Mən hərdən ədəbiyyatımızın indiki vəziyyətinə nəzər
salanda düşünürəm ki, indiki durğunluğun səbəblərindən biri və birincisi ədəbi
tənqidin zəifliyi və dişsizliyidir. Çünki hər hansı əsər, hər hansı yazar
haqqında yazılar ya həddən artıq tərifə köklənmiş olur, ya da ki, söz xatirinə
sözdən başqa bir şeyə yaramır. Digər tərəfdən bu zəhrimara qalmış siyasətin ədəbiyyata
yerli-yersiz müdaxiləsi və siyasətçilərin siyasətdə qazana bilmədiyi uğurlara
görə şair və yazıçıları tənqid etməsi ( bəzən bu tənqid yox, təhqir mövqeyinə də
keçir) ədəbiyyata xeyirdən çox ziyan gətirir. Əslində ədəbiyyat iqtidar, ədəbi-tənqid
müxalifət rolunda olmalıdır. Ədəbi tənqidi güclü olan ədəbiyyat da güclü olur. Ədəbi
tənqidi zəif olan ədəbiyyat isə yalnız öz resursları hesabına inkişaf etmək
zorunda qalır.İndiki ədəbi tənqid Azərbaycanın siyasi mühitinə bənzəyir. Zəif
müxalifət qeybətdən o yana keçə bilmədiyinə görə iqtidara inkişaf baxımından təsiri
sıfır səviyyəsindədir. Hətta bəzi siyasətçilər öz şəxsi maraqlarından və bəzən
də regional prizmalarından ayrı-ayrı yazarların, görkəmli simaların yazılarına
yox, şəxsiyyətlərinə hücuma keçir, dövrü və zamanı qiymətləndirmək əvəzinə heç
kimə və ədəbiyyata lazım olmayan fikirləri ilə ürək bulandırırlar.
Yazını belə ovqatla başlamağımın kökündə isə
bir paralel aparmaq niyyəti durur. Yuxarıda qeyd etdiyim fikirlərə rəğmən yaxşı
ki, siyasi həyatın içində olub ədəbiyyata ürəkdən bağlı olan, hər sözü, hər kəlməni dərindən incələməyi sevən və incələdikdən sonra
da həqiqi qiymətini verən insanlar da var. Belələrindən biri də öz ədəbi-tənqidi
baxışlarında səmimi, dürüst və başlıcası isə sözün ululuğuna və qutsallığına
sayğı və məhəbbətlə yanaşan Ramiz Göyüşovdur.
İlk baxışdan ciddi və qaraqabaq adam təsiri
bağışlayan Ramiz müəllim əslində söz
xiridirarıdır. Hərdən fikirləşirəm ki, bu qədər işin içində Ramiz müəllim necə
vaxt tapıb yazır? Siyasi-ictimai fəaliyyət, vəzifə funksiyaları, səhərdən gecə
yarısına qədər işləmək, insanları dinləmək məcburiyyəti bu adamı qələmdən və
sözdən ayıra bilmir. Lakin sadaladığım proseslər onun qələminin səmimiyyətinə,
fikirlərinin dürüst və sərrast olmasına zərrə qədər xələl gətirə bilmir.
Ramiz müəllim ulu sözə baş əyən, ulu sözə söykənən qələm sahibidir. Onun bu yaxınlarda “Elm
və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmiş “Sən bizim ellərin ruhuna bir bax...”
kitabında toplanan ədəbi-tənqidi məqalələr və esselər fikirlərimin təsdiqidir
desəm, yanılmaram.
Ruhən poetik dünyanın adamı olan müəllif
sevdiyi, özünə doğma bildiyi poetik nümunələrə istinadla sözün qüdrətli
olduğunu, sözə söykənməklə böyük bir problem həll etməyin mümkünlüyünü
isbatlayır və bunu konkret nümunələrlə əsaslandırır. Ulu söz ustadı Səməd
Vurğun poeziyasının indiyə qədər təhlil edilməmiş, lakin bədii məziyyətinə görə digər əsərlər kimi güclü poetik tutuma malik
olan əsərlərindən sitat gətirir və belə bir fikir işlədir:
“Fikrimcə, Səməd Vurğun şair olaraq, təkcə “Azərbaycan” şeirini yazmış olsaydı,
o bir bu şeirlə ümumxalq məhəbbəti, ümumxalq sevgisi qazana bilərdi...”
