Azərbaycandakı mövcud ədəbi durum, yazılan əsərlərin keyfiyyəti, bu əsərlərin dünya ədəbiyyatında yer almamasının səbəbləri, həmin səbəbləri formalaşdıran amillər və s. Zaman-zaman media müstəvisində müzakirə edilən əsas problemlər sırasındadır. Moderator.az olaraq tanınmış ədəbi tənqidçi İradə Musayeva ilə söhbətimizdə bu və digər məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışdıq.
-İradə xanım, bu gün ədəbiyyatımızla bağlı ən çox düşünüdürü məqamlardan biri yazıçı və şairlərimizin dünyaya çıxa bilməməsidir. Sizcə yazıçılarımızın dünya oxucusuna yol tapa bilməməsinin əsas səbəbi nə ilə bağlıdır?
-Niyə Azərbaycan yazıçısı dünyaya çıxa bilmir? Bu sual hamımızı, ədəbiyyat adamlarını düşündürür. Bu barədə çox danışmışıq. Və əks- fikirlərlə də çox qarşılaşmışıq. Yəni, məsələn mən deyəndə ki, Azərbaycan romanı niyə dünya romanları sırasına düşə bilmir? Başlayırlar əsəbiləşmyə ki, bizim filan-filan yazıçılarımız dünyanın 20-25 dilinə tərcümə olunub, kitabları o ölkələrə göndərilib və s. Bu qədər primitiv yanaşma olmaz, təbii ki... “Sərhəddi keçən kitab” anlayışı ilə, “dünya ədəbiyyatı siyahısına düşən kitab” anlayışının fərqi çoxdur.
Dünyaya çıxmaq, mənim aləmimdə dünya oxucusunun oxu siyahısına düşmək, həmin oxucunun kitab rəfində yer almaq deməkdir. Bunun üçün bizim balaca, ya böyük ölkə olmağımızın fərqi yoxdur. Söhbət ədəbiyyatdan, ədəbi-estetik düşüncədən gedirsə, buna nail olmaq olar. Məsələn, bizim məmur və yaşlı nəslə mənsub yazarlarımız əllərində olan fürsət və səlahiyyətlərdən, maddi imkanlardan istifadə edib elə hey öz kitablarını təqdim edirlər. Mətbuatdan da oxuyuruq ki, hansısa ölkədə keçirilən beynəlxalq və s. tədbirlərdə, təqdimatlarda Azərbaycan ədəbiyyatı adına eyni adamların əsərləri sərgilənir. Amma bu müəlliflərin yazdıqları əgər Azərbaycan oxucusu üçün maraqlı deyilsə, bu günün ritmi o əsərlərdə yoxsa, dünya oxucusunun nəyinə lazımdır?
Təsəvvür edin, dünyanın ən böyük, seçmə yazarlarının əsərləri Amerikada yayımlanır və Amerika oxucusu təkcə o müəllifləri yox, həm də onların mənsub olduğu cəmiyyəti, həmin coğrafiyanı, psixologiyanı, o xalqın tarixini, mədəniyyətini belə öyrənə bilir. İnteqrasiya hadisəsi baş verir. Hiss-duyğu, düşüncə, intellekt masştabı dünyəviləşir... Amma bizim bəsit, birsəsli, birrəngli ədəbi camia o yerlərə öz nümayəndəsini göndərə bilmir...
-Demək belə çıxır ki, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında dünya ədəbi düşüncəsinə cavab verən müəlliflər yoxdur?
-Bəli. Məsələ də məhz ondadır ki, bizim bu gün dünya ədəbi düşüncəsi ilə ayaqlaşan müəllifimiz yoxdur. Ola bilər bir–iki əsəri ilə bizi sevindirir, diqqətimizi çəkir, amma bir “dünya ədəbiyyatı müəllifi” səviyyəsinə qalxan görmədim. Onların bütün yaradıcılıq laboratoriyasına baxanda belə qərara gəlirəm. Mən, məsələn, hazırkı zamanda bir neçə şairin, nasirin adını tez-tez çəkirəm. Amma böyük yaradıcılıq yolu keçmək məsələsi var. Yaradıcılıqda birxətlilik, birsüjetlilik, eyni templə yazmaq bəsitliyi var ki, bu hal ümid bəslədiyimiz müəlliflər üçün də çatışmazlıq hesab edilir.
-Sizcə dünya səviyyəli müəllif qıtlığının yaranmasına səbəb nədir?
-Bizdə dünya ədəbiyyatı səviyyəsinə qalxa bilən müəlliflərin yetişməməsi üçün subyektiv səbəblərdən daha çox, obyektiv problemlər mövcuddur. Bizdə bu gün elə sıxıcı, yeknəsək, cilovlanmış ədəbi mühit var ki, bu ədəbi havada böyük əsər yarana bilməz. Ədəbi söz ədəbi məmurlar tərəfindən pay-bölüş olunub. Hamı əzbər bilir ki, hansı ədəbi mətbuat kimin inhisarındadılr, hansı ədəbi qurum, mərkəz kimin diktəsi ilə işləyir... Bizim yazarlar isə maddi sıxıntı ucbatından bu qurumlarda başlarını aşağı salıb susa-susa işləyirlər və s.
-Ədəbi müəlliflərimizi dünya oxucusu ilə ayıran daha hansı səbəblər var?
-Bizim dünya ədəbiyyatı mövqeyinə qalxa bilməməyimizin ən əngəlli səbəbi yazarlarımızın çox məhdud məkana mənsub olmasıdır. Onlar dünyanı gəzə bilmir, böyük ictimai-siyasi, sosial mənzərələrin şahidi ola bilmirlər. Yəni, balaca bir ölkənin balaca bir otağında təxəyyül potensialı nə qədər stimul verə bilər ki?
Sovetlər zamanında o qədər çərçivəlilik meyarları olmasına baxmayaraq, yazıçıları, şairləri dünyanın müxtəlif ölkələrinə ezam edir, səyahətə göndərirdilər. Doğrudur, bu da məqsədli idi. Məsələn, S.Vurğunu, R.Rzanı, S.Rüstəmi ona görə göndərirdilər ki, kapitalist ölkələrindəki həyat tərzini öz əsərlərində tənqid etsinlər və s. Amma bütün hallarda dünyagörüş, yaradıcılıq erudisiyası genişlənir, yazı potensialı artırdı...
Digər səbəblərdən biri isə ədəbiyyatşünaslığımızın ədəbi inkişafdan geri qalmasıdır. Bu gün ədəbi –bədii, estetik yaradıcılıq qabiliyyəti ədəbi-nəzəri düşüncə meyarları ilə uyuşmur. Çünki, bu gün bizdə mövcud olan ədəbiyyatşünaslıq elmi hələ də sovet metodologiyası ilə yazıb-pozur... Dünya elmi-nəzəri təfəkküründən xəbərsiz şəkildə...
-Sizcə qonarar amilinin demək olar ki, sıradan çıxması faktı da bu məsələdə az da olsa rol oynayırmı?
-Qonararsızlıq, ədəbiyyata, müəlliflərə qiymət verilməməsi də böyük əngəllərdən biridir. Vaxtilə bütün işini atıb roman üzərində çalışan adamlar sonda həmin kitabın qonararı ilə bütün dolanışığını təmin edə bilirdi. İndi müəlliflər davamlı, aylarla bir əsərin üzərində işləyərsə, acından ölər. Hələ kitab çapı məsələsini demirəm...
Səbəb çoxdur, amma daha konkret səbəblər bunlardır...
Seymur Əliyev
