşısında davam gətirə biləcək gücə sahib oldu və Peyğəmbərimiz (s.ə.v) bu güclü ordu ilə Məkkə üzərinə yeriyib şəhəri fəth etdi. Bu fəthdə heç bir şəkildə qan axmadı, bir adamın burnu belə qanamadı. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) əgər istəsəydi, fəth etdiyi şəhərdəki müşrik liderlərdən intiqam alardı. Amma Peyğəmbərimiz (s.ə.v) müşriklərin heç birinə toxunmadı və onları əfv edərək inancları içində sərbəst buraxdı. Bu yüksək xarakterə heyran olan müşriklər daha sonra könüllü şəkildə İslamı qəbul edəcəkdilər.

Təkcə Məkkənin fəthində deyil, Peyğəmbərimizin (s.ə.v) dövründə aparılan bütün savaş və fəthlərdə günahsız və müdafiəsiz insanların haqları ciddi şəkildə qorunmuşdur. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) möminlərə bununla bağlı bir neçə dəfə xəbərdarlıq etmiş, öz əməlində onlara nümunə olmuşdur. Necə ki, bir hədisində savaşa çıxan möminlərə: “Rəsulullahın dini ilə səfərə çıxın. Ancaq ixtiyar, qadın və uşaqlara toxunmayın. İslah və ihsan elindən olun. Allah mühlisləri sevər”, -şəklində müraciət etmişdir

Uşaqları öldürməyin, kilsələrdə ibadət edən kimsələrə toxunmayın. Qadınları, yaşlı adamları öldürməyin. Ağacları yandırmayın və kəsməyin. Evləri də dağıtmayın!

Hz. Muhəmmədin (s.ə.v) bu sülhsevər və mülayim siyasəti Allah`ın Quranda bildirdiyi İslamı əsaslardan bəhrələnmişdir. Allah Quranda iman gətirənlərə müsəlman olmayan kimsələrə qarşı da mehriban davranmalarını əmr edir:

"Allah din yolunda sizinlə vuruşmayan və sizi yurdunuzdan çıxarmayan kimsələrə yaxşılıq etməyi və onlarla ədalətlə rəftar etməyi sizə qadağan etməz. Allah ədalətli olanları sevər! Allah sizə ancaq sizinlə din yolunda vuruşan, sizi yurdunuzdan çıxaran və çıxarmağa kömək edən kimsələrlə dostluq etmənizi qadağan edər. Onlarla dostluq edənlər əsl zalımlardır! "(Mumtəhinə, 8-9)

Yuxarıdakı ayələr bir müsəlmanın müsəlman olmayan insanlara qarşı münasibətini bildirir. Bir müsəlman müsəlman olmayan insanların hamısına qarşı mehriban davranmalı, sadəcə olaraq İslama düşmən münasibəti göstərənlər müsəlmanların varlıqlarına hücum edərlərsə və bu da müharibəyə səbəb olarsa, müsəlmanlar bu müharibəni də yenə ədalətlə şəkildə və insani sərhədləri aşmadan aparmalıdırlar. Hər cür barbarlıq, lazımsız qarşıdurma və gərginlik, haqsız təcavüz yasaqdır. Başqa bir Quran ayəsində Allah müsəlmanlara bu mövzuda xəbərdarlıq edir və düşmənlərinə qarşı hiss etdikləri qəzəbin onları ədalətsizliyə sürükləməməsinin lazım gəldiyini xəbər verir:

"Ey iman gətirənlər! Allah qarşısında sabitqədəm və ədalətli şahidlər olun. Hər hansı bir camaata qarşı olan kininiz sizi ədalətsizliyə sövq etməsin. Ədalətli olun. Bu, təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun. Allah etdiklərinizdən xəbərdardır!" (Maidə 8)

Cihad anlayışının mənası

Araşdırdığımız mövzunun lazımınca aydınlaşdırılması üçün gərək olan digər əhəmiyyətli bir anlayış da “cihad” anlayışıdır.

“Cihad” kəlməsinin tam tərcüməsi “cəhd”, “səy”dir. Yəni İslama görə, “cihad etmək” “cəhd etmək”, “səy göstərmək” mənasını verir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) ən böyük cihadın insanın öz nəfsinə qarşı etdiyi cihad3 olduğunu açıqlamışdır. Nəfsdə məqsəd insanın eqoist həvəsləri və tamahkarlığıdır.

Cihad kəlməsini Quran əxlaqı ilə qiymətləndirdiyimiz zaman bəlli olur ki, insanlara zülm edənlərə, onlarla ədalətsiz davrananlara, işgəncə və əziyyət verənlərə, ən qanuni insan haqlarını pozanlara qarşı ədaləti, sülhü, bərabərliyi hakim bərqərar etmək üçün edilən fikri mücadilə də bir cihaddır. Eyni şəkildə, ateist fikirlərə qarşı aparılan hər cür elmi mücadilə də tam mənası ilə bir cihaddır.

Bunun kimi fikri və mənəvi mənalarının yanında fiziki bir mücadilə olaraq savaş da cihad sayılır. Amma bu savaşın yuxarıda tərif etdiyimiz şəkildə müdafiə məqsədli və sərbəst savaş olması lazım gəlir. Cihad anlayışının günahsız insanlara yönələn bir hücum əməlini, yəni terroru tərif etmək üçün istifadə edilməsi isə çox böyük və haqsız bir yanlışlıq olacaqdır.