Azad olmuş yox, azad edilmiş qul nə edəcəyini bilməz. Ya keçmiş qulluğunun həsrətini çəkər, ya da yeni ağa axtarar.

Vahid Qazinin “Çöl Qala”sını oxuyandan sonra əsərlə bağlı düşünərkən istər-istəməz rəhmətlik Əbülfəz Elçibəydən (Allah rəhmət eləsin! Məzarı nurla dolsun!) eşitdiyim bu müdrik deyimi xatırladım. Öz-özümdən soruşdum: Vahid bəyin əsərdə yaratdığı rəssam kimdir – azad olmuş quldur, ya azad edilmiş qul?

İş burasındadır ki, azad olmuş qulla azad edilmiş qul arasında çox ciddi fərq var. Bu fərqə toxunmazdan öncə vurğulayaq ki, günümüz üçün qul anlayışı yalnız kölə yox, həm də rəiyyət (hərfən: sürü) və təbəə (hərfən: tabe olan) anlamını da qapsayır. Kölə, rəiyyət və təbəənin haqqı yoxdur, yalnız ağa qarşısında görəvi var. Bu kölə, rəiyyət və təbəə öz haqları uğrunda mübarizə apararaq azadlıq və hüquqlarını əldə edir və onu qoruyacaq düzeydə bir gücə çevrilirsə, artıq qul olmaqdan çıxır, səs verib hakimiyyəti seçmək haqqına sahib VƏTƏNDAŞA çevrilərək hakimiyyətin qaynağı olur. Ancaq öz azadlıq və hüquqlarını qoruyacaq düzeydə gücü olan bu VƏTƏNDAŞI günümüzdə adına “vətəndaş” deyilən azad edilmiş qulla eyniləşdirməyək.

Azad olan qul azad olmazdan öncə hansısa bir azadlıq anlayışına yiyələnər və bu anlayışı ideala çevirərək o ideal uğrunda mübarizə aparar. Öz mübarizəsi ilə azadlığını əldə edəndən sonra isə bu keçmiş qul arxayınlaşıb yerinə oturmaz, azadlığın gətirdiyi sorumluluqları da üstlənər və mübarizəsini sonadək aparıb ortaya çıxan yeni təhlükələrə də qalib gəlməyə çalışar. Hətta təhlükələrə qalib gələ bilməsə belə, o təhlükələrin içərisində yaşayar və öz umuduna güvənib azadlıq uğrunda mübarizəsini şəraitə uyğun davam etdirər. Niyə? Çünki öz mübarizəsi ilə azad olan qul anlayır ki, azadlıq təkcə qollardakı zəncirlərin, ayaqlardakı buxovların qırılması deyil, həm də bağlı dillərin açılması, cəhalət qaranlığı ilə sönük/söndürülmüş idrakların aydınlanmasıdır. Zəncirlərin, buxovların qırılması anında baş verən bir toplumsal partlayışla ortaya çıxa bilirsə, dillərin açılması, idrakların aydınlanması uzun sürəli ağır bir sürəcdir. Çünki insanın qolundakı zəncir, ayağındakı buxov daha çox dışarıdan (yabançılardan, zorba iqtidarlardan, toplumdan…) gəlirsə, dilin bağlılığı və idrakın sönüklülüyü dışarı ilə yanaşı, həm də insanın öz içindən doğan bir sorundur. İnsan öz qolundakı zənciri, ayağındakı buxovu qırmaqla yanaşı, bağlı/bağlanmış dilini açmasa, sönük/söndürülmüş idrakını qəflətdən ayıltmasa, gerçək azadlığa yetməz, bir VƏTƏNDAŞ kimi öz haqq və hüquqlarını gerçəkləşdirə bilməz.

Ancaq bu yol qarşısında daha ağır əngəllər durmaqdadır və azadlıq uğrundakı mübarizənin hədəfi də məhz o əngəlləri aşmaqla əldə edilər.

Azad edilən qul öncədən özümlü bir azadlıq anlayışına yiyələnməz və hətta bu anlayış onun ağlına belə gəlməz. Qul yaşamı onun üçün xoşdur: yeyəcəyi bir tikə çörəyi, yatacağı bir yeri, ağır olsa da, çalışacağı bir işi var və nə iş görəcəyinə, nə edəcəyinə dair qərar qəbul etmək çətinliyindən də uzaqdır, çünki onun əvəzinə qərar qəbul edəcək ağası var və ağasına qulluq etmək onun alışdığı bir həyatdır.

