Öncə onu deyim ki, Akif Səmədin doğulduğu Aslanbəyli kəndində qədim bir qəbristanlıq, o qəbristanlıqda ağır ellərin ziyarətgahı olan hacı Mahmud Əfəndinin türbəsi var. XIX əsrin sonlarında tikilmiş bu türbədə iki məşhur şəxs- Hacı Mahmud Əfəndi və Seyid Yasin Əfəndi -Seyid Mir Həmzə Nigarinin müridləri olmuş biri sünni, digəri şiə olan iki böyük şəxsiyyət uyuyurlar. Akif də ağlı kəsəndən bu şəxslərlə bağlı söhbətləri dinləmiş, Seyid Nigari qəzəllərinin oxunduğu məclislərdə olmuş, sufiliyin saf və müqəddəs duyğularını ruhuna, varlığına hopdura bilmişdir.
Nəsimidən, Füzulidən,Yunus Əmrədən, Aşıq Veysəldən, Aşıq Şenlikdən üzü bəri sufi ədəbiyyatının bütün incəliklərinə bələd olan Akif ruhundakı ağrını, acını anlamağa çalışır, çalışdıqca da fani dünyanın əvvəlində və sonunda söz dayandığını bilərək ona-Sözə doğru gedir:
Yanmaq yaraşır ömrə,
Qulam, Allahdan əmrə.
Nəsimi, Yunus Əmrə,
Sözümə yol gedirəm.
Sufiliyin hеç bir bаğlılıq оlmаdаn Ðllаhlа оlmаq anlamı baxımından Akif özündən əvvəlki sufilərin yolunu davam etdirir və əslində söz deyəndə də onları nəzərdə tutur və Nəsimiyə, Yunus Əmrəyə doğru getdiyini bildirir.
Alçaqkönüllülük, dərvişlik Akifdə yetərincədir. Bütün yaradıcılığı boyu keçən bu xəttə Akif sadiq qalır:
Onnan istə izin,
Ayağa sürt üzün
Qızıla yum gözün,
Sən Ona bax, Ona.
Süfyаn Suri dеyir: «Sufi аrаm və rаhаtlıq, yохsulluqdа bəÑ…şiş dеməkdir.» Akif Səməd isə bu fikri özünün söz süzgəcindən, ağıl ələyindən keçirib belə ifadə eləyir:
Nə ağlarsan dərdli bülbül,
Hələ ayın onu deyil.
Dostun yaxasız köynəyi
Hər kişinin donu deyil.
Nə çoxdur şeytan nökəri,
Şərə işlədir təkəri.
Söpzünü deynən çəkəri,
Hamı nəfsin xanı deyil.
Bunu demək üçün həqiqətən də belə bir ömür yaşamalı, nəfsə qul olmamalısan. Söz xatirinə söz deməyin qatı əleyhdarı olan Akif Səməd sözün çəkisini, qiymətini və dəyərini belə qiymətləndirir:
Yurd yerində söz uludu,
Qurda döndü, söz uladı.
Nəsimidi, Füzulidi,
Yunis Əmrədi- bəsdi Söz.
Akif şeirlərində tez-tez işlənən “Söz” və “O” ifadələri eyni məna kəsb eləyir. Hər dəfə də bu sözlərin yeni çalarlarını tapan, onu yeni keyfiyyət və məzmunda işlətməyi bacaran şair yolunun Ona və Sözə doğru getdiyini və bu yolun sonsuzluğunu bilir, bildikcə də sonsuzluqda görünən işığa can atır:
Daşda bitən kolmuşam,
Öz-özümü yolmuşam.
Özümdən yol almışam,
Özümə yol gedirəm-deyən şair vəhdəti-vücuda inam gətirərək təsəvvüf məktəbinin davamçısı olduğunu, Allahla vəhdətdə olduğunu və onun zərrəsi olduğunu dərk edir.
Fələknən şərik malı olmayan Akif Səmədlə zarafat eləyən fələyə, mələk və ürək də qoşulur və onun inamında, əqidəsində sabitqədəm olub-olmadılğını yoxlayırmışlar kimi sınağa, imtahana çəkirlər. Lakin şair :
Nəfsə qul deyiləm, qaçağam,
Elə bilirlər qoçağam.
Şeytanla qanlı bıçağam,
Mələk mənnən zarafatda- deyərək bir daha bəyan eləyir ki, hər hansı ürək ağrısı, can ağrısı onu yolundan döndərəsi, dünya malına qul eləyəsi gücdə deyildir.
Mayası saflıqdan, halallıqdan yoğrulmuş bu insan oğlu ilahi Eşqin qulu olmaqla Tanrı sevgisinin dadını, ləzzətini poetik dillə təsvir etməkdə aciz deyildir. Gülə can verən arı kimi missiyasını yerinə yetirir, dünyaya gəlişinin məna və əhəmiyyətini dərk edir, bəşəri və ilahi düşüncələr aləmində Onu səsləyir:
Gülümə arı gəlməsin,
And ver, sən tanrı, gəlməsin.
