Sosial ədalətin bərpası məqsədilə cəza, yalnız məhkəmənin hökmü ilə təyin edilən dövlətin cinayət hüquqi xarakterli məcburiyyət tədbiri kimi cinayət törətməkdə təqsirli sayılan şəxslərə tətbiq edilir. Bir az da obrazlı ifadə etsəm, cəzanın tətbiqi ilə təqsirkara məhrumiyyətlər yaradılır, onun hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırmaqla fəlsəfi bir anlama eyham vurulur ki, ətraf üçün baş verə biləcək təkrar cinayətlərin qarşısını almağa, məhkumların islah olunmasına istiqamətlənən və hamı üçün görk olunan bir imkan açılır.
Cəzanın tətbiqi fəlsəfəsi cəzanın mahiyyətini, məzmununu və formasını xarakterizə edən əlamətlərini, cəzanın məqsədinin qaçılmaz olduğunu, habelə ictimai təhlükəli əməlin dərəcəsinə nə dərəcədə uyğunluğunu özündə əks etdirir. Digər xarakterik cəhət ondan ibarətdir ki, cəzanın ümumi xəbərdarlığı həm təqsirkara və onun ətrafına, həm də, baş verə biləcək təhlükəli halların qarşısını almağa yönəlir.
İlk növbədə cəzanı xarakterizə edən əlamətlərə diqqət yetirək:
Bu, dövlətin törədilən cinayətlərə-ictimai təhlükəli əməllərə və onun subyektlərinə olan reaksiyasıdır (sair hüquqpozmalara tətbiq edilmir).
Yalnız Azərbaycan Respublikası CM-də ehtiva edilən və cinayət tərkibinin bütün əlamətlərinin mövcud olduğu əməllərə görə tətbiq edilir;
Cinayət hüquq məsuliyyətinin subyekti olan (müəyyən yaş həddinə çatan) anlaqlı fiziki şəxslərə tətbiq edilir;
Əməlin dərəcəsinə uyğun, yalnız məhkəmənin hökmü ilə təqsirkarlara təyin edilir;
Məhkumluq yaradır;
Cəzanın hüquqpozmalardan fərqli cəhəti təqsirkar üçün əhəmiyyət kəsb edən azadlıqlardan məhrum olunması, azadlığının və hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlıdır.
Digər hal cəzanın məzmununu xarakterizə edən əlamətlərdir. Yəni, cəzanın dövlətin adından, cinayət hüquqi xarakterli məcburiyyət tədbiri kimi təyin edilməsi, hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması diqqət çəkir.
Cəzanın formasını xarakterizə edən əlamətlərə isə yalnız CM-nin müvafiq maddələri ilə, təqsirkarların işkəncələrlə, qeyri insani və amansız rəftarlar və yaxud, ləyaqəti alçaldan hərəkətlərlə müşayət olunmayan formalarla həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
Bir qayda olaraq cəzanın məqsədi onun tətbiqindən gözlənilən və hamı üçün ideal ifadə təzahürünün realizə olunmasından ibarətdir ”“deyə bilərik.
Sosial ədalətin bərpası cəzanın törədilən cinayətə uygun olması ilə təsdiqini tapır. Əməlin subyektinə qarşı cəzanın və ya cinayət hüququ xarakterli tədbirin tətbiqi ədalətli olmalı, ictimai təhlükəli əməlin dərəcəsinə və xarakterinə, təqsirkarın şəxsiyyətinə və əməlin törədilmə şəraitinə müvafiq olmalıdır. Sosial ədalətin bərpası o deməkdir ki, dəymiş zərərin müxtəlif növləri kompensasiya olunur, zərər ödənilir. Bu əlamət, cəzanın cinayətkarın sosial statusuna uyğun tətbiqini də özündə birləşdirir. Cəza elə həddə olmalı və təasirkardan əməlinə görə dövlət elə səviyyədə qisas almalıdır ki, zərərçəkən vətəndaşlar üçün qisas almağa dəhliz açılmasın.