Ramiz müəllim daxili bir yanğı, böyük şairə məhəbbət
hissi ilə qələmə aldığı essedə zaman paraleli aparmağı da unutmur və bu gün
poetik aləmi, şair dünyasını öz arşını ilə ölçənlərə tutarlı cavab da verir. O
qeyd edir ki, S.Vurğun da öz dövrünün, zamanının övladı idi və partiyaya,
komsomola həsr etdiyi şeirləri də var. Lakin bu şeirlərdə təriflə yanaşı elə sətiraltı
mənalar gizlənib ki, bunu yalnız ariflər duya bilər. Haqlı fikirdir. Həzrə Əli(
ə.s) buyururdu ki “Uşaqlar ata-analarından çox zəmanəsinə bənzəyir”. Bu belədir
və bundan qeyrisini fikirləşmək mümkün deyildir.Bu mənada Səməd Vurğunun
da zamanla ayaqlaşmaq, mümkün
repressiyalardan qorunmaq haqqı vardı və bu gün bunu bayraq eləmək, baş
qaxıncına çevirmək nə siyasətçiyə, nə də tənqidçiyə yaraşmaz.
Ramiz Göyüşovun fikrinə qüvvət olaraq
bildirirəm ki, “26-lar” poemasının proloq hissəsi bəlkə də Səməd Vurğun
poeziyasının ən qüdrətli hissəsidir. “Bakının dərdi var, Bakı xəstədir... “
misralarıyla başlayan bu hissədə poetik möhtəşəmlik, sözün qüdrəti o qədər
ecazkarlıq yaradıb ki, poemanın qalan hissəsinin nədən, necə bəhs etməsi o qədər
də önəmli deyildir. Məhz, bizim fikirlərimizin üst-üstə düşməsinin səbəbi də sözə
siyasi zamana görə deyil, bədii məziyyətinə görə qiymət verməkdir.
XX əsr ədəbiyyatımızın parlaq şəxsiyyətlərindən
olan Hüseyn Arif, Nəriman Həsənzadə
yaradıcılığına baxış da yeni və təravətlidir. Hüseyn Arif yaradıcılığında insan
və təbiətin harmoniyasından bəhs edən və incə məqamları tutan müəllif, poetik
misralardakı sadəliyi, sadəliklə yanaşı möhtəşəmliyi önə çəkir, şair
yaradıcılığını fəlsəfi- sosioloji prizmadan təhlil edir.
Şairin “Kəpəz” şeirindən nümunə gətirən müəllif
təbiətə bağlı şairin sözdən toxuduğu xalçadakı ilmələrin rəngarəngliyini böyük
şövq və həvəslə təhlil edir.
Qazax ədəbi mühitinin, ədəbi məktəbinin
köklü ənənələrini özündə ehtiva edən, inkişaf etdirən və zənginləşdirən Nəriman
Həsənzadə yaradıcılığının təhlilində müəllif bir qədər də konkretləşdirmə aparır,
şairin fəlsəfi kəlamlarından nümunələrlə fikrini isbatlayır. Həmin misraların
bir neçəsini burada təkrarlamaq da yerinə düşər:
Hər torpaq dünyada məmləkət olmur,
Parça var-yaşayır bayraq olanda,
yaxud,
Həyatda imtahan götürənlərin,
Vaxt gəlir, özü də
imtahan verir.
Məncə
bu qədər sadə və gözəl dillə deyilmiş fikrin isbata ehtiyacı yoxdur.
Zəlimxan
Yaqubun bulaq suyu qədər saf, ana südü qədər şirin poeziyasına vurğunluq Ramiz
müəllimi elə duyğulandırır ki, şairin yaradıcılığına həsr etdiyi essedə tamam
kövrək notlar üstündə köklənir, sanki poeziyanın qanadında ağ buludlara doğru
uçur. Uçur da Qarayazı meşələrini, Yağlıca dağlarını, Ağbabadan ta Şəmkirə qədər
uzanan Borçalının anadilli meşələrini, buz bulaqlarını bağrına basıb qayıdır.
