“Dövlətin 3 milyon kv kilometrlik ərazisi Azərbaycanın Araz çayından cənuba və şimala doğru bütün torpaqlarını, o cümlədən indi Ermənistan deyilən Azərbaycan ərazilərini, İraqın bütün ərazisini, indiki Türkiyənin şərq əyalətlərini əhatə edirdi..."

 

Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

(Əvvəli burada:)

 

 

 

XIV əsrin sonlarından etibarən Azərbaycanda Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu

sülalələri siyasi meydana çıxdılar. Qaraqoyunluların içərisində Sədli, Baharlı,

Duharlı, Qaramanlı, Alpavut, Çəkirli, Ayınlı, Hacılı, Ağaçəri, Dögər, Bayramlı

nəsilləri daha çox tanınırdı [9; 4, s.12; 11, s.367-368]. Qaraqoyunlu və

Ağqoyunlular Hülakü-Elxanilərin varisləri olan Cəlairilər, digər tərəfdən Orta

Asiyalı Əmir Teymur və varisləri, həmçinin Şirvanşah Dərbəndlilər sülaləsinin

nümayəndələri ilə sərt rəqabət şəraitində hakimiyyətə gəlməyə çalışırdı.

Qaraqoyunlular əsasən Van gölü ətrafında cəmləşmişdilər. Bu sülalənin

hakimiyyətə iddialı ilk nümayəndəsi Bayram Xoca (1351-1380) Cəlairilərin

zəifləməsindən istifadə edərək, 1351-ci ildə Van və Mosulu ələ keçirdi. Bayram

Xoca XIV əsrin 70-ci illərində Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarını-Xoy,

Naxçıvan, Göyçə, Sürməlini, həmçinin Ərzuruma qədər Şərqi Anadolunu nəzarətə

götürdü və qismən müstəqil siyasət yeritməyə başladı. Bayram Xocanın xələfi

Qara Məhəmmədin (1380-1389) dövründə sülalə ciddi nəticələrə nail ola bilmədi,

Əmir Teymura və digər qonşu hökmdarlara qarşı bir neçə uğurlu döyüşü oldu,

hətta 1388-ci ildə Cəlairiləri məğlub edərək Təbriz şəhərini tutdu, lakin şəhəri uzun

müddət əldə saxlaya bilmədi [8, s.60; 5, s.38]. Qara Məhəmmədin oğlu Qara

Yusifin (1390-1420) dövründə Azərbaycan dövləti imperiyaya çevrildi. O,

Şirvanşahlarla Cəlairilərin ittifaqına qarşı çətin mübarizədən qalib çıxdı. Qara

Yusif bir neçə uğursuz cəhddən sonra 1410-cu ilin avqustunda Təbriz yaxınlığında

İkinci Şənbi Qazan döyüşündə Cəlairiləri tam məğlub etdi, Sultan Əhmədi əsir

götürdü və öldürdü, Təbrizə birdəfəlik sahib çıxdı. Həmin vaxtdan qədim

Azərbaycan şəhəri Təbriz imperiyanın paytaxtı oldu. Qara Yusif və ondan sonra

gələn xələfləri özlərini Xaqan, Sultan, Şah adlandırdılar. Şirvanşah I İbrahim Qara

Yusifin güclənməsindən narahat olaraq, Şəki hakimi Seyid Əhməd və gürcü

hakimi Konstantinlə ittifaq yaratdı. Qara Yusif 1412-ci ilin dekabrında Kür

sahilində müttəfiqləri məğlub etdi, I İbrahimi, Konstantini və digərlərini əsir

götürdü, sonra bac müqabilində onları azad etdi. I İbrahim 1413-cü ildə

Qaraqoyunlulardan asılılığı qəbul etdi [4, s.25]. Dövlətin 3 milyon kv kilometrlik

ərazisi Azərbaycanın Araz çayından cənuba və şimala doğru bütün torpaqlarını, o

cümlədən indi Ermənistan deyilən Azərbaycan ərazilərini, İraqın bütün ərazisini,

indiki Türkiyənin şərq əyalətlərini əhatə edirdi [5; 10, s.341-354]. Azərbaycanın

tarixi torpaqları vahid dövlətin tərkibində birləşdirildi.

 

Qaraqoyunlu sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan dövlətinin rəsmi

dilləri Azərbaycan türkcəsi və fars dili idi [12; 13, s.277]. Qaraqoyunlu sülaləsinin

nümayəndələri “İran padşahı” (Padişahi-İran) titulu daşıyır [10, s.351], bununla

özlərini Azərbaycan dövləti olaraq əfsanəvi İranın varisi hesab edirdilər.

