Son 20-30 ildə bütün dünyada  insanların özünəqəsd, intihar hallarının kəskin şəkildə artması çox ciddi, amma təəssüf ki, beynəlxalq təşkilatlar, güclər və super dövlətlər tərəfindən diqqətə alınmayan bir problemə çevrilib. “Qloballaşma” adlanan ictimai-siyasi, hərbi-siyasi, iqtisadi, sosioloji, həm də ideoloji-mənəvi, psixoloji və s. proseslərin girdabında kütləviləşməsi Azərbaycana da yoluxan intihar hallarının profilaktikası, qarşısının alınması üçün öncə  geniş və ciddi tədqiqata ehtiyac var...

 Təəssüf ki, ölkəmizdə də bu sahəyə aid geniş və diqqətəlayiq tədqiqat əsərləri çox azdır. Elmi dildə “suisid” adlanan intihara Azərbaycan alim, sosioloq və hüquqşünaslarının baxışını araşdırarkən diqqətimizi  Beynəlxalq Hüquqşünaslar İttifaqının Vitse-prezidenti, Azərbaycan Respublikasının əmək­dar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun elmi redaktorluğu ilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının müəllimi, hüquq elmləri doktoru, professor Bəhram Zahidovun 2012-ci ildə işıq üzü görmüş “İntihar” əsəri cəlb etdi. Kitabda  sözügedən  problem intihar fenomeninin tarixi və müasir vəziyyəti, intihar hallarının kriminoloji və sosioloji təhlili, intihar və ona oxşar əməllərin profilaktikası və s. aspektlərdən geniş təhlil olunur.  

"Əgər bu əsər bircə nəfər şəxsi öz yolundan - intihar etmək yolundan geri qaytara biləcəkdirsə, onda mən özümü xoşbəxt hesab edəcəyəm”. Müəllif Bəhram Zahidov kitabın ilk fəslinə epiqraf olaraq belə yazır...

Moderator.az müəllifin bu xoş niyyəti ilə həmrəy olmaqla mövzunun bəşəriyyət və xalqımız üçün kifayət qədər aktuallığını nəzərə alaraq “İntihar” əsərinin ən diqqətəlayiq və maraqlı məqamlarını oxucuların nəzərinə çatdırır:

(Əvvəli bu linkdə://www.moderator.az/news/256055.html)

 “Motsartın  iti onun qəbri üzərində günlərlə ac qalıb intihar etmişdi...”

