Qohum, dost, iş yoldaşı və ya qonşu ilə ünsiyyətə başlarkən verdiyim ənənəvi suala bir çox hallarda aldığım ən yayğın cavabdan başlamaq istəyirəm. Bu kateqoriyadan olan insanlarla ünsiyyətim adətən aşağıdakı sualla başlar: “Nə var, nə yox!” Cavab nədənsə əksər hallarda arzuladığım kimi olmur: “Sağ ol, dəyişən bir şey yox!” “Dəyişən bir şey yox!” ifadəsi yalnız suala qarşı nəzakətli üslub ortaya qoymaq və ya real vəziyyəti göstərmək üçün səslənmir, sadəcə cavab verənin içimini, mahiyyətini, arzusunu qabarıq göstərir. Bu, sıradan bir düşüncə mühafizəkarlığı deyil, düşüncənin paslanmasıdır, durğunluğa olan izahedilməz bir sevgidir. Dünyada texnoloji dəyişim Qərb insanı üçün hər an, hər gün “Dəyişən bir şey olmalıdır!” imperativi ilə hərəkət istiqaməti müəyyənləşdirdi. Dünən və bu gün arasında ən azı fizioloji dəyişikliyə uğrayan insan, düşüncə dəyişikliyini də bir vəzifə borcuna çevirməyə başladı. Şərq aləmində isə, əsas etibarilə fizioloji dəyişimdən, qocalmadan o tərəfə bir hərəkətlənmə müşahidə olunmadı.
Siyasətdən, dindən
başlamış tarixə baxışa qədər, insana münasibətdən tutmuş millətə və dövlətə
baxışa qədər, addım-addım dünənki bir çox görüşlərimi dəyişdim. Artıq əvvəlki
kimi aşırı milliyətçiliyin insana faydası olmadığını, fərdin hüquqlarından
başlamayan hansısa dəyərin gec-tez iflasa uğrayacağını, insana da, vətənə də,
millətə də xidmətin Yaradanın rizasını qazanmaq üçün edilməsinin zəruriliyini dərk
etdim. Biri əqidəmi çək-çevir etdi, biri keçmişdəki sözlərimi, biri mövqeyimi xəyanət
kimi tanıdı, ancaq hər dəfə öz bildiyim, inandığım kimi, istədiyim kimi, heç nəyə
aldırmadan yeniliyə doğru dəyişdim. Çünki problemlərinin böyük əksəriyyəti
çözülməmiş bir cəmiyyətin dəyişməsi üçün, hər bir fərdin özünün düşüncəsinin,
baxışlarının çağın tələbinə uyğun dəyişməsinin qaçınılmaz olduğunu anlamışdım.
Bəlkə də bu xarakterimə görə, Avropada, Türkiyədə, Rusiyada rast gəldiyim azərbaycanlılardan
soruşduğum birinci sual bu olur: “Bu cəmiyyət səni dəyişdimi?” Çünki bizlərdən
fərqli olaraq burada insanın düşüncəsinin yeniləşməsini əngəlləyən elə bir
ciddi faktor görünmür. Burada əksinə, həm dəyişmək, həm də dəyişməmək üçün də ən
münbit şərait var və işləmədən belə sosial müavinət sistemi ən yazıq, statik
insanı belə, qorumaq gücünə sahibdir. Bununla belə, yaşadığı ölkənin yazılmış və
yazılmamış qaydalarını kəşf edərək, burada nüfuz sahibinə, mülkiyyət və peşə
sahibinə çevrilən hər bir azərbaycanlıya fəxrlə baxmağa dəyər, deyə düşünürəm.
Bu minvalla xaricdə yenicə tanış olduğum azərbaycanlıdan hansı sahədə
ixtisaslaşdığını dərhal soruşuram və dəyişən, yeni mühitə dərhal adaptasiya
olunan həmvətənlərimə xüsusi sayğı göstərirəm. Artıq onun ideoloji, siyasi
cinahı zərrə qədər məni maraqlandırmır, sadəcə Almaniyada, Fransada, Türkiyədə,
Lüksemburqda, Rusiyada faydalı bir insana çevrilib-çevrilməməsi faktı insanı
daha çox cəlb edir.