Tarixdə Qaraqoyunlu adı ilə tanınan tayfalar mənşəcə oğuz toplumlarından biri

olmuşdur. Osmanlı tarixçisi Mövlanə Şükrullah Qaraqoyunluların Oğuz xanın oğlu

Dəniz xanın törəmələri olduğunu yazmışdır. Onların guya bayraqlarında olan qara

qoç rəsminə görə adlandırılması həqiqətə uyğun deyil, belə ki, orta əsrlərə aid

tarixi mənbələrdə onların bayrağında qara qoç rəsminin olması haqqında məlumata

rast gəlinməmişdir. Bu fikir bəzi Avropalı müəlliflər tərəfindən, heç bir fakt

olmadan, irəli sürülmüşsür [3].

 

1417-ci ildə Şirvanşah I İbrahim öldü. Hakimiyyətə keçən oğlu Şirvanşah I

Xəlilullah (1417-1465) Qara Yusifin hakimiyyətini tanımadı. O, öz siyasətində

Orta Asiya hökmdarı Teymurun ikinci oğlu Sultan Şahruxla (1405-1447)

yaxınlaşıb ittifaq bağladı, həm də Qaraqoyunlu siyasi hakimiyyətini didən iç

çəkişmələrdən bacarıqla istifadə etməyə başladı. Sultan Şahrux 200 minlik qoşunla

Təbriz üzərinə yeridi. Qara Yusif 50 minlik qoşunla Təbrizdən çıxaraq onunla

döyüşə getdi. Lakin 1420-ci il noyabrın 13-də yolda, Uçan adlı yerdə xəstələndi və

vəfat etdi [7, s.122-128]. Ölümündən 3 gün sonra Təbriz əyanı Məhəmməd Keçəli

tərəfindən onun nəşi paytaxta gətirildi və müsəlman qaydası ilə torpağa tapşırıldı.

Qara Yusifin ölümündən dərhal sonra Şahrux Qaraqoyunluya qarşı hərbi

yürüşü genişləndirdi. 1421-ci ilin əvvəlində Qarabağa çatan Şahrux Şirvanşah I

Xəlilullah ilə görüşdü və onunla ittifaq bağladı. I Xəlilullah Şahruxun nəvəsi ilə

evlənərək ittifaqı möhkəmləndirdi. Qara Yusifdən sonra hakimiyyətə gələn Qara

İskəndər (1420-1435) qardaşı Qara İsfəndiyarın qüvvələri ilə birlikdə Təbriz

yaxınlığında Ələşgird vadisində 1421-ci ilin avqustunda döyüşə girdilər. Qaraqoyunlular bu döyüşdə məğlub oldular. Lakin Qara İskəndər qüvvə topladı və 1422-ci ildə hücum edib Təbrizi azad etdi və 1435-ci ilə qədər hakimiyyətini bərpa etdi. Şirvanşah I Xəlilullahın və Şahruxun birləşmiş qoşunları 1435-ci ilin yayında

Qara İskəndəri məğlub edib Təbrizə daxil oldu, İskəndər Kiçik Asiyaya qaçsa da,

ələ keçirildi və Əlincə qalasına salındı. Həmin ilin sonunda Şahruxun razılığı ilə

Qara Yusifin kiçik oğlu Cahanşah Qaraqoyunlu hakimiyyətini davam etdirdi.

Əlincə qalasına salınan Qara İskəndər orada gecələrin birində öz oğlu tərəfindən

öldürüldü [7, s.223]…

 

Qara Yusifin oğlu Cahanşahın dövrü (1436-1467) xüsusi yer tutur. Cahan

şah Həqiqi təxəllüsü ilə Azərbaycan türkcəsi və fars dillərində gözəl şerlər də

yazırdı [13, s.272, 283], eyni zamanda dövlət xadimi kimi də özünü göstərdi,

dövlətin ərazilərinin genişləndirilməsi, idarəetmə sahəsində ciddi uğurlar əldə etdi.

Cahan şah Sultaniyyə, Qəzvin, İsfahan, Məşhəd, Nişapur, Xarəzmi, hətta

Teymurilərin paytaxtı Herat şəhərini qısa müddətə olsa da, yürüşlərlə ələ

keçirmişdi [7, s.27; 6, s.16-17; 14, s.190].

 

Cahanşah, atasından və qardaşı Qara İskəndərdən fərqli olaraq, yaxşı təhsil

görmüş, bilikli bir adam idi. O, hakimiyyətin möhkəmlənməsi məqsədilə bir sıra

tədbirlər həyata keçirdi: yarımköçəri əyanlara qarşı mübarizəni gücləndirdi; daha

çox oturaq əyanlara və iri tacirlərə arxalandı; ordunu qüvvətləndirdi, nizam-

intizamı gücləndirdi. O, Şahruxun ölümündən sonra (1447) Teymuri asılılığını

qətiyyətlə rədd etdi. Şirvan dövləti ilə kəskin hərbi rəqabəti yumşaltdı. Onların

arasında savaş və çəkişmələrin arası kəsildi. Yalnız Ağqoyunlu hakimliyi ilə

rəqabət qalmaqda idi [4, s.27].