Məhkumun islah olunması: islah etmək məhkumda insana hörmətin, cəmiyyətə, əməyə, ictimai normalara, hüquq və birgəyaşayış qaydalarına qeyri etik davrananlara qarşı xüsusi xəbərdarlığın formalaşdırılması ilə əhəmiyyət kəsb edir. Cəzanın tətbiqi ilə məhkuma hüquqi və qeyri hüquqi vasitələrlə təsir edilir, məhkum törətdiyi əmələ görə daxili iztiraba məruz qalır və hər gün peşmançılıq çəkməyə vadar olunur. İslah olunmanın ilk və deyərdim ki, ən mühüm üsulu cinayətkarın öz günahını anlamasından ibarətdir. Bu baş vermirsə deməli, cəzanın məqsədinə dair bütün hərəkətlər boş yerə sərf edilib.
Cəza həm də, yeni cinayətlərin (törədilə biləcək) qarşısını almaq məqsədilə xəbərdarlıq vasitəsidir.
Cəzanın bu əlaməti qeyri müəyyən şəxslərin dairəsi və ətraf üçün onların şüuruna və düşüncələrinə təsir edəcək “cinayət varsa, cəza da olmalıdır” hədəsi ”“ vahiməsinin bir alətə və vasitəyə çevrilməsini özündə əks etdirir..
Cəza məzmununun xarakterinə görə tənzimlənməyən sosial davranışlara görə təqsirkara fiziki, maddi və mənəvi ziyanın yetirilməsi gücünü özündə saxlayır. Bu mənada, cəzanın əsas cəhətlərindən biri onun labüdlüyündən doğan, məcburi tətbiqindən asılı olur. Amma bəzən, davranışın özünü tənzimləmə təcrübəsinə də rast gəlinir. Yəni, şəxs vicdanı və həyası qarşısında əzab çəkərək özünə qarşı “cəza” tətbiq edir, hərəkətinə görə sarsılır, peşimanlıq çəkir...
Cəzanın tətbiqi ona görə məcburi və qaçılmazdır ki, əxlaqında və davranışında problem olan fərd, digər tərəfin hüquqlarına, ictimai münasibətlərə zidd davranmasın, sosial-fəlsəfi, əxlaq və etik baxımdan ictimai şüurun qəbul etmədiyi anormal hərəkətlərə bir daha yol verməsin və s...
Tarixən cəzanın törədilən əməlin subyektlərinə qarşı tətbiqinə həmişə “bəraət” qazandırılıb, təqdir olunub. Müasir normativ nəzəriyyələrdə də, cəzanın məqsədi unudulan, əldən çıxan və axtarışı çətin olan bəşəri bir dəyərin- ədalətin bərpası kimi xatırlanır, sosial ədalət, yalnız ədalətli cəzanın tətbiqindən sonra bərpa olunur. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, məhkumun günahını anlayacağı təqdirdə sosial ədalət bərpa oluna bilər. Eyni zamanda zərəçəkənlərin ”“ qurbanların da hüquq və azdalıqlarının ədalətlə təmini, mühafizəsi və dəymiş fiziki, maddi və mənəvi ziyanın, kompensasiyanın sözsüz ödənilməsi prioritet təşkil edir. Neqativ, deviant davranışı olan şəxslərin islah olunması da, cəzanın sonrakı məqsədi kimi qəbul edilir. Cəzanın tətbiqi ilə təqsirkarın, şəxsiyyətin oriyentasiyasında dəyişiklik etmək mümkün olarsa, məhkumda qanunlara, hüquq qaydalarına və ətrafın hüquq və azadlıqlarına hörmət ruhunda davranılması aşılanarsa (ən azı təkrar əməlinə görə cəzanın tətbiqindən ehtiyatlanırsa, həyacan keçirirsə) deməli, cəzanın islah olunmağa təsiri olmuşdur. Sonrakı məqsəd törədiləcək yeni, ictimai münasibətlərə zidd əməllərin qarşısını almaqla xəbərdarlığı nəzərdə tutulur. Bir növ, məhkuma və digər sosial qruplara cəzanın “Vahiməli barmağının” silkələnib “dur” deməsidir.