Öncədən söz
verdiyim kimi, qısa bir girişdən sonra bu yaxınlarda dilçi-siyasətçi Kamil Vəlinin
ahıllıq çağında yazdığı məlum təhqiramiz yazısına burada epizodik bir münasibət
bildirməyi zəruri sayıram. Ona görə yox ki, həmin yazıda şəxsimi hədəf alan
hansısa konkret məqamlar vardı. Əksinə, adətən bizdə insanlar adlarının çəkilmədiyi,
ancaq hədəfə alındıqları yazıları görməzdən gələrək, mübahisəyə girməkdən çəkinməyə
üstünlük verirlər. Səmimi deyim ki, həmin yazıdakı müxalifətin dəyərləndirməsini,
qeyri-ədəbi, söyüş üslubunu da sakit qarşılayıram. Çünki hər bir siyasi kimlik
daşıyıcısı olan insan, bu gün iqtidarı də, müxalifəti də doğru-yanlış təsnifləndirə
bilər, mənasız bir söz oynatma müqayisəsində kimisə əl-müxalifət, kimisə əl
müxalifəti kimi görə bilər. Bu ittihamlar bəlkə də o adamları əsəbləşdirə bilər
ki, onlar üçün müxalifət adlanmaq həyati əhəmiyyət daşıyır və bu statusu zədələyəcək
bütün hücumlarıı dəf etməyi özünə borc bilir. Bizim düşüncəmizə görə, bu günün
Qarabağın itirildiyi, hüququn aliliyiyinin ən uca dəyərə çevrilmədiyi bir Azərbaycanda
kiminsə iqtidarda olması ilə müxalifətdə olması arasında mənəvi həzz baxımından
heç bir fərq yoxdur. Mənim rəhmətlik nənəmin vaxtilə dediyi sözün qüvvəti, biri
çox yediyinə görə ayaqyoluna iki dəfə gedir, digər az yediyinə görə bir dəfə
gedir. Bu gün Ukrayna hadisələrindən sonra ən cahil adama də bəlli oldu ki,
müstəqilliyi tam təminat altında olmayan ölkələrdə aşırı iqtidar lovqalığı də,
aşırı barışmaz müxalifətçilik qüruru da bir işə yaramaz. Vətən parça-parça
olandan sonra kiminsə öz əqidəsinin bötüvlüyündən bəhs etməsi pafosdan başqa
bir şey ifadə etməz. Demokratiya uğrunda mübarizə şüarının da cəmiyyətdə necə
rezonans yaratdığını xüsusi izah etməyə də artıq lüzum qalmamış. Dünyada kimin
hansı prinsiplərin müdafiəçisi olduğunu ayırd etmək də xeyli mürəkkəbləşib.
Artıq hər kəs, ABŞ-ın da demokratiyanın müdafiəçisi olması barədə şüarlarını
gülüşlə qarşılayır, guya İslam prinsiplərinin müdafiəçisi kimi özünü təqdim edən
İŞİD-ın da törətdiyi vəhşiliyin necə anti-İslam mahiyyət daşıdığını görür,
Avropa Birliyinin də iqtisadi maraqları üçün Rusiyanın işğalçı siyasətinə necə
yumşaq münasibət ortaya qoymasının səbəbini rahat anlayır. Azərbaycanda
demokratiyanın olmasını tələb edən dünyanın onlarla böyük beynəlxalq təşkilatı
var, ancaq illərdir Avropanı, ABŞ-ı dolaşıram, inanın, məmləkətimizdə
demokratiyanın olmasını səmimi şəkildə istəyən hansısa təşkilata, dövlətə rast
gəlmədim. Hamının tələbinin altından bir Qarabağ itkisini görürsən, iqtisadi
pay tamarzılığını görürsən. O zaman ağlı başında olan hansısa vətənsevərin,
insansevər demokratın, üzünü öz cəmiyyətinə doğru tutaraq, onun düşüncəsinin
demokratikləşməsinə çalışmasından başqa bir yolu qaldığını görmürsən.
Məhz mənim də həmin
yazıya cavab verməyimi zəruri edən sadəcə aşağıdakı məqamdır: İllər keçməsinə
baxmayaraq, Azərbaycan müxalifətində ahıl yaşlı və elm adamı statusunu qabardan
bir şəxsin ittihamının əsas motivi yenə də dəyişimə qarşı etirazdır. Və bu etirazı
da, əxlaq, namus, əqidə, iman kimi terminlərin altında bəyan edir. İttihamın da
əsas sualları budur ki, niyə əvvəlki illərdəki kimi eynisini düşünmürsünüz, niyə
iqtidara münasibətiniz bizimki kimi deyil, niyə tutuquşu kimi iyirmi beş il öncə
söylədiklərinizi təkrarlamırsınız?
Ələbəttə, otuz il
öncəki dünyanın texnoloji dəyişimini kimsə inkar edə bilməz. Azərbaycanda
hansısa evi mobil telefonsuz, bilgisayarsız, internetsiz təsəvvür etmək olmur.
Həmi texnoloji dəyişim siyasətin mövcud olduğu məkandan fərqli bir yerdə baş
vermir ki?.. Siyasətdə də ən başlıca faktor, ən ciddi tələb dəyişimdir. Xüsusilə
də bizim kimi başdan-ayağa problemlərlə dolu bir regionda və ölkədə formal da
olsa hakimiyyətə gəlmək iddiası ortaya qoyan siyasətçilər üçün bu dəyişim qaçınılmazdır.
