Azərbaycanın ən qədim sivilizasiya beşiyi olan Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində azərbaycanlıların doğuluş və yaşam həqiqətlərini özündə ehtiva edən yüzlərlə tarixi abidələrimiz vardır. Bu abidələrdən biri də Azərbaycanın ən qədim yaşayış mərkəzi olan Quruçay sivilizasiya mədəniyyət kompleksi və Azıx mağarasıdır. Dünya miqyasında qədimliyinə görə bir neçə yaşayış mərkəzləri sırasında yer alan Azıx mağarası xalqımızın maddi-mənəvi mədəniyyət kompleksi olmaqla bərabər, həm də qədim mənəviyyat simvolu, mədəniyyətimizin ilk beşiyidir.
Azıxmağarası 1960-cı ildə AzərbaycanıngörkəmliarxeoloquMəmmədəliHüseynovunrəhbərliketdiyiekspedisiyatərəfindənkəşfedilmişdir. 1968-ci ildə M.Hüseynovun uzun zamandan bəri Azıx mağarasında apardığı qazıntıların nəticəsi olaraq bu yaşayış məskənindən 350-400 min illik tarixi olan bir insanın alt çənə sümüyü aşkar edildi. Arxeoloqlar onun 18 yaşlı bir qadına məxsus olduğu qənaətinə gəlmişlər. Bu qiymətli tapıntının aşkar edilməsindən sonra Azıx mağarasında araşdırmalar daha da geniş vüsət aldı. Çox keçmədən mağarada Paleolit dövrünə və Mezolit dövrünə aid olan daşdan qayrılmış əmək alətləri də aşkar edildi. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu əmək alətlərinin 1-1.5 milyon il əvvələ aid olduğu sübut olundu. Mütəxəssislərin fikrincə, Azıx mağarasından tapılmış çənə sümüyü qədimliyinə görə dünyada dördüncü tapıntıdır. Ondan əvvəlki dövrlərə aid edilən bu növ arxeoloji tapıntılar Tanzaniyada, Keniyada və Fransada aşkar edilmişdi. Bu fakt kifayətdir ki, dünyanın ən qədim sakinlərinin məskunlaşdığı ərazilər arasında Azərbaycanın mühüm yer tutduğu sübuta yetirilsin.
Azıx mağarası Azərbaycanın cənub-qərbindəki Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərq yamacında, Qarabağın Xocavənd rayonunun Azıx və Salakətin kəndləri arasında, Füzuli şəhərindən 14 km məsafədə olan Quruçay ərazisində yerləşdiyi üçün bu qədim yaşayış kompleksi "Quruçay mədəniyyəti" adlandırılır.
Bəzimütəxəssislərinelmifikirlərinə görə, ayı bumağarasakinləri üçünmüqəddəshesabolunduğu üçün, mağaranınadı dabununlaəlaqələndirilmiş, qədimtürkdillərində "azıx" - "ayı" adı verilmişdir.
Təəssüfhissiilə qeydetməklazımdırki, 1993-cü ildənetibarən, vaxtilə dünyanınənqədiminsanlarınınyaşadığı bumağaranınyerləşdiyiəraziermənifaşistləritərəfindənişğalolunmuş, buişğalfaktındanistifadə edənermənilərAzərbaycanınbumədəniyyətmərkəzində arxeolojivə mədənisaxtakarlıqhəyatakeçirərəkerməniləşdirmə təşəbbüslərinə cəhdetmişlər. İşğaldan sonra Azərbaycan alimlərinin bu mağarada apardığı tədqiqatların qarşısına sədd çəkən ermənilər, hətta Avropa ölkələrindən arxeoloqlar dəvət edərək bu yaşayış məskəninin erməni ünsürlərinə aid olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Bununla da azərbaycanlıların ən qədim yerli etnos olma haqqına şərik çıxaraq, ermənilərin Cənubi Qafqazın guya qədim yerli etnos olduğunu sübut etməyə çalışmışlar.
Qeydolunduğukimi, 1999-2001-ciillərdə Azıxmağarasında, ermənilərtərəfindənqanunsuzolaraqhəyatakeçirilənbuqazıntılaraxarici ölkə alimləridə cəlbolunmuşdur. Qanunsuz qazıntılara ermənilər tərəfindən Ermənistan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşı Levon Yepiskopyan rəhbərlik etmiş, Avropa ölkələrindən isə Britaniya Təbiət Tarixi Muzeyinin əməkdaşı Piter Endryus bu layihənin elmi məsləhətçisi, İspaniyanın Madrid şəhərində yerləşən Təbiət Elmləri Milli Muzeyinin əməkdaşı Yolanda Fernandez-Xalvo, Patrisiyo Dominqes və İzabella Torres, İrlandiyadan isə Con Myurri və digər şəxslər isə bu qazıntılarda iştirak etmişdir.