Cəzanın bütün məqsədləri məzmuna görə fərqlənsələr də, təsir vasitəsi kimi qarşılıqlı əlaqədə və şəraitdə fəaliyyət göstərirlər. Qənaətimə görə cəzanın çəkindirmə və yaxud, ona hörmətin aşılanması üçün cinayətlərin qəsdən törədilən ağır və xüsusilə qğır növlərinə görə sərtləşdirilməsinə ehtiyac var. Kimin nə deyəcəyindən asılı olmayaraq cəzanın sərtliyi insana məhəbbətin təzahürüdür. İnsanın sərtliyi isə onun amansızlığından və emprik düşüncəyə malik olmasından yaranır. Bunları eyniləşdirmək olmaz. Cəza sərtliyi ilə insanı təkrar bədxahlıqdan saxlamaqla ona məhəbbətini ifadə edir...və s. Ağacın bar verməsi və inkişafı üçün yağışa və günəşə nə dərəcədə ehtiyac varsa, cəmiyyətin də təhlükəsizliyinin təmini, hüquq və azadlıqlarının mühafizəsi üçün cəzanın sərtləşdirilməsi qaçılmazdır. Cəzaların humanistləşdirilməsi iə bağlı atılan hüquqi islahatlar cinayətkarlığa meyilli fərdlərin ictimai münasibətlərə zidd hərəkətlərinin, statistikada qəsdən törədilən cinayətlərin sayının artması ehtimal edilir. Əvvəlki CM-də cazaların növləri sırasında “azadlığın məhdudlaşdırılması” növü var idi. Sonra, hüquqi islahatların davamı kimi məcəllədən çıxarıldı. Elə bir vəziyyət yarandı ki, dövlət qulluğuna gələn hüquqşünas namizədlərə cəzanın növləri ilə bağlı sual verildikdə, bu cəza növünü də sadalayır, məcəllədən çıxarılmasından xəbərləri olmurdu. Məcəlləyə yenidən bu cəza növünün salınması (və yaxud çıxarılması) hansı zərurətdən yaranması bəlli deyil və “azadlığın məhdudlaşdırılması”nın tətbiqi proseduru barədə ictimaiyyətə qanunun yaradıcı ekspertləri tərəfindən heç bir məlumat və şərh verilməmişdir.
XXI əsrin astanasında vətəndaşların məlumat almaq imkanı daha genişdir, başqasının hüquq və azadlıqlarına, qüvvədə olan qanunların tələblərinə hörmət etmək üçün təkmil, əhatəli normativ baza vardır. Belə olan halda cəmiyyətin azad inkişafına mane olan deviant davranışların subyektlərinə qarşı “başqalarına dərs olsun”- deyə sərt davranmaq lazım gəlir.
Son illərdə bir sıra ölkələrdə cəzanın sərtləşməsi tendensiyasına artıq rast gəlinir, daha çox vətəndaşların həyat və sağlamlıqlarına yönələn qəsdlərə görə azadlıqdan məhrum etmənin müddəti artır, ömürlük həbs cəzası tətbiq edilir. Bu onunla sərtlənir ki, əvvəllər, sovet dönəmində dövlətin marağına daha çox önəm verilirdisə, müasir cəmiyyətimizdə insan kapitalı, vətəndaşların həyat və sağlamlıqları, dövlətin ali məqsədi kimi qabarılan insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmini, habelə onların rifah halının yaxşılaşdırılması əsas götürüldüyündən cəzanın sərtləşdirilməsini gerçəkləşdirir.
Azərbaycan Respublikasının Mili Məclisində müstəsna cəza növünün tətbiqinə artıq təkliflər səslənir.
Cəza fəlsəfi mənada da sanksiyadır, qanunun və qaydanın pozulması halları zamanı tətbiq edilir, müəyyən imkanların məhdudlaşdırılması və təqsirkarın sosial statusunu “aşağılamaq” məqsədini daşıyır. Cəza həmçinin əxlaqi, fəlsəfi və hüquqi kateqoriyadır. Yetər ki, təqsirkar əməlinə görə “qazandıqlarının bəhrəsini” anlasın. Bu çox vacibdir və təqsirkarın sağlam fərd kimi cəmiyyətə inteqrasiyasına sövq edir.
