Noyabr ayında İsrail, bütün dünyada olduğu kimi, diabetlə mübarizə günü kimi qeyd edib.

 

Tarixi günlər keçib gedir, amma xəstəlik və bununla bağlı həyəcan və suallar qalır.

 

Bu məqalədə həm sağlam insanların, həm də diabetli xəstələrin bilməli olduğu hər şeyi tapacaqsınız.

 

Dünyada koronavirus epidemiyasından nisbətən az nəzərə çarpan, amma heç də az aqressiv olmayan daha bir epidemiya var. Milyonlarla insan əlillik yaradan və ölüm hallarını artıran diabetdən əziyyət çəkir. İsraildə yüz minlərlə diabetik var. Bundan əlavə, təxminən bir o qədər də preddiabet, yəni diabetdən əvvəlki vəziyyəti olanlar var ki, onlar bunu bilmir. Ümumiyyətlə isə çox adam "diabet" sözünü artıq analizlər qanda şəkərin miqdarının yüksək olduğunu göstərən zaman  eşidir. Ona görə də bu məqaləni diqqətlə oxumaq lazımdır.

 

Son 40 ildə diabet Qərb ölkələri üçün əsl bəlaya çevrilib. Müxtəlif qiymətləndirmələrə görə, dünyanın yaşlı əhalisinin bu xəstəlikdə payı təxminən iki dəfə-1980-ci ildə 4, 7 %-dən 2014-cü ildə 8, 5 %-dək artıb. Dünyada diabetiklərin ümumi sayı 1980-ci ildə 108 milyondan 2017-ci ildə 451 milyon nəfərədək artıb. Güman edilir ki, 2030-cu ildə onların sayı 578 milyon nəfərə çatacaq.

 

İki il əvvəl dünyada 20-79 yaş arasında 463 milyon insan diabetdən əziyyət çəkirdi, bu da dünya əhalisinin 9, 3 %-i deməkdir. 4, 2 milyon insan diabetdən və onun fəsadlarından vəfat edib.

 

Xəstəliyin artması insan ömrünün artması və risk amillərinin çoxalması ilə bağlıdır, bunların sırasında düzgün qidalanmamaq, piylənmə və az hərəkətli həyat tərzini göstərmək olar.

 

İsraildə diabet xəstəliyi ən geniş yayılmış xroniki  xəstəliklər sırasındadır.

 

2014-cü ildə Səhiyyə Nazirliyinin xəstəliklərə milli nəzarət mərkəzində xəstəxana kassalarının iştirakı ilə diabetiklərin milli reyestri yaradılıb.

 

2019-cu ildə məlumat verilib ki, İsraildə 2 və daha çox yaşı olan 550.310 nəfər xəstə var, bu da əhalinin 6, 5 %-ni təşkil edir. Xəstələrin əksəriyyəti kişilərdir. 20 və daha çox yaşı olan israillilər arasında diabetiklər 9, 7 % təşkil edir ki, bu da Avropa üzrə orta göstəricidən ( 6, 3) yüksəkdir.

 

Demək olar ki, 124 min xəstə insulin alır, bu da bütün diabetiklərin beşdə bir hissəsi deməkdir.

Qalanları, insulin almayanlar 2-i tip diabetdən ( böyüklərin diabeti) əziyyət çəkir.

Onların səhhəti o dərəcədə dəyişməyib ki, bu hormonu ifraz edən mədəaltı vəz dağılsın, ona görə də belə xəstələrə pəhrizi gözləmək və həblər qəbul etmək kifayət edir.

 

 

Diabetin iki tipi var: birinci tip (gənclik) və ikinci tip ( yaşlı).

 

1-ci tip diabet anadangəlmə xəstəlikdir, bu zaman immun sistem insulin ifraz edən mədəaltı vəzin hüceyrələrinə hücum edir.  Bu hormon şəkəri hüceyrələrə daşıyır. 1-ci tip diabetiklər xəstələrin ümimi sayının 10 %-ni təşkil edir. 

 

2-ci tip diabet adətən 40 yaşdan sonra toxumaların insulinə hissiyatının azalması ilə əlaqədar inkişaf edir. Bu zaman mədəaltı vəz insulini get-gedə daha çox, ehtiyatının tam tükənməsinədək ifraz edir. Ona görə də belə xəstələrin çoxu özünə insulin vurur.

 

 

1-ci tip diabet 5-7 və ya 10-14 yaşında meydana çıxır. Bununla belə, xəstəlik istənilən yaşda, hətta yaşı yarım ildən az olan körpələrdə də baş verə bilər. Diabetin bu növünə yenidoğulmuşların diabeti ( neonatal) deyilir və əksəriyyət hallarda genetik qüsurlarla bağlıdır.