Dilimizin tükənməz imkanlarından məharətlə istifadə edən, bulaq kimi çağlayan
şair ürəyinin döyüntülərini, hiss və həyəcanlarını incəliyinə qədər təsvir edən
müəllif sonda belə bir qənaətə gəlir ki, tarixi şəxsiyyətlər yaratdığı kimi,
sözü də Zəlimxan kimi ustadlar yaradır və yaşadır. Davud Nəsibin poeziyası ilə yanaşı tarixi
romanlarının bədii məziyyətini özünəməxsus üslubda şərh edən, bu əsərlərdəki
milli koloriti, milli təəssübkeşliyi yüksək dəyərləndirən Ramiz müəllim fərqinə
varmadan özünün bu duyğular içərisində bütün varlığı ilə torpağa, millətə Vətənə,
dilə və folklora bağlılığını büruzə verir.
Üzərində daha çox dayanmaq istədiyim esselərdən
biri də mərhum şairimiz, sözün əsl mənasında ağalıq və sanballılıq simvolu olan
Eldar Nəsibli yaradıcılığına həsr edilmiş essedir.
Eldar Nəsibli sözün əsl mənasında Türk kişisi idi.
Onun təkcə “Bura Qazaxdır oğlum” şeiri kifayət edər ki, bu böyük Türkün Vətən
sevgisini, hər daşın, hər qayanın Vətən olduğunu isbatlama duyğusunun şahidi
olasan. Mən özüm də vaxtilə “Mühakimə” qəzetində Eldarın yaradıcılığı haqqında
geniş həcmli bir yazı yazmışdım və rəhmətlik o yazını oxuyandan sonra mənə dedi
ki, Şəmsi, mənim yaradıcılığım haqqında çox yazılıb, amma səmimi deyirəm ki, məni
bu cür təhli edən və duyan olmamışdı. Amma etiraf edim ki, Ramiz müəllimin bu
yazısı mənim yazımdan çox-çox dərin və hərtərəflidir və Eldar Nəsibli
yaradıcılığının güzgüsüdür.
Müəllifin Qazax ədəbi məktəbinin digər nümayəndələri
Taleh Həmid, Barat Vüsal, İbrahim İlyaslı kimi müqtədir söz adamlarının
yaradıcılığından nümunələr gətirərək bu şeriyyətin, bu səmimi duyğuların vətən
sevgisindən, el məhəbbətindən qaynaqlandığını, “Ruhani” kökündə çalınan sazın
naləsində, neyin zümzüməsində şırşır axan bulaqların səsində var olduğunu qeyd edir.
Bəzən tənqidçinin özünə də tənqidçi lazım olur
desək, yanılmarıq. Bu mənada görkəmli qorqudşünas alim, tənqidçi, Rüstəm Kamalın
haqqında yazılan fikirlər o qədər səmimi və ürəkdən gələndir ki, oxucu bir
anlığa özünü məhz Rüstəm Kamalın yanında, söhbətlərində hiss edir. Doğrudan da Rüstəm
Kamal kimi insanlar azdır və onlar haqqında nə qədər çox yazılsa belə özləri
kimi az olaraq qalacaqdır. “...Şair təbiətin dilidir, dodağıdır, türkü oxuyan
ürəyidir” deyən Rüstəm Kamal bundan sonra heç nə deməsə belə varlığıyla,
duyğularıyla şairdir.
Sonda qeyd etməliyəm ki, bu qədər geniş
spektrli bir mövzunu səbrlə, özü də incəliklərinə
qədər təhlil etmək böyük ürəkli insanlara
məxsus bir işdir və bunu da Ramiz müəllim ləyaqətlə yerinə yetirib. Bizlərə də
onun qəlbindəki poetik duyğuların sönməzliyini,
canının sağlığını diləmək, yeni-yeni esseləri ilə ədəbi tənqidimizə töhfələrini
arzulamaq qalır:
Basılmaz
sanıldı, basıldı, heyif,
Nə qədər
igidlər öz qalasında.
O şəxslər
həmişə yenilməz olur,
Kimlər
ki əyləşib söz qalasında.
Ramiz
müəllim də söz qalasında əyləşənlərdəndir və bu qaladan Vətən sevgisinin ətri gəlir.