Moderator.az millət vəkili Əli Məsimli ilə müsahibəni təqdim edir:

-2019-cu ilin dövlət büdcəsi layihəsi özündən əvvəlki illərlə müqayisədə, iqtisadi artımın 3,6 faiz, inflyasiyanın 3,8 faiz, manatın məzənnəsinin 1,70 manat, eləcə də neftin qiymətinin 60 dollar proqnozları əsasında tərtib edilib. Gələn ilin büdcəsinin reallaşdırılması əvvəlki illərlə müqayisədə daha geniş miqyaslı islahat xarakterli tədbirlərlə müşayiət olunacaq. Bu özünü vergilər və pensiya sahəsində daha qabarıq göstərəcək. Bu dəfəki büdcə müzakirələri əvvəlki illərlə müqayisədə 3 oxunuşdan keçdi, aktivlik dərəcəsinə görə əvvəlki illərdəkindən fərqləndi. Deputatların bütün təklifləri olmasa da, hər halda əvvəlki illərlə müqayisədə nisbətən daha çox təklifləri nəzərə alındı və onları həyata keçirməkdən ötrü əvvəlki illərdəkindən daha çox əlavə vəsait də ayrıldı. Azərbaycanın 2019-cu il üzrə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ilkin proqnoza nisbətən 251 milyon manat artırılaraq 23 milyard 168 milyon manata, xərclərinin isə ilkin proqnoza nisbətən 410 milyon manat artırılaraq 25 milyard 190 milyon manata çatdırıldı. 

-Büdcənin tərtibində, gəlir və xərclərinin strukturunda, eləcə də icrası prosesində çatışmazlıqlar yetərincədir. Onların arasında üçünü daha ciddi hesab edirik:

Birincisi, büdcənin neft amilindən asılılığının aradan qaldırılmasında ardıcıl siyasətin olmaması. 2016 və 2017-ci illərdə Neft Fondundan transferlərin azaldılması xətti götürülmüşdü. 2015-ci ildəki 8,1 milyard manatdan 2017-ci ildə 6,1 milyard manata endirilmişdi. Bu il Neft Fondundan transferlər 10995 milyon manata, gələn il isə 11364 milyon manata qədər artırılır. Yəni gələn ilin büdcəsi Neft Fondundan iri transfertlər hesabına artırılır və deməli büdcəmiz dünya neft bazarının konyukturundan asılı vəziyyəti daha da güclənəcək. Bu hal, müəyyən dərəcədə Azərbaycan iqtisadiyyatında uzun illər neft amilinin dominant rolundan doğan bir reallıqdır. Ona görə də, təbii ki, ehtiyac yarananda Neft Fondundan büdcəyə transferlər etmək lazımdır. Amma bunun bir optimal ölçüsü və həmin vəsaitdən səmərəli istifadənin ciddi nəzarət mexanizmi olmalıdır.

İkinci əsas çatışmazlıq ondan ibarətdir ki, 2018-ci ilin büdcəsi kimi 2019-cu ilin büdcəsi də infrastruktur və sair layihələrin reallaşdırılması vasitəsilə makroiqtisadi sabitliyin qorunmasına yönəldilsə də, iqtisadi artımın sürətəndirilməsi və əhalinin sosial durumunun yaxşılaşdırılması ilə əlaqəsi zəifdir. Belə yanaşma büdcə proseslərinə konservativ yanaşmadır və yeni çağırışları tam nəzərə almadan, yaranmış situasiyanın sadəcə qorunub saxlanılmasına hesablanıb. Belə yanaşma yeni çağırışlara tam cavab vermədiyindən getdikcə riskli olacaq. Çünki infrastruktur layihələrinə, xüsusən də təmir-tikintiyə yönəldilən vəsaitin səmərəlilik dərəcəsi yetərli səviyyədə deyil. Bu sahədə obyektiv nonitorilər aparıb, dövlət xərcləmələrini nəticəliliyi aşağı yox, yüksək olan sahələrə yönələtmək lazımdır. Mövcud üsulun xərci hamıdan çox, səmrəsi isə az olduğundan, sosial sahəyə ayrılan vəsai də yetərli olmur və əhalinin güzəranına nəzərəçarpan təsir göstərə bilmir. Əhalinin gəlirlərində əmək haqqının payı Rusiyada 66 faiz, Qazaxıstanda 68 faiz, Azərbaycanda cəmi 33faiz təşkil edir. Büdcənin sırf sosial xərcləri Rusiyada 36 faiz, Qazaxıstanda 44 faiz, Belarusda -46 faiz , Özbəkistanda 54 faiz, Azərbaycanda isə 26 faizdır.