Özü istəməsə də, birdən-birə azad edilən və ağasını itirdiyi üçün nə iş görəcəyini, nə edəcəyini kəsdirə bilməyən, düşüncə azadlığından yoxsun olduğu üçün düşünməyə və özü ilə bağlı qərar verməyə belə qabil olmayan qul çaşıb qalır. Azadlığın gətirdiyi yeniliklər, özəlliklə də sorumluluqlar, qayğılar, təhdid və təhlükələr azad edilmiş qulu qorxudur, sorumluluqları boynuna götürməyə və qərar qəbul etməyə cəsarəti çatmır. Bütün bunlar isə onda psixoloji gərginlik yaradır və həmin gərginlikdən qurtulub rahatlanmaq üçün azad edilmiş qul onu təhlükələrdən qoruyacaq yeni bir ağa (ulu öndər, superigid…) axtarmağa başlayır. Axtardığını tapanda öz azadlığından imtina edib ona tabe olur, onun ağalığı/öndərliyi altında öz alışdığı rahat həyatını yaşamağa önəm verir. Buradan da avtoritarlığın sosial-psixoloji özülləri yaranar və o, sistemin/rejimin qurulması ilə sonuclanar.

Azad edilmiş qul özünə ağa (ulu öndər, superigid…) tapmayanda isə azadlığın gətirdiyi təhlükələrin doğurduğu ağırlıq və qayğılar altında sarsılar, əzilər və tənhalıq, yapa-yalnızlıq duyğusu onu depressiyaya uğradar.

Ancaq bu cür depressiya təkcə azad edilmiş qula yox, azad olmuş qula da aid edilə bilər. Belə ki, mübarizə uzun sürərsə və tez-gec qalib gələcəyinə umudu kəsilərsə, azad olan qulların da bəzisi sarsılıb depressiyaya uğrayar.

Hansı nədənlə olur-olsun, depressiyaya uğramış insanda mübarizə əzmi bitər və belələrinin bəzisi həyatdan bezib intihara əl atar, bəzisi onu əzən sorunlardan qaçmağa və başını hansısa ayrı bir işlə qarışdırıb bir təhər yaşamağa qıpçınar (can atar), bəzisi isə gerçək dünyaya marağını itirərək ya o dünyaya – axirətə hazırlaşmaqla özünü ovundurmağa çalışar, bəzisi də özü üçün yeni bir üçüncü dünya qurmağa yeltənər. Dünənədək bu üçüncü dünya xəyal aləmi idi və daha çox fantastik təxəyüllər üzərində qurulurdu. Bü gün isə artıq bilgisayar və internet səbəbinə yeni bir üçüncü dünya ortaya çıxmışdır və ona Batı dillərində virtual, Türkcədə isə sanal aləm deyilir.

İstər intihar, istər başını hansısa ayrı bir “işlə” (əyyaşlıq, tiryəkilik…) qarışdırma, istər o dünyaya hazırlaşmaqla özünü ovundurma, istərsə sanal dünyada yaşama vb. olsun, bunların hamısı gerçək dünyadakı çeşidli təhlükələrin, uğursuzluqların, ağırlıqların, yapa-yalnızlığın doğurduğu depressiyalardan qaçma yolu kimi qarşımıza çıxır. Bu yolun mahiyyətini və sosial-psixoloji özəlliklərini araşdırma baxımından isə tanınmış Alman psixoloqu Erik Fromun “Azadlıqdan qaçış” əsəri ən adlım (məşhur) əsərlərdən və çox önəmli qaynaqlardan biri sayılır.

E.Froma görə, azadlığın gətirdiyi sorumluluq, qərar vermə çətinliyi fərddə gücsüzlük və yalqızlıq duyğularını gücləndirdiyi üçün fərd özünü gərəksiz sayır, aşağılıq duyur. Bu aşağılıqdan qurtulmaq üçün fərdlərin kimisi hansısa bir öndərin nüfuzuna sığınaraq onun kölgəsi altında özünü daha əmin, daha rahat və güclü hiss edir; kimisi isə hansısa bir avtoritarın kölgəsinə sığına bilmədiyi üçün var olan azadlıqdan qaçmağa çalışır.