 

 

1-ci tip diabetin yaranma riskilə bağlı olan müəyyən genlər var, amma söhbət təkcə bundan getmir. Buna sübut olaraq əgər eyniyumurtalıqdan olan əkizlərin birində şəkərli diabet varsa, digərində xəstəliyin inkişaf riski 50 %-ə deyil, 100 faizə bərabərdir. Burada xəstəliyi ağırlaşdıran əlavə amil olan virus var.

 

İlk aylar ana südü almayan uşaqlarda həmçinin diabetin inkişaf riski yüksəkdir.

 

Ayrı-ayrı hallarda xəstəliyin inkişafını qabaqcadan proqnozlaşdırmaq mümkündür: əgər ailədə xəstə uşaq varsa və valideynlər başqa övladlarının sağlamlığı üçün qorxu keçirirsə, onlardan analiz götürüb insulinə qarşı anticismləri yoxlamaq lazımdır.

 

Bununla yanaşı, bu zaman xəstəliyin qarşısını almaq mümkün deyil.

 

 

Diabetiklər qida rasionundan sadə şəkəri, yəni tərkibində sadə şəkər və ya qlükoza olan yeməkləri və ərzaqı çıxarmalıdır. Bunun yerinə şəkəri əvəz edən süni əvəzləyicilərdən istifadə etmək lazımdır.

 

Xəstələr spirtli içkilərdən yan keçməlidir, çünki onlar qanda şəkərin miqdarını tənzimləyən maddələr mübadiləsinin sürətini azaldır, bu da onun miqdarının kəskin surətdə azalmasına ( hipoqlikemiya) gətirib çıxara bilər. Əgər hər halda spirtli içki qəbul etmək lazım gələcəksə, o zaman onun miqdarını məhdudlaşdırmaq və içməzdən əvvəl nəsə yemək, qanda şəkərin miqdarını tez-tez ölçmək və başqa insanların yanında olmaq zəruridir.

 

 

İnsulin preparatını kəşf etdikdən sonra dünyada milyonlarla insanın həyatını xilas etmək mümkün olub və indiki zamanda onlar adi həyat tərzi sürə bilər.

 

Keçmişdə NPH (Haqedornun neutral protamini) insulin preparatını sutkada 2 dəfə vururdular, inyeksiyadan sonra qanda insulinin səviyyəsi 8 saatdan sonra pik həddə çatırdı və 12-18 saat sonra düşürdü. Bu, orqanizmin ifraz etdiyi insulindən fərqlənir, çünki birincisi daima və sutka ərzində bərabər miqdarda ifraz edilir, ikincisi isə xaricdən yeridilir və onun səviyyəsi pik həddə çatır.

 

Hazırda xəstələrə Lantus və Levemir markalı insulin vurulur, insanın öz insulinin təsiri ilə analogiya təşkil edir və onun təsir müddəti 20-22 saat təşkil edir.

 

Bundan əlavə, xəstələr yeməkdən əvvəl və ya yemək zamanı qıdamüddətli insulin vururlar.

İsraildə belə insulinin 3 növü var: Novotapid, Lispro və Apidra. Onları yeməkdən 15 dəqiqə əvvəl və ya yemək zamanı vururlar. Bir saatdan sonra təsiri pikə çatır və 3 saat davam edir. Xəstə özünə səhər və axşam 1-2 inyeksiya insulin vurur, bundan başqa, çox qida qəbulundan əvvəl qısamüddətli təsirə malik insulin vurur, beləliklə, inyeksiyaların ümumi sayı sutkada 5-6-ya çatır.

 

 

Hormonun yeridilməsinin başqa bir üsulu orqanizmə borucuq vasitəsilə birləşdirilmiş insulin pompasıdır, onu 3 gündən bir dəyişmək lazımdır.

Bu zaman insulin çevik proqrama uyğun olaraq orqanizmə avtomatik olaraq yeridilir. Yemək zamanı düyməyə basaraq əlavə dozanı vurmaq olar. Bu, çoxsaylı gündəlik inyeksiyalardan yaxa qurtarmağa imkan verir.

 

 

Son illərin yeniliklərindən biri də süni mədəaltı vəzdir. Bu, qanda şəkərin miqdarının monitorinqini aparır, ona görə də barmaqdan qan götürülməsinə ehtiyac olmadan buna uyğun olaraq insilinin zəruri dozasını orqanizmə yeridir.

 

Hər ehtimala qarşı xəstə bəzən qlükometrlə qanda şəkərin miqdarını yoxlamalıdır ki, onun işlək vəziyyətdə olmasından xəbərdar olsun.

 

Cihazdan məlumatlar xəstənin və yaxın qohumlarının, habelə müalicə həkiminin smartfonlarına ötürülür, bu zaman qurğunun zədələnməsi və ya şəkərin miqdarının kəskin dəyişilməsi barədə xəbərdarlıq almaq olar. Bu, xəstənin həyatına təhlükə törədən hallardan çəkinməyə imkan verir.