Belə bir bölgü şəraitində sosial məsələlər əgər bundan sonra da qəbul olunan qanunların tələbləri əsasında yox, aidiyyatı sahələrin məmurlarının mülahizələri əsasında tənzimlənməkdə davam ediləcəksə, onda müstəqillik illəridə postsovet və postkommumist məkanında ən yüksək templərlə artan, təkcə son 15 ildə iqtisadiyyatına 250 milyard dollara yaxın sərmayı qoyulan və iqtisadiyytı 3 dəfədən çox böyüyən, Azərbaycan yerləşdiyi regionda potensialı bizdən müqayisəyəgəlməz dərəcədə aşağı olan digər iki ölkə ilə müqayisədə əmək haqqı sahəsində ausayderə çevriləcək. 

Buna qətiyyən yol vermək olmaz! Buna yol verməməkdən ötrü, digər şərtləri yerinə yetirməklə yanaşı, həm də sosial məsələlər aidiyyatı sahələrin məmurlarının mülahizələri əsasında tənzimlənməsi praktikasından qanunlar əsasnda tənzimləməyə keçmək lazımdır.

Üçüncüsü, dövlət maliyyəsinin əsas məqsədlərindən biri innovasiyalara əsaslanan iqtisadi artımım stimullaşdırılması olduğundan, büdcə xərclərinin strukturu elə olmalıdır ki, məhsuldar xərclər qeyri məhsuldar xərcləri üstələsin ki, növbəti illərdə də qeyri məhsuldar xərcləri artırmaq üçün iqtisadi faliyyətin səmərəliliyindən qaynaqlanan bazalar olsun. Bu baxımdan büdcə xərcləmələrinin strukturunu və təmir-tikintiyə daha çox vəsit ayrılması variantını məqbul hesab etmirik.Büdcə vəsaitlərinin xeyli hissəsinin gəlirli olmayan sahələrə, səmərəsiz və az səmərəli layihələrə və eyni infrastruktura dəfələrlə pul xərclənməsi praktikasına son qoyulmalıdır. Ona görə də büdcə xərcləmələrində etibarlı bir məsuliyyət, nəzarət, şəffaflıq, monitorinq və hesabatlılıq mexanizmi tətbiq olunmalıdır.

- Təbii ki, büdcə müzakirələri zamanı irəli sürülən bütün təklifləri həyat keçirmək üçün zəruri olan maliyyə təminatını bir ilin icində həll etmək olmaz. Amma elə məsələlər var ki, onların həllinin bundan sonra da gecikdirilməsi həm əhaliyə və dövlətə ciddi zərbədir, həm də onun mürəkkəbləşmiş həllinə əvvəlkindən daha çox xərc çəkmək lazım gələcək.Unutmayaq ki, hökumətin və Milli Məclisin ən mühüm missiyası öz fəaliyyətləri ilə davamlı sosial-iqtisadi tərəqqiyə və insanların rifahının yüksəlməsinə xidmət etməkdir. Bəli, məlumat verildi ki, millət vəkilləri tərəfindən irəli sürülən təkliflərin ümumilikdə maliyyə tutumu 7 milyard manatdır.Məsələnin o biri tərəfi də var.... Büdcə gəlirlərinin və xərclərinin artımı əsasən Dövlət Gömrük Komitəsinin xətti ilə daxilolmalardan və gözlənilən artım hesabına baş tutacaq.Bu yaxşı haldı...Amma büdcəyə daha iri məbləğlı vəsaitlər cəlb etməkədən ötrü başqa mənbələr də var. Hər il büdcə müzakirələri zamanı biz həmin mənbələr barədə danışırıq.Bu ilki büdcə müzakiriləri zanmanı təkcə bizim göstərdiyim maliyyə mənbəmələri üst-üstə gəlinib tədricən işə salınsa, 10 milyard manatdan çox əlavə vəsait alınar. Deməli imkan yetərincədir və həmin mənbələri də işə salmaq lazımdır. 

