İqtisadi və Sosial İnnovasiyalar İnstitutunun rəhbəri, millət vəkili Əli Məsimli Moderator.az-ın suallarını cavablandırıb.
-Neft Fondundan xərcləmələri bu qurumun əsasnamə məqsədlərinə uyğun həyata keçdiyini söyləmək olarmı?
-Dövlət Neft Fondu 1999-cu ildə yaradılıb. Neft Fondunun təsis edilməsinin əsas məqsədi ölkəmizin neft sərvətlərinin səmərəli və məqsədyönlü şəkildə idarə edilməsinə şərait yaratmaqdan ibarətdir.Bu Fond yaradılanda onun aktivləri 271 milyon dollar təşkil edirdi. 2014-cü ilin ortalarına bu məbləğ 37 milyarda dolları ötüb.Başqa sözlə Neft Fondunun vəsaiti ölkə üzrə ümumi daxili məhsulun yarısı səviyyəsindədir.Əsasnamə tələblərinə görə,Neft Fondunun fəaliyyətində Azərbaycanda makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanması,ölkə iqtisadiyyatının neft gəlirlərindən asılılığını azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi, ölkənin sosial-iqtisdi tərəqqisinə xidmət edən mühüm layıhələrin həyata keçirilməsi,cari sosial-iqtisadi proseslərin dəstəklənməsi,neft və qazın bərpa olunmayan təbii sərvət olduğunu nəzərə alaraq, həmin sərvətlərdən əldə olunan gəlirin nəsillər rasında bərabər bölüşdürülməsi və gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitin toplanması əsas vəzifələr kimi müəyyən edilmişdir.Əgər Neft Fondunun vəsaitinin istifadə istiqamətlərinə diqqət eləsək, görərik ki, onun xərclənməsində məhz sadaladığımız həmin istiqamətlər prioritet təşkil edir. Məsələn, əgər neft fondunda yetətincə vəsaitin hesabına “çoxmilyardlı təhlükəsizlik yastığı” yaradılmasaydı, Azərbaycan hökuməti 2008-2009-cu illərdə qlobal maliyyə böhranının tüğyan etdiyi bir mərhələdə həmin böhranın fəsadlarından qorunmaqdan ötrü o cür inamlı manevr imkanlarına malik ola və az itki ilə çıxa bilməzdi. Fondda toplanmış vəsait kapital şəklində ölkənin hüdudlarından kənara yatırılır və əsas etibarilə infrastruktur layihələrinə, təhsil, su təchizatı və bir çox layihələrə yönəldilir. Digər istiqamətlər barədə isə Neft Fondunun hesabatlarında yetərincə məlumat var.Həmin hesabatlardan göründüyü kimi,Fondun vəsaitinin çox hissəsi dövlət büdcəsinə transfert olunub, infrastruktur layihələrinə, məcburi köçkünlərin sosial-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasına, Bakı-Tiflis-Ceyhan strateji neft kəmərinin inşasına, Samur-Abşeron suvarma sisteminin, Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin tikintisinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilib. Həmin proseslərin bir hissəsi indi də davam edir.Məsələn, 2014-cü ilin yanvar-iyun ayları ərzində Neft Fondunun 2014-cü il büdcəsinin icrası çərçivəsində 4 883,8 milyon manat vəsait dövlət büdcəsinə transfert edilmişdir. Qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin məskunlaşdırılması və sosial-məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə 177 milyon manat, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulmasına 11 milyon manat, “Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu” layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 19,6 milyon manat vəsait ayrılmışdır. “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nın maliyyələşdirilməsinə 5,2 milyon manat vəsait yönəldilmişdir. “Şahdəniz” qaz-kondensat yatağının istismarının ikinci mərhələsi, Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi, TANAP və TAP layihələri üzrə yaradılmış səhmdar cəmiyyətin birbaşa dövlət mülkiyyətində olan səhmlərinin maliyyələşdirilməsi məqsədilə Neft Fondundan 40 milyon manat vəsait ayrılmışdır. Göründüyü kimi, bu xərcləmərin hamısı Əsasnamə məqsədlərinə uyğun istiqamətlərdə Azərbaycanın sosial- iqtisdi inkişafına və beynəlxalq nüfüzünün artmasına, Avropa bazarlarına çıxışın genişlənməsinə xidmət edən mühüm layihələrdir. Son vaxtlar Neft Fondu öz vəsaitinin bir hissəsini qızıl almağa sərf edir.2012-ci ildən etibarən Neft Fondu qızılın alınmasına başlanıb və 1 yanvar 2014-cü il tarixinə Fond tərəfindən 30 tondan artıq qızıl alınıb. Bundan əlavə xaricdə daşınmaz əmlak alınması istiqamətində də addımlar atılmağa başlamışdır.