Qədim filosofların cəza haqqında üç əsas ideyaları diqqət çəkmişdir:
1)Cəza cinayətlərin xəbərdarlığına (profilaktikasına) istiqamətlənməlidir;
2)Cəza lazımi həddə ətraf üçün tərbiyə etmək təsirini bağışlamalıdır;
3)Cəza ədalətli və əməlin təhlükəlilik dərəcəsinə adekvat olmalıdır.
Qədim Yunan mütəfəkkürlərinə görə cəza şəxsin iztirab çəkməsi üçün tətbiq edilən ədalətli prosesual tədbir vasitəsidir, “onu çəkən şəxs üçün xeyirlidir”, o törətdiyi əmələ müvafiq, ən azı mənəvi cəhətdən islah olunmağa məcbur edilir. Yunan və Roma mütəfəkkirlərinin təbirincə, “Qanun bütün və hər bir təsəvvürlərdən üstündür, onu pozmaq isə sözsüz ki, şər olduğuna görə tətbiq edilən cəza daha xeyirlidir. Xətaya görə tənbeh və cəza vacibdir, əks təqdirdə qanunun pozulması faktlarını mübahisələndirmək olmazdı.
Bunun əksi olaraq qədim Yunan dövlətində belə bir antitezis aforizmə xas tərzdə meydana gəlmişdi: cinayətkar iradəcə zəif olduğuna, hakimlərin kompetensiyası şübhə doğurduğuna və müqəddəs olmadığına görə cəzanın tətbiqi zamanı sosial ədalətin bərpası həmişə mümkün olmur. Yəni, təqsirkarın maddi və mənəvi cəhətdən çətin durumda olduğuna görə cinayət törətməsi ehtimal edilir, əməlin məcburiliyi və hakimin cəza tətbiq etməkdə çətinlik çəkməsi və yaxud, “səlahiyyətli” olmaması diqqətə çatdırılırdı. Burada “məcburi cinayət törətmə” qanuniləşdirilir, eyni zamanda onun zəif iradəyə malik olmasına da haqq qazandırılırdı.
Rəvayət edilir ki, qədim Romada qatilə hökm oxunan zaman müdafiəçi söz istəyir. O, deyir: Zati Aliləri! İttiham etdiyiniz qatilin əməlinin qurbanı yaxın dəqiqələrdə zala daxil olacaq, ehtimallara söykənən sübutlar əhəmiyyətini itirəcək və qatil bəraət qazanacaq. Hamının baxışları qapıya dikilir. Vəkil yalanı o dərəcədə məharətlə səsləndirmişdi ki, qətlə yetirilənin möcüzə olaraq zala daxil olmasına hamı inanmışdı. Məhkəməyə sədrlik edən isə qatili baxışları ilə izləyirdi. Qatil öz dünyasında, bam- başqa bir mühitdə idi, barmaqları ilə oynayır, qapıya əsla baxmırdı. Hakim düşünürdü: “Qatil əməlinin qurbanının dirilməyəcəyinə əmindir”... Bir neçə dəqiqədən sonra hakim hökmü elan etmək üçün ayağa qalxır. Vəkilə: Sizin dedikləriniz yalnız güman edildiyindən həqiqət sayıla bilməz. Söylədiklərinizə qatil heç əhəmiyyət vermədi. Qatilə gün kimi aydın idi ki, əməlinin qurbanı heç vaxt dirilməyəcək, onun qapıdan girəcəyini gözləmirdi və qapıya tərəf də, əsla baxmırdı. Vəsatətiniz bizə nihilist ovqat bəxş etdi, elan edilən ittihamlar isə əsaslıdır...
Çox təəssüf ki, belə hallara və vəkillərə indi də, rast gəlmək olur. Amma nə yaxşı ki, təcrübəli və peşəkar hakimlər də var...
Şəmsəddin Əliyev
hüquqşünas