-Hesab edirik ki, sosial sahədə yaranmış vəziyyət "əhalinin güzaranı daha da yaxşılaşıb” kimi, xüsusən devalvasiyadan sonra yoxsul, qismən də ortabab təbəqəyə aidiyyatı olmayan prizmadan yox, hazırkı real durum baxımından hökumətdə ciddi təhlillər aparılmalıdır. Nazirlər Kabinetinin, Maliyyə Nazirliyinin və digər hökumət qurumlarının gələn il və yaxın illər üçün konkret SOSİAL HƏDƏFLƏR müəyyənləşdirməsinə və onları reallaşdırmaqdan ötrü SOSİAL TƏŞƏBBÜSLƏRLƏ çıxış etməsinə ehtiyac var:

1.Müstəqillik illərində Azərbaycan iqtisadiyytı postkommunust və postsovet məkanında ən sürətlə artan iqtisadiyyatdır.Hətta neft bumu mərhələsində 2011-ci ilə qədər Azərbaycan iqtisadiyyatının orta illik artım templəri dünya orta artım temini 5-6 dəfə üstələyirdi.Ondan sonra isə artım tempimiz zəifləyib və son 2 ildə əks proses nəticəsində dünya orta artım teminidən 5-6 dəfə geri qalır.Gələn ildən bu geriliyi aradan qaldırmaqdan ötrü(buna real şans var), digər şərtlərlə yanaşı, həm də büdcədə nəzərdə tutulan investisiya xərclərinin multiplikativ effekti iqtisadi artım templərinin yüksəldilməsinə xidmət etməlidir ki, əhalinin güzəranın yaxşılaşdırılmaısna əlavə vəsait yaransın.Yəni bu çatışmazlıq aradan qaldırılmalıdır ki, büdcəmiz həm iqtisadi artım templərinin sürətləndirilməsinə həm də aztəminatlı təbəqənin güzəranının yaxşılaşmasına nəzərəçarpan dərəcədə təsir edə bilsin.

2.Azərbaycanda milli gəlirin bölgüsündə ədalət prinsipini təmin etmək lazımdır. MDB-nin 3 əsas enerjidaşıyıcılı ölkəsini müqayisə etdikdə görürük ki, Qazaxıstanda ÜDM-in(yeni yaradılan dəyərin) 30 faizindən çoxu, Rusiyada- 45 faizindən çoxu, Azərbaycanda isə 20 faizindən azı əməyin ödənilməsinə gedir. Ona görə də son illər regionda iqtisadi atımın tempi ilə yanaşı, əmək haqqının səviyyəsinə görə də ausayderə çevrilmək riski ilə üzləşmişik. Buna qətiyyən yol vermək olmaz. Ona görə də hökumət 2020-ci ilin sonunadək orta əmək haqqının səviyyəsinə görə regionda 1-ci, MDB məkanında 2-ci olmaq kimi hədəf götürməli və innovasiyalı iqtisadi inkişafı təmin etmək, milli gəlirin bölgüsündəki ədalətsizliyi aradan qaldırmaq, korrupsiyaya qarşı mübarizəni gücləndirmək, dövlət vəsaitlərinin bir hissəsinin korrupsiyaynın yeminə çevrilməsinin qarşının alınmasının sffektiv mexanizmini tətbiq etmək, kölgə iqtisadiyyatının dairəsini məhdudlaşdırmaq, qanundan yuxarıda duranları qanunlara əməl etmməyə vadar etmək, buna məhəl qoymayanları kənarlaşdırmaq, qanunla müəyyən olunan cəzasını vermək və beynəlxalq təcrübədən məlum olan digər üsulların effektiv kombinasiyası əsaınada buna nail olmalıdır.Mövcud ədalətsizliklər və özbaşınalıqlar vaxtında aradan qaldırılmalıdır ki,məmurun milyardlar talaması işdən çıxandan sonra yox, əsl zamanında aşkarlansın.