Bizim qısaca toxunduğumuz intihar, sanal dünyada “yaşama” vb. gedişlər də məhz bu azadlıqdan qaçışın bəlirtiləri kimi dəyərləndirilə bilər.

⁕⁕⁕

Azərbaycan ədəbiyyatında azadlıqdan sanal aləmə qaçan insan obrazını yaratmaq baxımından Vahid bəy Qazinin “Çöl Qala” əsəri ilk ciddi bir addım kimi dəyərləndirilməlidir. Əsər tanınmış filosof və sosioloq Karl Popperdən gətirilən bir alıntı ilə başlayır: “Mən üçüncü dünyaya insan ruhunun məhsulu kimi baxıram. Üçüncü dünyanı biz özümüz yaradırıq”.

Bu alıntı sanal aləmi tanımlamaq, əsərin ana xəttini ortaya qoymaq və sanal aləmdəki surətlərin psixoloji durumunu açıqlamaq baxımından çox yerinə düşür.

Doğrudur, Azərbaycan ədəbiyyatında insanın ruhi aləmini, psixoloji durumunu ortaya qoyan yeni bir ədəbi yön – psixoloji nəsr hələ 1960 – 1970-ci illərdən uğur qazanmağa başlamışdı. Sabir Əhmədlinin “Yamacda nişanə”, “Qanköçürmə stansiyası”, Əkrəm Əylislinin “Kür qırağının meşələri” vb. əsərlər 1970-ci illərdə bizim sevə-sevə oxuduğumuz və zaman-zaman araşdırdığımız əsərlər idi. Bu psixoloji nəsri araşdıran ayrıca bir ədəbi tənqid də ortaya çıxmışdı və onlardan bu gün ən çox yadımda qalan Muxtar İmanovun “Azərbaycan nəsrində psixologizm” əsəridir.

O çağlarda mən də Əkrəm Əylislinin “Kür qırağının meşələri” və Sabir Əhmədlinin “Yamacda nişanə” əsərləri ilə bağlı kurs işi və tələbə elmi tədqiqat işi yazmışdım. “Yamacda nişanə”nin qəhrəmanı Laçın və “Kür qırağının meşələri”ndəki Qədir obrazları gerçək həyatda özünə yer tapmır, fərqliliyi, ya da dəyişimi qəbul edə bilməyən cəmiyyətlə toqquşur, daxili psixoloji gərginlik içində çırpınıb çıxış yolu axtarır. Ancaq sonda çıxış yolunu Laçın gerçək dünyadan o dünyaya köçməkdə görür, Qədir isə məkan dəyişdirir – onu anlamaq istəməyən cəmiyyətdən uzaqlaşıb ayrı bir cəmiyyətə üz tutur. Unutmayaq ki, nə Laçın, nə də Qədir azad deyildi, onlar azad olmaq üçün buxovlardan qurtulmağa qıpçınan insanlar idi.

Mən filoloji təhsil alsam da, ədəbiyyat üzrə yox, dilçilik (daha çox dil tarixi və türkologiya) üzrə uzmanlaşdığımdan sonralar ədəbiyyatla uğraşmadım və Laçını da, Qədiri də unutdum. Ancaq indi Vahid Qazinin “Çöl Qala”sını oxuyanda onları da xatırladım və düşündüm ki, Əkrəm bəyin Qədiri, Sabir bəyin Laçını yaşasaydı, Vahid bəyin Rəssamından çoxmu fərqlənərdi?

