Çox illər öncə təhsil ilə iqtisadiyyat arasında əlaqəni "Azərbaycan” qəzetində (16.03.99) belə təsvir etmişdim: "Dövlətlər adətən iqtisadi qüdrətinə görə sıraya düzülürlər. İqtisadiyyatın açarı texnikada, texnikanın açarıtexnologiyadadır. Texnologiyanın açarı elmdə, elmin açarı isə təhsildədir. Deməli, iqtisadiyyatımız təhsilimizin başqa formada inikasıdır. Başqa sözlə,təhsil ilə iqtisadiyyatın münasibəti fizikanın birləşmiş qablar qanununda olduğu kimidir”. Bu tərəqqi zəncirinin birinci və sonuncu halqası təhsil ilə iqtisadiyyatdir. İqtisadiyyat və təhsil isə həyat deməkdir. Yüksək iqtisadiyyat və keyfiyyətli təhsil isə firavan həyat deməkdir. Bu zəncirin aralıq halqaları da (texnologiya, elm) çox önəmlidir. Müasir iqtisadiyyatda layiqli yer tutmaq üçün istehsal məhsuluna yüksək tələblər qoyulur: məhsul metal tutumlu yox, enerji tutumlu yox, elm tutumlu olmalıdır.
İqtisadiyyat üzrə tanınmış rusiyalı akademik Oleq Boqomolov keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində belə bir fikir söyləmişdir:”Fizikanın öz qanunları var. Ona tabe olmayanda Çernobıl hadisəsi baş verir. İqtisadiyyatın da öz qanunları var, ona tabe olmayanda daha böyük sarsıntılar baş verir”. XXI əsrin iqtisadiyyatı elmə və yüksək texnologiyaya sökənir. Demək, tərəqqi üçün yüksək texnologiyaya can atmaq lazımdır. Çevik texnologiya, insansız texnologiya texnologiyanın müasir formalarıdır.
Universitetlərin beynəlxalq şəbəkəsi Universitas 21 2015 il üçün milli ali təhsil sistemlərinin reytinqlərini elan etdi. (U21 Rankings of National Higher Education Systems 2015). Reytinq cədvəli 50 ölkənin təhsil sistemini əhatə edir. 2015-ci il üçün ən yaxşı nəticələri ABŞ, İsveçrə, Danimarka, Finlandiya və İsveç kimi beş dövlət əldə etmişdi. Reytinq cədvəlləri dövlətləri müxtəlif parametrlərə görə sıraya düzə bilir, ancaq fərqləri qrafik qədər aydın göstərə bilmir.
Bu cədvəli qrafik şəklinə salmaq üçün “Kamilləşən Düşüncə” (Ş.Əsgərovun, Bakı, 2013) kitabında təklif olunan metodologiyadan istifadə edərək yenidən işlənmiş və qrafik şəklinə salınmışdı. Şəkil 1-də ordinat oxunda ölkələrin reytinq göstəriciləri, absis oxunda isə “Kamilləşən Düşüncə”- də təklif olunankeyfiyyət faktoru göstərilmişdir. Bu faktor nailiyyətin, nailiyyət qıtlığına olan nisbətini göstərir
nailiyyət
K = ””””””””””””
nailiyyət qıtlığı
ABŞ təhsil sisteminin nailiyyəti 100 balla qiymətləndirilmiş və 1-ci yerdə durur. İkinci yerdə nailiyyəti 87 balla qiymətləndirilən, nailiyyət qıtlığı 13 olan İsveçrə təhsil sistemi durur. 3-cü və 4-cü yerləri 85 balla Danimarka və Finlandiya bölüşdürür. 50 dövlət içərisində RF 50,4 balla 33-cü, İran 39,3 balla 47-ci, Türkiyə isə 38,1 balla 49-cu yerləri tutmuşdular. Bu dövlətlərin təhsil sistemləri üçün keyfiyyət faktoru 0,62 (Türkiyə) ilə 6,7 (İsveçrə) arasında dəyişir.
RF üçün K faktoru təqribən 1-ə bərabərdir. Bu o deməkdir ki, RF-nın ali təhsil sistemində əldə edilən nailiyyət qədər nailiyyət qıtlığı var. Qrafikdən göründüyü kimi İsveçrə üçün bu göstərici 6,7-dir. Yəni bu ölkədə əldə edilən nailiyyət, nailiyyət qıtlığından 6,7 dəfə çoxdur. Almaniyanın reytinqi cədvəldə 14-cüdür və qrafikə görə K isə 2,28-dir. Yəni bu ölkənin Ali təhsil sahəsindəki nailiyyəti, nailiyyət qıtlığından 2,28 dəfə çoxdur.
Şəkil 1. Müxtəlif dövlətlərin təhsil sistemlərinin nailiyyətlərinin K faktorundan asılılığı. Nöqtələr üzərindəki rəqəmlər ölkələrin təhsil sistemlərinin reytinqini göstərir.
Türkiyədə 2008-ci ildən bu günə kimi adam başına düşən ÜDM təqribən 11000 $ səviyyəsindədir. Bu göstərici Niderlandda 4 dəfə çoxdur. Və ya ərazisi bizim Zəngilan rayonu boyda olan Sinqapur üçün bu göstərici $ 60 000 ”“dan çoxdur. Qrafikdən aşkar görünür ki, K artdıqca ölkələrdə təhsil sisteminin reytinqi də yüksəlir. Dahi Hüseyn Cavid “təhsildə ilahi güc var” fikrini söyləmişdi. Və ya Tom Petersonun bir kəlamında deyilir:“işiniz yaxşı gedəndə təhsil məsrəflərini iki dəfə, pis gedəndə 4 dəfə artırın”. Bu fikirlərə bənzər fikirləri müxtəlif zamanlarda bir çox dövlət xadimləri, siyasətçilər, filosoflar, ziyalılar söyləmişlər. Ancaq bu fikir heç zaman elmi qəlibə salınmamışdı. Bu fikri qrafik və ya analitik şəkildə vermək olarmı?
Şəkil 2. Müxtəlif ölkələr üçün adambaşına düşən ÜDM-in (BMT, 2010) dövlətlərin ali təhsil sistemlərinin reytinqindən (Universitas 21) asılılığı.Nöqtələr üzərindəki rəqəmlər ölkələrin ali təhsil sistemlərinin reytinqi göstərir.
Təhsil ilə iqtisadiyyat arasındakı münasibəti elmi formada təqdim etmək üçün Şəkil 2-də müxtəlif ölkələrdə adambaşına düşən ÜDM-in müxtəlif ölkələrin təhsil reytinqlərindən asılılığı göstərilmişdir.
Qrafikdən görünür ki, ÜDM ilə reytinq göstəriciləri arasında korrelosion asılılıq var və bu asılılıq aşağıdakı düsturla verilir:
ÜDM = -856,51R + 48309
Qrafikdən həmçinin görünür ki, inkişaf etmiş ölkələr üçün ali təhsil sistemlərinin reytinqləri daha yüksəkdir. Yəni adam başınadüşən ÜDM hansı ölkədə çoxdursa, həmin ölkələrin ali təhsil sistemləri daha mükəmməldir. Təhsili diqqət mərkəzinə çəkmədən iqtisadiyyatı yüksəltmək qeyri-mümkündür.(tehsilelm.info)