3.2018-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında ölkə iqtisadiyyatında muzdla çalışan işçilərin orta aylıq nominal əməkhaqqı əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 2,8 faiz artaraq 541 manat olmuşdur.Amma bu orta statistik rəqəmdir, çoxunun aylıq gəliri bundan aşağıdır. Neft sektorunsa orta əmək haqqı 3200 manatdan yüksək, qeyri-neft sektorunda isə 480 manatın altındadır.Maliyyə sekrorunda çalışanın orta maaşı 1600 manatdan yüksəkdir.Rəsmi statistika dövlət sektorunda çalışanların maaşalarını 1400 manatın altında,özəl sektorda çalışanların maaşlarını isə 1600 manata yaxın göstərsə də, bu da orta statistik rəqəmdir və hər iki sektorda 300- 500 arası əmək haqqı alanlar da xeyli saydadır. Doğrudur, diaqnostik qiymətləndirmədən keçən müəllimlərin həftəlik dərs yükü 1.5 dəfə, vəzifə maaşı 2 dəfə artıb və onların orta aylıq əməkhaqqı 500 manata çatıb.Amma ümumilikdə götürdükdə təhsildə maaş orta hesabla 360 manat, səhiyyədə -250 manat ətrafındadır. 

Üç il bundan əvvəl əmək haqqının orta səviyyəsinə görə.Gürcüstanı da saysaq, MDB məkanında 3-cü-4cü yerdə olurduq.İndi 6-cı yerdəyik.Əmək haqql sahəsində önə keçməkdən ötrü, alternativi olmayan innovasiyalı inkişaf yoluna çıxıb iqsisadı artım templərini yüksəltmıliyik ki, yüksək əmək haqqına da iqtisadi zəmin yaransın.İslahatlar sistemli aparılsa, gələn il Azərbaycanda iqtsadi artım tempi bu ilkindən nəzərəçarpan dərəcədə yüksək, əks halda proqnoz göstəricisindən aşağı ola bilər.Bununla yanaşı büdcə təşkilatlarında çalışanların, müəllimlərin, həkimlərin, elm, mədəniyyət sahəsində, dövlət stukturlarında çalışıb az maaaş alanların maaşları artırılmalıdır. Bununla yanaşı qeyri-dövlət sektorunda ikili mühasibatın və əmək haqqının az hisssini sənədlərdə rəsmən göstərib, qalanını isə konvertdə vermə praktikasını aradan qaldırmaq lazımdır. Çünki konvertdə maaş alanlar həm ölkənin rəsmi elan olunan orta əmək haqqı göstəricisini aşağı salır, həm də ipotekadan yaralana bilmirlər, pensiyaya çıxanda isə aşağı pensiya alacaqlar.

4. Artıq üçüncü ildir ki, xarici valyutada olan problemli kreditlərə güzəştin verilməsi məsələsi gündmdə olsa da, bu problem öz həllini tapmayıb. Bununla bağlı biz deputat həmkarm Vahid Əhmədovla birlikdə Təkliflər Paketi hazırlayıb təqdimetmişik. Mülki Məcəllədə göstərilib ki, öhdəliklər icra edilə bilmirsə, ona xitam verilir. Icra haqqında qanunda deyilir ki, hər hansı məhkəmə qərarının icrası mümkün deyilsə, ona xitam verilir. Yəni borc silinməlidir. Xarici valyutada olan problemli kreditlərə güzəştin verilməsi məsələsinin həllinin bu qədər uzanmasına görə dövlət müəyyən məsuliyyət daşıyır. Ona görə də 2019-cu ilin sonunadək xarici valyutada olan kreditlərlə bağlı obyektiv araşdırmalardan sonra əhaliyə dövlət və banklar səviyyəsində güzəştlərin edilməsi, ödəniş qabiliyyıti olmayan imkansız şəxslərin borclarının isə silinməsini zəruri hesab edirik. 

5.Dövlət maliyyəsinin çoxunu təmir-tikintiyə qoymaqla uzağa getmək olmaz.Bu öz məqbul meyarları çərçivəsinə salınmalı və gələcəyə də sərmayə qoymaq lazımdır. Gələcəyə sərmayə qoyuluşu daha çox insan kapitalına yönəldilməli, yeni doğulan uşaqdan başlayıb, təhsilə, elmə, innovasiyalara doğru hərəkət etməlidir. 