 İntiharın mahiyyətini öyrənən məktəblər sırasında psi­xoa­na­litiklərin Eros və Tanatos konsepsiyasından da irəli gedərək intiharı genetika ilə bağlayanlar da vardır. İntiharın irsi olma­sı­na dair baxışlar konkret hallar üçün real faktlarla qismən olsa da təsdiq olunur. Alman genetiklərinin insanda intihar geninin ol­ması fərziyyəsi, bu təzahürün tamamilə gen amili ilə bağ­lı­lı­ğı­na işa­rədir. İnsana bu genin guya heyvanat aləmindən keçməsi ide­­yası, heyvanat aləmində populyasiyanın yaşamağa davam etməsi naminə intiharın baş verməsi kimi dəlillərlə əsas­lan­dı­rı­lır­dı. Çoxsaylı müşahi­dələrin hamısında bir fakt nəzərdən qa­çı­rı­lır ki, hər hansı bir növün nümayəndəsi intihar edirsə, o, ins­tinktiv olaraq bu və ya digər şəkildə bütünlüklə həmin növün varlığının qorunub saxlanılması üçün bu yolu tutur. Bu isə «növ­­lərin öz varlığını qoruyub saxlaması qanunu»na uyğun gə­lir. Belə vəziyyətdə söhbət intihara səbəb olan gendən deyil, öz varlığını qoruyub saxlamaq üçün intihara sövq edən gendən gedə bilər. Heyvan­larda intihar halları isə məhz bu genin nəticəsi hesab edilməlidir. Kitlərin kütləvi intiharı, öz sahibinin ölü­mü­nə dözməyən müxtəlif ev heyvanlarının ölümü buna misal ola bilər. Musiqiçi Volfqanq Motsartın (1756-1791) iti onun qəbri üzərində günlərlə ac qalıb intihar etmişdi. Budda şahzadəsi Şakyamunin atı onun ayrılığına dözməyib ölmüş­dür. Əqrəb­lərin, canavarların, şirlərin, pələnglərin yeməkdən bir­dəfəlik imtina etməklə intihar etmələrinə dair bioloqların müla­hizələri böyük ma­raq doğurur. Son doqquz ildə Avstra­liyada 2800-ə yaxın balina, yüz əlli delfin özünü sahilə atmaqla intihar etmişdir. 1946-cı ildə Argentina sahillərində 835 intihar etmiş balinanın və del­finin cəsədi tapılmışdır. 2005-ci ildə Tür­kiyədə 1500 baş qoyun özünü uçuruma atmaqla intihar etmişdir. Belə faktların sayını artır­maq da olar. Bununla belə, hey­van­larda intihar geni olmadığı təq­dirdə onun insana keçməsi müddəası da mənasız görünür. İn­sanların intiharı heyvanlarda ol­duğu kimi, ya yalnız instin­k­tiv-altruistik xarakter daşıyır, ya da alman filosofu Ansem Fe­yer­baxın (1775-1833) dediyi kimi, öz varlığını qorumaq meyil­lə­ri­nə cavab verir. Ümumiyyətlə, istər psixo­analitik nəzəriyyə, istərsə də gen nəzəriyyəsi intiharı in­sa­nın iradəsinin azad seçimi kimi deyil, han­sısa meyillərin, genetik oyunların nəticəsi kimi qiymətləndirir. Əslində isə inti­har azad iradənin və azad şüurun məntiqi seçimi və nəticəsidir. İnsanın öz dəyərini və mə­na­lı yaşamaq duyğusunu itirdiyi hallarda, inti­har baş verir. Bu­nun­la belə həya­tın mə­na­sı daha çox subyektiv mahiyyət daşıdığı hal­da, suisident üçün hə­yatın mənasının ob­yek­tiv olaraq itməsi inti­har hökmünün çıxarılması üçün həlledici amil rolunu oynayır.

 “Yalnız şüurlu və anlaqlı insan intihar etməyə, özünü könüllü surətdə öldürməklə həyatla vidalaşmağa «qadir» ola bilər...”

Sosioloji tədqiqatlara görə, heyvanat aləmində suisidal dav­­ranış ya ümu­miy­yət­­lə müşahidə edilmir, ya da belə davranış na­dir qeyri-tipik aktlarla məhdudlaşır. Be­­­­lə aktlar şüurlu xarak­ter daşımır və yalnız instinktlərin təsiri altında baş verir. Elə bu­­­na görə də həmin aktlar intihar hesab olunmurlar. Ana ceyranın öz ba­la­­­larını xi­las etmək naminə özünü qurban verməsini yalnız şərti olaraq «özünü­öl­dür­­­mə» kimi qiy­mətləndirmək olar. Bu mə­nada Jan Pol Sartrin (1905-1980) heyvanlardan fərqli olaraq, ancaq in­­­sa­nın intihar edə bilməsini təsdiqləməsi heç də təsadüfi deyildir. Yalnız şüurlu və an­­­laqlı insan in­tihar etməyə, özünü könüllü su­rət­də öldürməklə həyatla vida­laş­ma­ğa «qadir» ola bilər.

“Dünyanın ən ağıllı varlığı olan insan bu gün sürətlə dəyərdən düşməkdədir...”