Təəssüfhissiilə qeydedəkki, Azıxmağarasındaqanunsuzolaraqhəyatakeçirilənbuqazıntılaramaliyyə yardımındaAvropafondları ayırmışdır. Bu qanunsuz qazıntılara British Airways/British Mediterranean Airways, London Universitetinin Arxeologiya İnstitutu, The Harold Hyam Wingate Trust Fondu, İspaniyanın elm və Texnologiya Nazirliyi, The Royal Society böyük maliyyə dəstəyi ayırmışdır.
Ermənilər özxaricielmihavadarları ilə birlikdə Azıxmağarasındabuarxeolojitədqiqatları sonrakı illərdə də davametdirərək, hətta 2016-cı ildə “AzokhCaveandtheTranscaucasianCorridor – 2016” (“Azıxmağarası və Transqafqazdəhlizi - 2016”) adlı kitabın çapolunmasınanailolmuşlar. Nəşr olunan bu kitabda Azıx mağarasında tapılmış bütün arxeoloji maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələri saxtalaşdıraraq erməniləşdirilmiş, bu sivilizasiya dünyaya erməni mədəni yaşayış kompleksi kimi təqdim olunmuşdur.
Ermənialimi Ş.MkrtçyanQarabağıntariximemarlıqabidələrinə həsretdiyiəsərində qeydedirki, guyaAzıxmağarasındaAşeldövrünə aiderməniqadınınınheykəlivarvə onunhəttapaltarı damüasirerməniqadınlarınınpaltarınabənzəyir.
Arxeoloq - alim, professor ƏsədullaCəfərovisə Azərbaycanınarxeolojiabidələrinə həsretdiyiəsərində ermənialimininbufikrlərininelmicəfəngiyyatadlandıraraqyazır: "Bufikirheç birelmiəsası olmayancəfəngiyyatolmaqlabərabər, tarixinəsassızolaraqsaxtalaşdırılmasıdır. Belə bir fikir söyləməklə Ş.Mkrtçyan erməni xalqının tarixini Aşel dövründə (550-350 min il bundan əvvəl) axtarmağa can atır. Birincisi, Azıx qədim insan düşərgəsində qadına bənzər heykəl yoxdur. Ş.Mkrtçyanın heykəl adlandırdığı isə mağarada olan stalaqnat dirəklərdən biridir. Azıx düşərgəsinin ikinci ən böyük salonunda olan nəhəng stalaqnat dirək əhəngli suyun qarışığından, təbii yolla təxminən 2 milyon il bundan əvvəl əmələ gəlib. Bütün təbii karst mağaralarında belə dirəklərə və ayrı - ayrı stalaqnat daşlara rast gəlinir. Azıx düşərgəsinin ayrı - ayrı salonlarında belə dirəklər daha çoxdur. İkincisi, Aşel dövründə heç bir yerdə müasir insanın əcdadı yaşamayıb. Bu dövrdə ancaq pitikantrop, sinantrop tipli ibtidai adamlar yaşayıb, heç bir millət və xalq olmayıb".
Dəfələrlə Azərbaycanınmüvafiqrəsmiqurumları tərəfindənbeynəlxalqtəşkilatlarınkürsülərindənermənilərinbuqanunsuzəməllərinə qarşı ciddietirazlarolunsadaermənilər özriyakarəməllərinidavametdirmişlər. Hətta 2016-cı ilin noyabrında Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi Azıx mağarasında tədqiqatlar aparan arxeoloqlar qrupunu, Qarabağ bölgəsinə qanunsuz daxil olduqları üçün “qara siyahı”ya daxil etmişdir.
2016-ci ilin 28 noyabr tarixində Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi rəsmi şəkildə bəyan edib ki, “Bu kimi qanunsuz fəaliyyətlərinə görə İspaniyanın Təbiət Elmləri Milli Muzeyinin əməkdaşı Yolanda Fernandez-Xalvo, Böyük Britaniyanın Blandford Muzeyinin əməkdaşı Tania Kinq və Böyük Britaniyanın Təbii Tarix Muzeyinin əməkdaşı Pitr Endryusun adları “Azərbaycan Respublikasının işğal edilmiş ərazilərinə qanunsuz səfər etmiş əcnəbilərin siyahısı”na daxil edilib. Həmçinin Azərbaycan Respublikasının qanunlarına uyğun olaraq, onlar barəsində digər zəruri hüquqi addımların atılması kimi tədbirlər də nəzərdən keçirilir".