Xeyli ailələrdə uşaqların qidalanması üçün maddı imkan zəifdir. Bu isə uşqaların fiziki və psixi cəhətdən sağlam böyüməsinə mane olur. Belə vəziyyət millətin gələcəyi üçün təhlükə mənbələrindən biridir.Ailənin möhkəmləndirilməsi, sağlam uşaqların yetişdirilməsi, ailələrin sosial ehtiyaclarının ödənilməsi - bütün bunlar bütövlükdə Azərbaycanın inkişafı deməkdir.Uşaqpullarının birdəfəlik məbləğnı tədricən uşaqlar üçün yaşayış minimumunun iki, üç və sair mislinə çatdırmaq və 2020-ci ildən müəyyən yaşa qədər uşaqlara uşaqlar üçün yaşayış minimumunu əsas götürməklə müavinət verilməsini zəruri hesab edirik.

6.Məşhur bir kəlamda deyildiyi kimi, bir milləti məhv etmək üçün atom bombasına ehtiyac yox, onun təhsili iflasa uğratmaq kifayətdir.Təhsilin iflası-millətin iflası deməkdir. Təhsil sahəsində aparılan mütərəqqi islahatların hər addımı dəstəkləyəcəyik. Bununla belə təhsil sistemimizin rəqabət qabiliyyətliyini təmin etməkdən ötrü hələ çox iş görmək lazımdır. Universitetlərdə təhsil alan tələbələrin hər 3 nəfərindən 2-si(s0n illər bi rəqəm daha da atrıb) ödənişli əsaslarla təhsil alır.Orta əmək haqqının 550 manat, xeyli insanın 200-300 manat maaş aldığı şəraitdə təhsil haqqlarınin yuxarı həddi 5 min manata çatır.Dövlt ali məktəblərində də ödənişli təhsil xeyli artıb. Ya dövlət ali məktəblərində təhsil pulsuz olmalı, ya da Azərbaycanda da təhsil cəmiyyətini formalaşdıran Boloniya sisteminə keçən əksər olkələrdə olduğu kimi, bizdə də təhsil kreditləri mexanizminin tətbiq dairəsi genişlndirilməlidir. Bir ilə 25-28 faizə təhsil krediti olmaz.Bu istehlak kredinin çevrilmiş formasıdır. Hər il minlərlə gənc təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün təhsildən kənarlaşdırılır.Təhsil Strategiyasinda göstərildiyi kimi, gələn ildən Təhsil kreditlərinin tətbiq dairəsini genişləndirmək və yaxın illərdə onun əhatə dairəsini yoxsul ailələri əhatə etmə səviyyəsinə çatdırılmaısnı zəruri hesab edirik.

7. Elmə ayrılan vəsait bu sahə üzrə iqtisadi təhlükəsizliyin kritik həddindən 12 dəfə azdır və ÜDM-in cəmi 0,16 faizni, büdcəninisə 0,5 faizinini təşkil edir. Milli Elmlər Akademiyasında çalışan kiçik elmi işçi tarif dərəcəsindən asılı olaraq 227-240 manat,elmi işçi-240-267 manat, böyük elmi işçi-207-306 manat maaş alır. Nə qədər ki, gənc elmi işçilər ailə qurmayıb, bəlkə də belə aşağı maaşa qane olub, işləyirlər.Ailə qurandan sonra görəcəklər ki, aldıqları maaş heç uşağın yeməyinə belə çatmır.Belə şəraitdə Azərbaycan elminin problemi alimindən daha çox maliyyəsindədir deyə, ciddi islahatlar aparmaq şərtilə eli işçilərin əmək haqqlarının artırılması problemi də həll etmək lazımdır. İslahatlar yolu ilə elmin iqtisadiyytala inteqrasiyasına nail ola bilsək, həmin sahəyə yönəldilən hər manat digər sahələrdəkindən daha çox, bir sıra hallarda isə hətta “birə-on” nisbətində gəlir gətirəcək.