-Neft Fondu qazancını bu qədər sürətlə xərcləyirsə gələcək nəsillərə bu neftdən pay qalmayacaq”¦
- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 sentyabr 2004-cü il tarixli 128 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş NEFT VƏ QAZ GƏLİRLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASI ÜZRƏ UZUNMÜDDƏTLİ STRATEGİYA var. Həmin strategiyanın neft və qaz gəlirlərindən uzunmüddətli istifadə prinsiplərinə həsr olunmuş hissəsində deyilir ki,uzunmüddətli dövr üçün neft və qaz gəlirləri hesabına xərclərin proqnozlaşdırılması zamanı dəyişməz real xərclər prinsipi əsas götürülür və bu strategiyanın əhatə etdiyi dövr ərzində nəzərdə tutulan xərclər üçün illik limit müəyyən edilir; neft və qaz gəlirlərindən daxilolmalar zirvə səviyyəsinə çatdıqda onların 25 faizdən az olmayan hissəsi yığıma yönəldilir.Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, 2014-cü ilin ortalarına Neft Fondunun aktivləri 37 milyard dolları ötüb. Gələn il də fondun vəsaitinin artacağı gözlənilir.Amma neft hasilatı azaldıqca, tədricən bu Fonda daxil olan maliyyə vəsaitinin də bir müddətdən sonra ilbəil azalması təbii prosesdir.Öna görə də hökumət Fonddan xərcləmələrin payını azaltmaqdan ötrü müəyyən addımlar atır.Bu özünü büdcəyə transferlərin timsalında daha əyanı göstərir. Büdcəyə transferlərə gəldikdə isə, mətbuatdan və Milli Məclisdəki çıxışlarımızdan məlumdur ki, biz həmişə höküməti bu sahədə ifrata varılmamağa çağırmışıq, büdcəyə transfertlərin tədricən azaldılması və büdcə gəlirlərinin digər mənbəələr hesabına artırılmasının tərəfdarıyıq.Ona görə də Neft Fondundan transfertlərin 2013-cü il büdcəsi ilə müqayisədə 11,3 milyard manatdan 9,3 milyard manata enməsi ilə 2014-cü il büdcəsində 2 milyard manata qədər azaldılmasını müsbət addım kimi dəyərləndiririk. Amma Fonddan xərcləmələr hələ də yüksək olaraq qalmaqdadır. ARDNF məlumatlarına görə, 2014-cü ilin yanvar-iyun ayları ərzində Neft Fondunun büdcə gəlirləri 6 493,6 milyon manat, büdcə xərcləri isə 5 163,1 milyon manat təşkil etmiş, Döğrudur, son illər desək,Neft Fondu 6 ayda qazandığının 79,5%-ni qeyd etdiyimiz kimi,nəzərdə tutulan layıhələrin icrasına yönəltmişdir. Son illər xərcləmələrin payı artsa da, ümumiyyətlə götürdükdə isə 2014-cü il iyulun 1-ə Fondun aktivləri 2014-cü ilin əvvəlinə (35 877,5 milyon ABŞ dolları) nisbətən 4,9% artaraq 37 622,4 milyon ABŞ dollarına bərabər olmuşdur.Deməli son illər xərcləməlin payı 80-90 faizə çatsa da,yəni həmin vəsaitin 25 faizi yox,10-20 faizi yığıma getsə də, yarandığı 1999-cu ildən bu yana Neft Fonduna daxil olan vəsaitin normativdə göstərildiyi kimi,25 faizi yox, 40 faizə qədəri hələ də Fondda qalmaqdadır. Ona görə də məsələ Dövlət Neft Fonduna toplanan vəsaiti xərcləməmək kimi yox, həmin vəsaitdən istifadənin səmərəliliyinin artırılması kimi qoyulması daha faydalı olar......
-Neft Fondunun vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi üçün hansı alternativlər təklif edirsiniz?
-Neft Fondunun yaradılması fəlsəfəsinin əsasını Azərbaycan xalqına Tanrı tərəfindən bəxş edilmiş neft sərvətlərinin nəsillər arasında ədalətli bölüşdürülməsinin təmin edilməsi təşkil edir.NEFT VƏ QAZ GƏLİRLƏRİNİN İDARƏ OLUNMASI ÜZRƏ UZUNMÜDDƏTLİ STRATEGİYASINDA NEFT VƏ QAZ GƏLİRLƏRİNDƏN İSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ müəyyənləşdirilmişdir.Neft və qaz gəlirlərinin istifadə strategiyası makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanılması əsasında aşağıdakı əsas istiqamətləri əhatə edir: - iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun, regionların, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı; - infrastruktur sahələrin genişmiqyaslı inkişafı: - yoxsulluğun azaldılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi və digər sosial problemlərin həlli; - iqtisadiyyatın intellektual və texnologiya bazasının səviyyəsinin yüksəldilməsinin stimullaşdırılması; - "insan kapitalı"nın inkişafı (yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması (o cümlədən xarici ölkələrdə), kadrların professionallıq səviyyəsinin artırılması); - ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi; - azad edilmiş ərazilərin yenidən qurulması və məcburi köçkünlərin doğma yurdlarına qaytarılması ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi. Hesab edirik ki, istiqamətlər düzgün müəyyənləşşdirilib. Sadəcə Neft fondundan xərcləmələrin səmərəliliyini artırmaqdan ötrü əlavə tədbirlər görülməsi istiqamətini gücləndirmək lazımdır.Netf Fondundan dövlət büdcəsinə transfertlərin azaldılması istiqamətində işlər davam etdirlməlidir.Eyni zamanda Neft Fondundan ayırmaların da mümkün qədər azaldılmasına da baxılmalıdır.Bununla yanaşı həm də işlək və etibatlı nəzarət mexanizmi yaradıb həyata keçirmək lazımdır ki, Neft Fondundan ayrılan vəsaitdən istifadənin səmərəliliyi və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsinə təsiri artsın.Əgər nəsərə alsaq ki, Neft Fondunun aktivlərinin saxlanılmasından gəlirlilik 2-3 faiz arasındadır, onda neft gəlirlərinin daha səmərəli idarə edilməsi üçün həmin vəsaitin bir hissəsi iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun, regionların, kiçik və orta sahibkarlığın, "insan kapitalı"nın inkişafına, yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasına, mənzil təsərrüfatına və sair bu kimi zəruri sahələrin qalxınmasına yönəldilməlidır.