Dünyanın varı gəlməsin,
Adama bircə O gəlsin.
Məncə özünüdərkin kökündə özünüməhv durur. Bunu elə Nəsiminin timsalında götürək. Nəsimi artıq özünüdərkin bir addımlığında idi və necə olursa olsun, haqqa qovuşmalıydı. O özü də bunu dərk edir və ölümün qucağına gedirdi. Çünki özünüdərkdən sonra insan Allahlıq iddiasına düşə bilər və Tanrı ilə insan arasında olan bu sərhədi keçmək izni bəşər övladına verilməmişdir.
Akif Səməd də bu hikməti bilir, bu hikmətə boyun əyir:
Kainat bomboşdu,
Bir Odu, bir bizik.
Boşluq bizə xoşdu,
Bəlli O, sirr bizik-deyərək yolunun bəlli nöqtədə sona çatacağını bilir və sirr olan özünün də sirrinin açılacağına inamını ifadə edir.
Digər sufi alimi Zunnun Misri dеyir: «Sufilər Ðllаhı hər şÐµydən üstün tutаn kəslərdir. Ðllаh dа оnlаrı hər şÐµydən üstün tutmuşdur.»
Akif də Allahın sevimli bəndəsi idi. Dünyanın faniliyini dərk etməyənlər opponentlik edib deyə bilər ki, necə olur, Allah Akifi sevirdisə, niyə o bu dünyada əzabdan başqa bir şey görmədi, malı, pulu olmadı və 45 yaşı tamam eləməmiş ölümün pəncəsinə düşdü.
Bu sualın cavabını Akifin öz sözüylə deyək:
Pünhan sirrə ağıl irməz,
Könül görər, gözlər görməz.
Güldən gülab çəkən bilməz
“Eşqi mən olanlar bilər.”
Bu mənada hələ Akifin yaşantılarının onun üçün əzab, yaxud xoş olmasını bilmək, dərk eləmək üçün ən azı Akif Səməd olmaq lazımdır və bu da mümkün deyil. Odur ki Akifin “sirr bizik” fəlsəfəsinin kökündə elə bu durur.
Ruvəym ibni Əhməd Bаğdаdi sufilik hаqdа sоruşduqdа dеyərdi: “ Ðllаhın irаdəsi ilə nəfsin öz istəklərindən аyrı düşməsinə dеyilir.» Həmçinin dеyərdi: “Sufilik üç Ñ…islətdən ibаrətdir: Yохsulluğа əl аtmаq, güzəşt və аliаçıqlığı biruzə vеrmək, riyаkаrlıqdаn uzаq оlmаq.”
İndi gəlin bu fikrin Akif Səməd versiyalarına baxaq:
Sənə yol gəlirəm,oğlum,
Məzarımdan keçdim gəldim.
İstəsəm ləlnən oynardım,
Bazarımdan keçdim, gəldim.
Yaxud:
Bir vəfasız güldən yana,
Yüz arımdan keçdim, gəldim.
Yaxud:
Mən Akif Səməd deyiləm,
Gədə-güdəyə əyiləm,
Bir Onun qulu sayılan
Adəm, Akifəm, Akifəm...
Yenə islam alimlərindən Məruf KərÑ…i dеyir: “Sufilik həqiqəti tаpmаq və yаrаdılmışlаrın əlindən ümidsizliyi аlmаq dеməkdir.”
Akif də həqiqəti axtara-axtara ürək ağrılarının sadəcə ağrı olmadığını dərk edir, bu ağrıdan, acıdan həzz alır və ona pay verilənin hamıya nəsib olmadığını dilə gətirir:
Fələyindən küsmədim,
Ürəyim ağrıyanda.
Qəlbim ki, ağrımadı,
Ürəyim ağrıyanda.
Yaxud:
Təmiz suda həyat olmaz,
Həyat bir az belə gərək.
Günahı çoxlar yazıqdı,
Onlar sənnən bölə gərək.
Və nəhayət, Akifin vaxtsız ölümünə yanan bizlər yenə də yanılırıq. Akif isə həmin biz yamanladığımız, vaxtsız hesab elədiyimiz ölümü özü çağırmırdımı? Şirin dillə, şirin ləhcə ilə belə deyən Akif deyildimi?
Nə qədər dostlarım qabağa düşdü,
Gecikir, ölümüm, yaman gecikir.
Amma burada da Akif təzad yaradır, yoxsa bir sirrmi var? Akif deyir ki, sözüm qurtaranda gəlib çıxacaq...
Bəyəm Akifin sözü qurtarmışdımı?
Yox. Bəs sirr nədir?
Əslində isə sirr yoxdur və yuxarıda qeyd elədiyim özünüdərk onun sonunu çatdırmışdı və Haqqın hökmündən o yana elə Haqqın özüdür və Akif də missiyasını başa vuraraq:
“Öldü deməyin dostlar,
Akif yatmağa getdi” fikrinə sadiq qaldı.