Məncə, onların arasında daha çox bir fərq var: Qədir, Laçın kimilər azadlığa qıpçınan Sovet təbəələri idilər, Rəssam isə bağımsız Azərbaycanın azad edilmiş insanlarından biridir. Rəssam özü mübarizə aparıb azad olmadığı üçün bu gün azadlığı yolunda duran əngəllərə qarşı da vuruşmur, vuruşa bilmir. Doğrudur, Rəssam artıq dünənki dəmir pərdə içərisində yaşayan qolu bağlı, ayağı buxovlu Sovet təbəəsi də deyil və azad edildiyi üçün qolu açılmış, buxovları qırılmış bir “vətəndaş” olaraq xanımının ailəsi səbəbinə önəmli bir işdə çalışır, rahatca dünyanı dolaşa bilir. Ona hər cür imkan yaratmış bu ailəyə sığınmaqdan Rəssam heç də xoşlanmır, ancaq dili bağlı olduğu üçün səsini də çıxarmır, idrakı da siyasi yöndən tam aydınlanmadığı üçün umduğu azadlıq yolundakı əngəllərə qarşı yalnız passiv gileylə yetinir (Ancaq unutmayaq ki, siyasi yönü çıxmaqla Rəssam yüksək düzeyli bir aydındır). Ona elə gəlir ki,  “…azadlıq fərdi xarakter daşıyır, cəm halda azad olmaq mümkün deyil”. Ancaq bu “cəm hal” deyimi millət anlayışını da barındırır və mərhum Ə.Elçibəyin düşüncələrindən yararlansaq, deyə bilərik ki, milləti azad olmayan bir fərdin özü necə azad ola bilər?! İnsan özünün fərdi azadlığını istəyirsə, ilk öncə içində yaşadığı toplumun azadlığı uğrunda vuruşmalıdır. Gerçək bir azadlığa/ bağımsızlığa yetib milli  şəxsiyyətə çevrilməyən toplumun ayrıca götürülmüş bir üzvü istəsə də, azad ola bilməz və avtoritar sistemdə/rejimdə fərdi şəxsiyyətini qorumaqda çətinlik çəkər. Siyasətdən uzaq tipik bir aydın obrazı olan Rəssam isə millətin hamılıqla azadlığı yolunda mübarizə aparmır, tərsinə, hamılıqla azadlığı mümkünsüz sayır (çünki mübarizə apararsa, tutduğu vəzifəni, dünya ölkələrinə səfər imkanını vb. itirəcəyi şübhəsizdir), əvəzində azadlığın gətirdiyi gücsüzlük və yalqızlıqdan qurtulmaq üçün sanal dünyaya sığınır. Hətta son əsərində sanal dünyada tanış olduğu Qadının gözlərini çəkməklə sığındığı sanal dünyanı əbədiləşdirməyə çalışır.

Sanal dünyadakı Qadınla yazışmaları fonunda Rəssamın psixoloji aləmi bir az da açıqlanır. Bu yazışmalar istər-istəməz bizə həm də Volfqanq Hötenin “Gənc Verterin iztirabları” əsərini xatırladır. Onları tutuşdurmağımızın nədəni yalnız hər iki əsərin yazışmalar (məktublar/mesajlar) üzərində qurulması deyil, həm də başqa oxşarlıqların varlığı ilə bağlıdır. Belə ki, hər iki əsərin qəhrəmanı gerçək dünyadan qaçır: Verter intihar yolu ilə o dünyaya, Rəssam isə üçüncü bir sanal dünyaya üz tutur. Verterin sevdiyi Lotta ailəli bir insandırsa, Rəssamın da özü evlidir. Verter Almaniyada intihar ədəbiyyatının ilk obrazı olduğu kimi, Rəssam da Azərbaycanda sanal dünya ədəbiyyatının ilk obrazıdır vb.

Əsərdə epizodik surətləri çıxsaq, dörd əsas obraz var və onları belə adlandıra bilərik: Müəllif, Gerçək Qadın, Rəssam və Sanal Qadın. Yanılmıramsa, “Çöl Qala” Azərbaycan ədəbiyyatında həm də başlıca surətlərdən heç birinin adı çəkilməyən ilk romandır.

Gerçək Qadın Müəllifin tələbə yoldaşı olan çox gözəl bir xanımdır. Rəssam da bu Gerçək Qadının həyat yoldaşıdır. Sanal Qadın isə Rəssamın internetdə tanış olub yazışdığı bir xanımdır.