Əlbəttə, dəyişməyən
davranışlar da var siyasətdə. Fikrimcə, dəyişməyən davranışlara əxlaqı, mərdliyi,
məsuliyyəti aid etmək doğru olardı. Hamıya tanış simalardan gətirəcəyim nümunələrə
diqqət yetirin. Əbülfəz Elçibəyin siyasət düşüncəsində müəyyən yanlışlıqlar görə
bilərsiniz. Ancaq atdığı elə mərd addımlar var ki, bunlar siyasətüstü qiymət tələb
edir. Xatırlayıram, Dudayevin xahişi ilə xaricə çıxış üçün Azərbaycan təyyarəsini
Rusiya xəbərdarlığına rağmən, ona vermişdi. Xatırlayıram, iqtidardan getməsində
ən ciddi rol oynamış Rəhim Qazıyevin məhkəmə prosessi zamanı onun vəkili Həqiqət
xanımla Kələkidəki evində görüşünü. Vəkil yüz min manatdan atrıq bir vəsaitin
silah alınması üçün xərclənməsindən prezidentin xəbəri olub-olmadığının yazılı
təsdiqini xahiş edirdi ki, bu ittiham müttəhimin üzərindən götürülsün. Əbülfəz
bəy, hansısa düşmənçilik duyğusuna qapılmadan, yazılı şəkildə təsdiqlədi ki,
belə bir vəsaitdən xəbəri olub. Bunun adına da mərdlik deyə bilərsiniz.
Yaxud Əbülfəz bəy xəstə
olanda Heydər Əliyev birbaşa xəbər gündərdi ki, harada, necə istəsə müalicəsi
üçün hər şeyi etməyə hazıram. Eləcə də Nəcəf Nəcəfovun müalicəsini üçün atdığı
adddımlar. Bunun da adına mərdlik deyə bilərsiniz.
Son dövrlərdə
prezident İlham Əliyevin Gürcüstanın sabiq prezidenti Mixail Saakaşviliyə
hakimiyyətdən gedəndən sonra göstərdiyi münasibəti də məhz mərdlik
kateqoriyasına aid edirəm. Öz ölkəsində həbs olunmaq təhlükəsi yaşayan sabiq
prezident dar məqamında belə bir münasibəti bəlkə də heç gözləmirdi. Mülki
geyimdə, şəxsi arabası ilə gəldiyi Azərbaycanda Gürcüstan hakimiyyətinin
narazılıq etmə ehtimalı da gözardı edilərək, necə hörmətlə qarşılandığını
gördük.
Ancaq namərdlik
nümunələri də az deyil. Elçibəyin əleyhinə kiminsə çıxmasına hər zaman siyasətin
qaydaları içində baxmağa çalışmışam. Hamı borclu deyildi ki, onun hər bir
siyasi görüşünü paylaşsın. Ancaq onun xəstə vaxtında, jurnalistlərə şəxsən diqtə
edib əleyhinə iyrənc yazıları yazdırmağın adı da namərdlik idi. Hakimiyyətin
bütün üzvlərinin istefa verib getdiyi bir vaxtda, bu gün sədaqət simvolu kimi
özünü təqdim edən ahıl bir siyasətçi-alimin yeni hökmdarın mərhəmətinə ümid edərək
kreslosundan yapışmasının da adı namərdlik idi. Ona görə də bu cür müqayisələrin
davam etməsi, əslində sədaqət, əxlaq, namus iddiaçılarının daha pis vəziyyətə
düşməsinə gətirib çıxaracaq. Və ən acınacaqlısı da budur ki, Azərbaycanda elmi
dəyəri olmasa da, elmi titulları olan şəxslər özündənmüştəbeh cavablar verməkdən
zərrə qədər utanmırlar. İrad bildirənlərə dərhal cavab verirlər ki, sənin
ağırlığın qədər mənim kitablarım var. Yaxud da mən filankəslə tanış olandə sən
aşırmalı şalvar geyirdin. Nədənsə Azərbaycanda xeyli titul sahibi var ki,
yazdığı kitabları kiloqramla təqdim edirlər. Halbuki otuz-qırx illik
maklaturanın içindən faydalı, orijinal, yadda qalan bir cümlə, bir fikir belə təqdim
etmək iqtidarında deyillər.
Bu gün bizlərin
iqtidarçılığı da, müxalifətçiliyi də Azərbaycanı gözləyən təhlükələr fonunda elə
bir ciddi imtiyaz və ya hansısa fəxarət ifadə etməz. İnanın ki, fikir, düşüncə,
mənəvi dəyərlər baxımından cəmiyyətimizin geriliyinin tək səbəbi dəyişimə qarşı
hətta Avropanı, Amerikanı, Türkiyəni görüb-gəlmiş az-çox savadlı adamların da
aqressiv, barışmaz bir davranış sərgiləməsidir. Müdriklərdən birinin hikmətli
cümləsini xatırlayıram: Fikirlərini heç dəyişdirməyən kimsələr, gerçəklikdən
çox, özlərini sevənlərdir. İndi özünü sevən azərbaycanlıları gerçəkliyə baxmağa
istiqamətləndirən bir siyasət anlayışına tələbat var. Gerçəklik isə İraqdır,
Liviyadır, Misirdir, Suriyadır, Ukraynadır və başqa-başqa eşitdiyimiz,
duyduğumuz məkanlardır. Özümzü sevməyin əleyhdarı deyiləm, ancaq gerçəklikləri
görməzsək, sevməyə özümüzü belə tapmaya bilərik.
Bir daha bildiyiniz
sualı təkaralayıram: “Nə var, nə yox?” Cavab istəmirəm, sadəcə cavab üzərində
düşünməyiniz yetərlidir...