Qeyd edək ki, Azıx mağarasında aparılan bu qanunsuz tədqiqatlara qarşı Azərbaycanın müvafiq elmi qurumları da hərəkətə keçmiş, istər beynəlxalq səviyyədə, istərsə də regional səviyyədə mövcud elmi sübutlar əsasında ermənilərin və onların havadarlarının bu qanunsuz əməllərini ifşa etmişlər. 2002-ci ildə Beynəlxalq “İNTAS-2000” proqramına uyğun olaraq, Avropa ölkələrindən 22 görkəmli alim başda professor Henri dö Lümley olmaqla Bakıya gəlmiş, çoxtəbəqəli Azıx, Tağlar, Qazma və digər düşərgələrdən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları ilə tanış olaraq, bu tapıntıların dünya arxeologiya, paleoantologiya və paleoantropologiya elmləri üçün müstəsna elmi əhəmiyyəti olduğunu yekdilliklə qəbul etmişlər.
Buişlərindavamı olaraq 2018-ciilinoktyabrayındaAMEARəyasətHeyəti, Arxeologiyavə Etnoqrafiya İnstitutuvə SEBA (Seul-Bakı) Azərbaycan-KoreyaMədəniyyətMübadiləsiAssosiasiyasınınbirgə təşkilatçılığı ilə Azıxantropunaşkaredilməsinin 50 illiyinə həsrolunmuş “AzərbaycandaAzıxmağarası və miqrasiyaaxınları” mövzusundabeynəlxalqelmikonfranskeçirilmişdir. Ondan çox xarici ölkənin və beynəlxalq elmi qurumun təmsil olunduğu konfransda fakt və maddi-mənəvi sübutlarla bir daha bu qədim sivilizasiyanın Azərbaycana məxsus olduğu təsdiq olunmuşdur.
Azərbaycanın 2020-ci il 27 sentyabr tarixində Qarabağ bölgəsində erməni işğalçılarına qarşı başlatdığı əks-həmlə əməliyyatı erməni simasızlığını və vəhşiliyini bir daha üzə çıxartdı. Bu dəfə işğalçı faşistlər Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzini silah-sursat anbarına çevirdilər. Bu addımları ilə erməni ünsürləri dünyaya erməni sivilizasiyası kimi təqdim etməyə çalışdıqları “erməni mağarasını” məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoymaqdan belə çəkinmədilər. Bu davranış ermənilərin nə qədər vandal və barbar bir xalq olduğunun əyani sübutudur.
Məlumdurki, dövlətimizinən qürurvericibayramlarındanbiriolan9 noyabrBayraqGünündə AzərbaycanınqədimsivilizasiyasınınbeşiyiolanAzıxmağarası şanlı AzərbaycanOrdusutərəfindəndüşmənəsirliyindənazadolunduvə mədəniyyətmərkəzinə üçrənglibayrağımızsancıldı. Bununla da uzun illər boyu erməni ünsürlərinin və onların elmi havadarlarının Quruçay mədəniyyət kompleksində, Azıx mağarasında apardığı qanunsuz, saxta tədqiqatlar, bu tədqiqatlar nəticəsində nəşr olunan yüzlərlə elmi əsərlər tarixin arxivinə gömüldü.
Təəssüflərolsunki, 30 illikerməniişğalı Azıxmağarasındadahageniş elmitədqiqatlaraparmağaimkanvermədi. Artıq kompleks halda Quruçay mədəniyyətinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqat işləri davam edəcəkdir.
Digər tərəfdən Azıx adamı və Azıx etnosunun yaranması, formalaşması, Azərbaycan və Qafqaz ərazisində yayılıb müstəqil etnosa çevrilməsi, Avro-Asiya miqrasiya axınlarında bu etnosun oynadığı rol, müxtəlif antropoloji strukturlarla çarpazlaşması, öz müstəqil insan tipi formasını qoruyub saxlaması, eləcə də erkən demoqrafik proseslərin spesifikasının açıqlanması və s. digər problemlər də öz elmi problematik həllini gözləyən məsələlərdəndir. Bu problemlərin elmi tədqiqata cəlb edilməsi Cənubi Qafqazda, xüsusilə Qarabağda yaranan yeni insan tipinin antropoloji strukturunun dürüstləşdirilməsinə, təbii ki, yeni imkanlar açacaqdır. Eyni zamanda Quruçay mədəniyyətinin dərindən öyrənilməsi, Azərbaycan dövlətçilik tarixinin qədim dövrdən başlayaraq ardıcıl və davamlı inkişaf mərhələlərinin daha dolğun və hərtərəfli öyrənilməsinə imkan yaradacaqdır.
DünyasivilizasiyasınınnadirtapıntılarındanbiriolanAzıxadamınındünyamiqyasında özhüquqlarınınbərpası üçün, Azərbaycanınbutarixi-mədəniirsinin - azıxantropunYUNESKO-nunqorunanmaddimədəniirsisiyahısınadaxiledilməsinə nailolunmalıdır.
Mübariz Ağalarlı
AMEA-nın Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, ADPU-nun dosenti