İntihar fenomeni dəyərlər haqqında təlimlə sıx bağlıdır. Müxtəlif müəlliflərin qeyd etdiyi kimi, hazırkı dünya modelində mükəmməl dəyərlər sistemi yoxdur və ya ən yaxşı halda bu sis­tem böhran keçirməkdədir. Dünyanın ən ağıllı varlığı olan insan bu gün sürətlə dəyərdən düşməkdədir. İnsan həyatı dini və dünyəvi qanun­larda ən dəyərli nemət kimi səciyyələn­dirildiyi və qorunduğu halda, bu dəyərlər artıq tənəzzülə uğramaqdadır. İdman adı altında «qladiator» döyüşlərinin, vəhşi öküzlərlə, vəhşi heyvanlarla qarşılaşmanın yenidən günümüzə qaytarıl­ması, ölümlə nəticələnən yarışların keçirilməsi, milyonlarla insanın gözü qarşısında qızmış «idmançı»nın «qaydasız dö­yüş»lərdə rəqibini ölümcül vəziyyətə salması, Danko kimi, az qala, onun ürəyini «çıxarması», azyaşlılara və qadınlara qarşı vəh­şi seksual təcavüzü əks etdirən pornoqrafik filmlərin, hətta geniş ekranlı televiziyaların gündəlik proqramlarına daxil edil­məsi, narkotik sərxoşluğun, eynicinslilərin nikahının qanuni­ləşdiril­məsi, transseksualizm, insan orqanlarının açıq satışı, on­ların əmtəə predmetinə çevrilməsi, insan alverinin dünyada gəlir gətirən üçüncü yerdə qərarlaşması, yüzlərlə eybəcər və əxlaqsız təzahürlərin geniş yayılması, kütləvi informasiya vasitələrində təbliğ edilməsi və harınlamış in­san­ların pul hesabına bütün bun­ları nümayiş etdirməklə əxlaqi dəyərləri pozması, bu gün dün­yada mövcud olan insanlığın böhranı, faciəsi, acı həyat real­lıqları kimi səciyyələndirilə bilər. Ekvivalent vasitəsi olan pul hazırda «ilahi bir qüdrət» sahibinə, gücə çevrilmişdir. Bütün bu ziddiyyətli məqamlar kontek­stində dəyərlərin tarixi və ənənəvi qiyməti son dərəcə ucuzlaşmaq­dadır. Bu gün mənəvi-əxlaqi də­yər­lər, insanpərvərlik və humanistlik, bəşərilik və alicənablıq xeyirxahlıq və ülvilik, müqəd­dəs­lik və şərəf kimi ideyalar təəs­süflə qeyd edilməlidir ki, çox ucuz­laşmış, hətta bəzən əlçatmaz olmuşdur. Budur günümüzün reallıqları...

 Yaddan çıxarmaq ol­maz ki, dəyərlər öz kökləri ilə qədim şərq fəlsəfəsinə, Sokratın etik dünyagörüşünə gedib çıxır. Huma­nizm cərəyanının tanın­mış nümayən­dələrindən olan Amerika psi­xo­loqu Avraham Maslou (1908-1970) belə hesab edirdi ki, dəyərlər hər bir can­lıya xas olmaqla, həmin canlının ehtiyacından törənir və buna görə də dəyərlər özünü üç səviyyədə göstərir: ümum­bəşəri də­yər­lər, ayrı-ayrı insanlar qrupunun dəyərləri, fər­din də­yər­lə­ri.  Moisey Samayloviç Kaqan (1921-2006) isə dəyərlər sisteminə bunları aid edir: konkret insanın, fər­din dəyər­ləri; böyük olmayan kontakt qrupunun dəyərləri; bö­yük olan qeyri-kontakt sosial qrupun dəyərləri; bəşəri dəyərlər...

“Həyat, yalnız və yalnız əxlaqi əsas olduğu hallarda dəyərlidir...”

İntihar, həm də həyatın yenidən dəyərləndirilməsi mə­sə­lə­s­i ilə bağlı problemdir... Lusiy Annen Senekaya (b.e.ə. 4- eramızın 65-ci ili) görə ölüm dünyəvi qanunla müəyyən edildiyi üçün o, tamamilə şər ola bilməz. Həyat da tamamilə xeyir ola bilməz. Həyat, yalnız və yalnız əxlaqi əsas olduğu hallarda dəyərlidir. Bu əsas itdikdə in­san intihar etməkdə haqlı olur. Şərq fəlsəfəsinin ölüm haq­qın­da fikir tarixini təhlil edən Artur Şopenhauer (1788-1860) qeyd edirdi ki, ölüm mövzusu olmasaydı, fəlsəfə də olmazdı...

(Davamı var)

 Təqdim etdi: Sultan Laçın