Bu günlərdə işğal altında olan Cəbrayıl rayonunun Xələfli stansiyasında (qədim Diri kəndi), Araz çayının sol sahilində, İran İslam Respublikası ilə sərhəddə Diri dağlarının bir hissəsinin zirvəsində yerləşən və XII əsrdə inşa olunmuş Qız qalası tarixi memarlıq abidəsinin düşmənlərimiz tərəfindən yerlə yeksan edilməsi xəbəri yayıldı. Bu, çoxları üçün inandırıcı olmaya bilərdi. Fəqət, ərazidə İran İslam Respublikasının Araz çayı üzərində həyata keçirdiyi su qovşağı tikintisi ilə əlaqədar aşağıda təqdim etdiyimiz foto-şəkillərdən də görünür ki, bu faktdır. Əvvəlcə qala özülündən tamamilə dağıdılıb. Hələlik qala yeri və onun yaxın günlərə qədər ucaldığı dağ isə qalır. 

Diqqətlə baxsaq aydın görərik ki, onun üstündə əvvəlkindən fərqli olaraq heç bir qala-filan yoxur. Biz müqayisə üçün Qız qalasının ərazinin erməni və onun himayədarları tərəfindən de-fako işğala məruz qalmazdan əvvəlki iki görüntüsünü vermişik. Onlardan biri qalanın yandan görünüşü, digəri isə arxadan və yuxarıdan dövrələmə görüntüləridir. Diqqətlə nəzərdən keçirsək, işğaldan az sonra qalanın yuxarı hissəsinin dağıdıldığını görə bilərik. 

Nəhayət, sonuncu təsvir Qız qalasının tariximizdən büsbütün silinməsini əks etdirən şəklidir. Yəni bu, qalanın dağıdılmasını əks etdirən gerçək təsvirdir. Qəribədir, sanki əlahəzrət tarix orta əsrlərə mənsub bu tarixi-memarlıq abidəsinin aradan götürülməsinə de-yure şərait yaradıb. Araz çayı üzərində su qovşağı tikintisinin aparıldığı bir vaxtda qala bünövrəsinəcən dağıdılır, xəzinə tapmaq sevdası düşmənlərimizə bizim mədəniyyət tariximizə bir daha zərbə endirmək şansı verir. 

Diqqətlə baxın, qalanın yan-yörəsindəki tikintiyə mane olacaq dağ silsilələri, təpəliklər hündürlüklərindən asılı olmayaraq ustalıqla təmizlənib. “Qala dağı” isə göz dağı kimi Qız qalasız qalıb. Əslində isə, nəinki Qız qalası, heç onun zirvəsində qərar tutduğu bu dağ belə tikintinin aparılmasına mane olmur. Layihə müəllifləri səbəb kimi yanlış olaraq burada inşa ediləcək “Qız qalası” və “Xudafərin” su qovşaqlarının, SES-in tikintisini göstərə bilərlər. Fikrimcə, bunun heç bir əsası yoxdur və tarixi-mədəniyyət abidələri kimi nə Xudafərin körpüləri, nə də Qız qalası su qovşaqlarının inşasına heç bir maneçilik törətmir. Ən əsası isə tarix-mədəniyyət abidələri olduğu üçün onlara toxunulmamalı idi. 

Nəzərə alsaq ki, bu tarixi abidələr ermənilərin işğal etdikləri ərazidə yerləşir və işğalın ilk illərində Qız qalasının bir tərəfi düşmənlərimiz tərəfindən təcavüzə məruz qalmış, partladılmışdı. Deməli, bu gün qalanın tamamilə yerlə yeksan edilməsində məqsəd tariximizi yaşadan abidələrdən bir kimi onu məhv etmək olub. Bu iyrənc əməllərini ortaya qoyan erməni vandalları bir daha kimliklərini göstərdilər. 

Bir məsələni xatırlatmaq istərdim. Məlum olduğu kimi, bu tipli qalalar adətən müdafiə isehkamı xarakteri daşıyırlar. Amma söhbət nələrin və kimlərin müdafiəsindən gedir? Hansı tarixi şərait belə bir qalanın inşasını zəruri edib? Onu kim tikdirib? Görəsən, Araz çayının sahilində, Güney Azərbaycanla Quzey Azrbaycanın qovuşuğunda yerləşən Qız qalası niyə indiyənəcən (işğaldan əvvəlki dövr nəzərdə tutulur) tədqiq edilməyib? Ümumiyyətlə, buna cəhd olunubmu? Bəlkə, vaxtında araşdırılsaydı tariximiz üçün yeni, sanballı, gərəkli materiallar əldə etmiş olardıq. Kim bilr, tariximizin müəyyən qatları elə bu cür qalalarda gizlənib, öz tədqiqatçılarını gözləyir… 

Diri dağındakı qala artıq yoxdur. Bundan sonra daha ondan danışmamaq da olar. Ancaq ölkəmizin işğal altında olmayan bölgələrindəki Qız qalaları barədə düşünək bəlkə? Şübhə etmirəm ki, bu cür qalalar adlarına uyğun spesifik xarakerə malik olmuşlar və məhz ona görə də maraq doğurmaya bilməzlər... 

Haqqında sözügedən qala kökündən dağıdılması ilə şübhəsiz, araşdırılmayan, bilinməyən bir çox gizlinləri özü ilə birgə əbədi yoxluğa çəkib apardı. Ondan bizə yalnız dildən-dilə dolaşan əfsanələr, rəvayətlər qaldı. Gərək idi ki, XII əsrin bu daş yaddaşına yiyə çıxaydıq. Belə bir baş ağrısı uzun illlər Xudafərin körpüləri ilə bağlı da yaranıb. Ancaq xalqımızın və dövlətimizin körpülərin mühafizəsi yönündə birlik nümayiş etdirməsi bu körpülərin hələlik xilası ilə nəticələnə bildi. 

Digər tərəfdən, Xudafərin körpülərinin mühafizəsi problemi beynəlxalq səviyyədə həllini tapdığından onun dağıdılmasına risk edilmədi.  Təbii ki, Azərbaycan dövlətinin bu istiqamətdə apardığı məqsədyönlü iş uğurla nəticələndi. Qız qalasına bu səviyyədə münasibət olmasa da, o respublikamızın mühafizə tələb edən tarixi abidələrindən biri kimi qeydiyyata alınmışdı.

Siz indi təsəvvür edin: Əgər göz qabağında olan Qız qalası dağıdılırsa, işğal olunmuş Qarabağ bölgəsinin, o cümlədən Cəbrayıl rayonunun gözdən uzaq, necə deyərlər, əl çatmayan, ün yetməyən yerlərdəki tarixi-mədəniyyət abidələrinin taleyi nə gündədir?! Sizcə, qarı düşmənlərimiz - erməni fəndgirləri, vandalları onları xarabazara çevirib, dəfinələri talayıb, yerində gələcək yalançı erməni tarixinə əsas verə biləcək simvollar qoymayacaqlarmı?

Düşünürəm ki, bu məsələni boş buraxmaq olmaz. Sözügedən su qovşağını inşa edənlərdən dövlət səviyyəsində cavab istənilməli, müvafiq elm adamları, ictimaiyyət rəyini bildirməli, kütləvi informasiya vasitələri problemi gündəmdə saxlamalıdırlar.