Ağqoyunlularla Qaraqoyunlular arasında ərazi üstündə mübarizə gedirdi.

Cahanşah XV əsrin 50-ci illərində Şərqi Anadolunun çox hissəsini, Qərbi

Azərbaycanı Ağqoyunlulara güzəştə getməyə məcbur oldu. Lakin onun Şərqdə

Teymurilərə qarşı apardığı mübarizə daha müvəffəqiyyətli olmuşdur. 1453-cü ildə

Əcəm İraqını ələ keçirdi. Cahanşah 1457-ci ildə Gürcan və Xorasanı tutdu, 1459-

cu ildə isə Teymurilərin paytaxtı Heratı tutdu, Teymuri Əbu Səidlə barışıq

müqaviləsi bağladı və təzminat alaraq Azərbaycana qayıtdı [1, s.369]. Lakin onun

mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək cəhdləri bir nəticə vermədi. Cahanşahın

hakimiyyətinin sonlarında daxili çəkişmələr, ara müharibələri, hakimiyyət uğrunda

mübarizə Qaraqoyunluların zəifləməsinə səbəb oldu. Bundan istifadə edən

Ağqoyunlular onların ərazilərini ələ keçirməyə başladılar.

 

1467-ci ilin may ayında Cahanşah böyük qüvvə ilə Ağqoyunlu Uzun Həsənə

qarşı hərəkətə başladı və Van gölü ətrafı ərazilərdə möhkəmləndi. Uzun Həsən

casusu vasitəsilə Cahanşahın ətrafında nələrin baş verdiyi haqqında mütəmadi

məlumatlandırılırdı. Qaraqoyunlu ordusunda nizam-intizamın pozulduğunu

yəqinləşdirən Uzun Həsən cəmi 6 minlik seçmə döyüşçülərlə Cahanşahın

düşərgəsinə hücum etdi. 1467-ci il noyabrın 11-də Muş düzündə baş vermiş

döyüşdə Qaraqoyunlular məğlub oldular. Cahanşah Ağqoyunlular tərəfindən

yaxalandı və öldürüldü [7, s.435-442]. Cahanşahın oğlanları Həsənəli və Hüseynəli

arasında taxt-tac uğrunda mübarizə başladı və Həsənəli Hüseynəlini öldürərək

hakimiyyəti ələ keçirdi. Həsənəli 1468-ci ildə Mərənd döyüşündə Ağqoyunlulara

məğlub oldu və Teymuri Əbu Səidin yanına qaçdı [2, s.18]. Beləliklə, 1468-ci ildə

Qaraqoyunlular süqut etdi, onların yerinə Ağqoyunlu sülaləsi hakimiyyətə gəldi…

 

 

1. Azərbaycan tarixi, I cild (Z. Bünyadov və Y. Yusifovun redaktəsi ilə). Ali məktəblər

üçün dərslik. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

2. Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). Bakı, “Elm”,

1995.

3. Nəcəfli T. Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular Oğuz boylarıdır, 04.11.2021.-

1905.az/tofiq-necefli-qaraqoyunlular-ve-agqoyunlular-oguz-boylaridir/.

4. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk

tarixşünaslığında. Bakı, “Çaşoğlu”, 2000.

5. Qara Yusif dövrü. haqqinda.az/Dunya+ve +tarix/6884-Qara+Yusif+dövrü.html.

6. Qızılbaşlar tarixi. Bakı, 1993.

7. Rumlu H. Əhsənüt-Təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı). Fars dilindən tərcümə: Oqtay

Əfəndiyev, Namiq Musalı. Kastamonu, “Uzanlar”, 2017.

8. Sümer F. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu Türk Beylikleri. Ankara, 1990.

9. Fisher W.B., Bosworth C.E. Araxes river.-Encyclopaedia Iranica#pt2; -

iranicaonline.org/articles/araxes-river#pt2.

3

10. Fragner B.G. “The Consept of Regionalism in Historical Research of Central Asia

and İran (A Macro-Historical İnterpretation)”, in: Devin Deweese (ed.): Studies on

Central Asian History in Honor of Yuri Bregel. Bloomington/Indiana, 2001.

11. Golden P.B. An İntroduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden, 1992.

12. Karakoyunlular. turkcebilgi.com/karakoyunlular; The 15 th century saw the

beginning of a more important period in the history of the Azeri Turkish literature. The

position of the literary language was reinforced under the Qaraqoyunlu (r.1400-68) who

had their capital in Təbriz.-iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x.

13. Minorsky V. Jihan-Shah Qara-Qoyunlu and His Poetry (Turkmenica,9). Bulletin of

the School of Oriental and African Studies, University of London.-Published by:

Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies, 1954,-

V.16.

14. Nagendra S. “İnternational encyclopaedia of islamic dynasties”. Anmol Publications,

2002.

4