Müəllif və Rəssamın həyat yoldaşı gerçək dünyadakı ağırlıqlara sinə gərib yaşayan insanlardır. Ancaq Müəllif nə qədər gizlətməyə çalışsa da, sonda Rəssama və Sanal Qadına rəğbətini ortaya qoyur. Bu rəğbət açıqca göstərir ki, elə Müəllifin özü də azadlığın gətirdiyi təhlükələrdən, yalqızlıqdan qaçmağa meyilli bir insandır. Ancaq mən Vahid Qazinin azadlıq uğrundakı mübarizəsinə tanıq olduğum üçün onu heç də “Çöl Qala”dakı Müəlliflə tam eyniləşdirməzdim…

Rəssamın həyat yoldaşı bu dünyada yaşayan Gerçək Qadın obrazıdır. Bu Qadın azadlıqdan qaçmır, çünki ailəsi, qohum-qardaşı öndərin kölgəsinə sığındığı üçün onlarda gücsüzlük, yalnızlıq duyğusu yox, tərsinə, sığındıqları kölgənin yaratdığı imkan səbəbinə zəngünlük, güclülük, rahatlıq var. Qadında aşağılıq yox, üstünlük duyğusu olduğuna görə Rəssamın son əsərində özünün yox, Sanal Qadının gözlərini görməsi ona olduqca ağır təsir edir.

Həm Rəssam, həm də Sanal Qadın bu dünyanın ağırlıqlarından, gücsüzlük və yalqızlıq duyğusunun əzablarından qurtuluşu sanal dünyaya qaçmaqda görürlər. Qadın öz həyat yoldaşından və öz doğma bacısından xəyanət gördüyü üçün, həm də sağalmaz ağır xəstəliyə tutulduğu üçün bu dünyadan uzaqlaşaraq sanal aləmə sığınır. Sanal aləm Qadın üçün daha xoşdur və hətta Rəssama nə qədər yaxınlıq duysa da, onunla gerçək dünyada görüşməkdən imtina edir.

Vahid Qazinin “Çöl Qala” əsərini bütün yönləri ilə incələmək düşüncəsində deyiləm. Əsərdə məni Rəssamın və Sanal Qadının gerçək dünyadan daha çox sanal dünyaya üz tutması və bunun sosial-psixoloji nədənləri düşündürdü. Bu baxımdan, Erik Fromun “Azadlıqdan qaçış” araşdırması “Çöl Qala” qəhrəmanlarının sosial-psixoloji özəlliklərinin nədənlərini anlamaq baxımından mənim üçün çox önəmli bir qaynaq rolu oynadı.

Azərbaycan ədəbiyyatında azadlıqdan qaçan insanlarımızın maraqlı obrazlarını yaratmış Vahid bəy Qazini dəyərli əsəri üçün təbrik edir və ona yeni yaradıcılıq uğurları diləyirəm. Eyni zamanda, düşünürəm ki, ədəbiyyatımızda başqa bir böyük boşluq da var: azadlığa qıpçınan (can atan), bütün varlığı ilə millətimizin azadlığı və dövlətimizin bağımsızlığı uğrunda yorulmadan çalışan və azadlığın gətirdiyi təhlükələr, ağırlıqlar altında əzilsə də, zindanlara atılsa da, hələ də yolundan dönməyən, bütün çətinliklərə sinə gərərək hələ də öz azadlıq, demokratiya uğrunda mübarizəsini kəsintisiz sürdürən örnək insanlarımızın obrazını yaratmaq!

Xoş o yazıçının halına ki, ədəbiyyatımızda var olan bu boşluğu dolduracaq və azadlıq, demokratiya uğrunda çalışan sarsılmaz, dönməz mübariz insan obrazlarını qələmə alıb yeni nəsillərə örnək şəxsiyyətlər göstərəcəkdir. Bəri başdan o qələm yiyəsinə başarılar diləyirəm! Bəs bu yazıçı kim olacaq? Vahid bəymi? Başqa bir qələm yiyəsimi? Bilmirəm. Ancaq “Çöl Qala”da insan ruhunun psixoloji incəliklərini ustalıqla göstərən Vahid bəy Qazinin (və ya ən azı Vahid bəy qədər insan ruhunun psixoloji incəliklərinə bələd hansısa bir qələm yiyəsinin) gec-tez bu boşluğu ortadan qaldıracağına inanıram.

Arif Rəhimoğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent