Aprelin 11-də keçiriləcək prezident seçkilərindən sonra yenidən xalqın dəstəyini alan prezident inauqurasiytadan sonra yeni komandasını formalaşdıracaq. Bu zaman heç şübhəsiz bir neçə aydır boş qalmış və cəmiyyətdə çoxsaylı müzakirələrə rəvac vermiş təhsil naziri postuna da təyinatın gerçəkləşəcəyi şübhəsizdir. Maraqlıdır ki, istər təhsil ekspertləri, istərsə də mediadakı bəzi müzakirələrdə Təhsil Nazirliyinin AMEA ilə birləşərək Elm və Təhsil Nazirliyi formasında ortalığa çıxa biləcəyini ehrimal edirlər. 

Tanınmış təhsil eksperti, əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərovsa tamam başqa mövzu ətrafında Moderator.az əməkdaşının çoxsaylı suallarını cavablandırıb. Bəri başdan müsahibimizin mükəmməl cavablarından çıxış edərək həcmi böyük olsa da oxucularımızı yormayacaq çox aktual məsələlərə işıq salan söhbət olduğunu diqqətinizə təqdim edirik:         

- XXİ əsrdə elm cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi sayılır. Nizami dövründən üzü bu yana cəmiyyətimizin elmdən və alimdən gözləntiləri  böyükdür. Ulu peyğəmbərimiz də elmə böyük qiymət vermiş və demişdi: bu dünyanı istəyən elmə sarılsın, axirəti istəyən də elmə sarılsın. Dövlət elmə və təhsilə ona görə dəstək verir ki, iqtisadiyyat inkişaf etsin və güzaran yaxşılaşsın. Məlumdur ki, dünyada elmə xərclənən  hər manat 4-5 ildən sonra bir neçə dəfə çox gəlir gətirir, amma bizdə bu baş vermir. Elmə xərclənən pul geri dönmür. Elmin potensialından istifadə edə bilmirik. Bu səbəbdən də həm elm, həm də alim gözümüz qarşısında günbəgün qiymətdən düşür. Alimlər bir biri ilə “hacı, necəsən?” deyərək, hal-əhval tuturlar. Sanki, elm qocalıb əldən düşüb. Ancaq elm həmişəcavan fenomendir. İstəmirəm ki, bizim elm təqaüdə çıxan qocaya bənzəsin. 

- Çox şey yerində deyil. Hesab edirəm ki, AMEA-nın bugünki fəaliyyəti yeni dövrün tələblərinə və çağırışlarına cavab vermir. Bu təşkilat keçmişdə öz məqsədinə yaxşı qulluq etmiş  sovetdən qalan bir qurumdur. İndi başqa zamandır. Azərbaycan elminin strukturu, forması, fəlsəfəsi, siyasəti, məzmunu  yeni quruluşun tələbinə, ruhuna uygun formalaşmalıdır.  

Elm sferasının hər sahəsində dəyişikliyə ehtiyac var. SSRİ tərkibindəki və bugünki AMEA forma və məzmuna eyni olmamalıdır. Çünki, keçmiş dövlət  imperialist dövlət idi. Bu gün yaşadığımız dövlət isə liberal - demokratikdir. Totalitar quruluşda Akademiya müstəqil qurum kimi uğurlu fəaliyyət göstərirdi. İndi bu cür fəaliyyət faydasızdır. Yeni quruluşda Akademiyanın struktur yeri düzgün tapmalıdır.  Bu səbəbdən də çox şey dəyişməlidir. Kadr seçiminə və təyinatına baxış kardinal şəkildə  dəyişməlidir. Elm və siyasət tənzimlənməlidir. Elmin prioritet sahələri yenidən müəyyənləşməlidir. Elmin məqsədi, elmi istiqamətlər və onların aktuallığına yenidən baxılmalıdır. Aktuallıq baxımından fundamental elmlər, texniki elmlər, kənd təsərüfatı, tibb elmləri yenidən sıralanmalıdır. Bunların fərqinə varmaq lazımdır. İmperiya üçün elmin hər sahəsi, hər istiqaməti aktual idi, ancaq bizim kimi ölkələr üçün elmin ancaq müəyyən istiqamətləri aktualdır. Biz qlobal yox, lokal aktuallığa diqqət verməliyik. 

- Akademiyanın strukturunu dəyişməklə nəyisə dəyişmək mümkündürmü?  

- Struktur dəyişikliyin əhəmiyyəti çox böyükdür. Dünyanın ən ucuz bərk cismi olan kömür də, ən bahalı daşı olan almaz da eyni karbon atomlarından təşkil olunub. Onlar arasındakı fərq yalnız quruluşdadır, karbon atomunun düzülüşündədir. Demək istəyirəm ki, AMEA-da struktur dəyşikliyi aparmaqla onu almaz kimi qiymətli hala  gətirmək mümkündür. Necə ki, israillilər buna nail oldular. Münbit olmayan torpaqda qurulan və içməli suyu, ətrafda dostları olmayan İsrail dövləti II Dünya müharibəsindən sonra 1948 - ci ildə quruldu. Bizim Elmlər Akademiyamız isə 1943 -cü ildə yaranıb. Ancaq indi biz onlardan intellektual silah alırıq. Səbəbin düşünməyə dəyməzmi?  Geriliyin səbəbi strukturda və idarəetmədə, həm də kadr siyasətindədir. Heab edirəm ki, elmə  münasibət  dəyişməlidir və struktur islahata getmək zəruridir. 

                                                                                                                                                                      - Struktur islahat üçün hansı model seçilməlidir?

- Bu suala cavab vermək üçün həm dünya təcrübəsindən, həm də, postsovet məkanında yaranmış dövlətlərin də təcrübəsindən bəhrələnmək olar. Postsovet məkanında Elmlər Akademiyaları universitetlərlə inteqrasıya olur, başqa sözlə, Təhsil Nazirliyi ilə Elmlər Akademiyası bir çox sahələrdə birləşdirilir və Elm və Təhsil Nazirliyi yaradılır. Bu yaxşı. Ancaq başqa yol da var. İqtisadiyyatı  inkişaf etdirən qüvvələrin hamısı güclərini bir istiqamətə yönəltsələr, elmə xərclənən pul artıqlaması ilə geri qayıdar. Əgər ölkədə “Elm, Texnologiya və Sənaye” nazirliyi  yaradılarsa, elm iqtisadiyyatı inkişaf etdirə bilər. 20 il öncə dediyim bir fikri təkrar edirəm: iqtisadiyyatın açarı texnikada, texnikanın açarı texnologiyada, texnologiyanın açarı elmdə, elmim açarı da təhsildədir. Elmi məqalələrdə və monoqrafiyalarda alimlərin aldığı nəticələrin bir qismi texnoloqlar tərəfindən reseptlərə çevrilə bilər, şirkətlər və sənayeçilər isə həmin reseptlərin əsasında elm tutumlu məhsul istehsal edə bilərlər. 

Hesab edirəm ki, bizdə Elm, Texnologiya və Sənaye bir qurumda birləşməsində hikmət vardır.  Misal üçün, neft elmi, neft texnologiyası və sənaye ilə bir yerdə olarsa, keyfiyyətli benzini xaricdən almarıq.    

- Texnologiya elmi termin olduğundan onun aydın mənası, tərifi olmalıdır. Bu termindən törəyən “haytex” və “texnoloji sinqulyarlıq”, “siyasi texnologiya” və s. terminlərin də fərqinə varmaq lazımdır. Texnologiya terminin müxtəlif cür tərifləri var. Mən tələbələrimə bu terminin iki cür tərifini öyrədirəm. Məşhur futuroloq alim Fritof  Kaprnın 2000 –ci ildə verdiyi tərif  belədir:  texnologiya –  elmi biliyi qarşıya qoyulan məsələnin təkrarlanan həllinə çevirmək üçün istifadə edilən vasitə, qayda və prosedurların cəmidir. Mənim tərifim bir qədər fəlsəfidir: təbiət elmlərinin qanunauyğunluqlarını süni obyektlərin hazırlanmasına yönəldilməsinə  texnologiya deyilir. Hər gün içdiimiz çay texnoloji məhsuldur, ancaq bulaq suyu texnoloji məhsul deyil.

- Əlbətdə ki, eyni  deyil. Məsələnin incə yeri də buradadır. Sovet dövründə  biz imperiyanın bir parçası idik. İndi isə müstəqil dövlətik. O zaman elmin qarşısında duran istənilən problemlərin həlli imperiyanın məqsədlərinə qulluq edirdi və  qlobal olaraq aktual idi. Bu gün bizim elmin qarşısında  duran problemlərin həlli dövlətimizə qulluq etməlidir və əsasən lokal olaraq aktual olmalıdır. 

- Bu müxtəlifliyin fəlsəfəsini fizika üzərində izah etməyə çalışım. Ötən əsrin ikinci yarısından başlayaraq ölkəmizdə yarımkeçiricilər fizikası geniş tədqiq edilirdi. Akademiyanın fizika ilə bağlı elmi tədqiqat institutlarında yarmkeçirici materialların xassələri hərtərəfli öyrənilirdi. Silisium və Germanium kimi elementar yarımkeçricilərlə bərabər, ikiqat, üçqat, dördqat və daha mürəkkəb yarımkeçrici maddələrin sayı yüzlərlədir. Struktur müxtəlifliyini də nəzərə alsaq (monokristal, polikristal və amorf) bu say 200-300 (?) çoxdur. Bu çox saylı yarımkeçrici maddələrin tədqiqi Sovet dövlətinin elm siyasətinə uyğun idi. Dövlət, super dövlət olduğundan bu tədqiqatların kosmos, atom energetikası, elektron sənayesi və ya sənayenin digər sahələrində tətbiq tapmaq ehtimalı böyük idi. Hətta zamanında tətbiq tapmayan elmi nəticələr “bu gün olmasa da, sabah işə yarayar” prinsipi ilə təşviq edilirdi, dəstək verilirdi və Moskvada tədqiqatçılara elmi adlar, elmi rütübələr verilirdi.  

Sovet elminin bu siyasəti çox təəssüf ki, bu gün də ölkəmizdə davam edir. Kim nəyi istəyir, onu da tədqiq edir, lokal aktuallığa fikir verilmir.  Bu isə bizim elmimizə və milli inkişafımıza  zərərdir. Biz digər dünya dövlətlər üçün elmi məhsul istehsal edən zavallıya çevrilməməliyik. Dövlətin elmə ayırdığı maliyə ilə ancaq özümüzə lazım elmi məhsul istehsal edilməlidir. Burdan o nəticə çıxır ki, biz 300 yarımkeçrici maddələrdən  o maddələri tədqiq etməliyik ki, onlar bizdə tətbiq tapa bilər. Bizim tədqiqat obyeklərimiz qlobal aktuallıq yox, lokal aktuallığa malik  olmalıdır. Elmin bugünkü siyasəti  təəssüf ki, keçmiş siyasətin davamıdır. Buna “STOP” deyilməlidir. Diqqət yetirin, bizdə Radiasiya Problemləri İnistiutu var, amma Qarabağ Problemi İnstitutu yoxdur. Biz dövlətimiz üçün aktual olan elmi istiqamətlərı, mövzuları maliyyələşdirməliyik ki, problemin düzgün, elmi həllini tapaq.

 

- Bu vacib sualdır. Qısa cavab belədir: elmi tədqiqatın obyekti lokal mənada aktual olmaıdır. Bunun üçün  əvvəlcə ölkənin çoğrafiyası, iqlimi, yeraltı sərvətlərin və digər faktorları nəzərə alaraq elmin prioritetləri düzgün müəyyənləşdirilməlidir. Ən çətin iş də budur. Bu suala cavabı məmurlar yox, alimlər verməlidirlər. Bu işi uğurla görə bilən alim elmə rəhbərlik edə bilər və onda elm bar verər. Birinci dünya dövlətlərində də sıradan bir alimi elmin rəhbərliyinə gələrsə, orada da elm ağacı bar verməz. Yəni konkret ölkənin iqtisadi inkişafına töhfə verəcək elmi tədqiqat işləri maliyyələşməlidir. Özümüzdə istifadə edilə bilməyən elmi istiqamətləri niyə maliyyələşdirək?  İstifadə edə bilməyəcəyimiz elmi nəticələrimizdən kimlər bəhrələnəcək? Ola bilsin ki, düşmən dəyirmanına su tökürük...   

Akademiya yenidən elə qurulmalıdır ki, aldığımız elmi nəticələr ilk olaraq özümüzdə tətbiq tapsın. Heç zaman tətbiq tapmayacaq elmi nəticələrin maliyyləşməsi praktikasına son qoyulmalıdır.   

- Şübhəsiz, bu faktorun təsiri güclüdür. Aydındır ki, inkişaf etmiş hansısa kiçik Avropa dövlətində elmi məqsədi ilə Almaniya dövlətində emin məqsədi eyni ola bilməz. Danimarkanın və ya Finlandiyanın  nəyinə lazımdı ki, Marsda şəhər salmağı planlaşdırsın? Bu ABŞ, Çin, Rusiya  kimi böyük dövlətlərə daha çox lazımdı.  

Dünyanın 200 top univeritetlərinin 186 - sı inkişaf etmiş ölkələrdədir. Bu ölkələrdə elm yeni texnologiya, texnologiya isə yeni məhsul yaradır. Bazarı zəbt edən məhsulların 60-80 %  (bugün hər kəsin istifadə etdiyi smatfonlar, İPonlar, sabahkı sükansız və sürücüsüz avtomobillər, robotlar və s.) intellektual məhsuldur. Texnologiyalar əsasən universitetlərdə yaranır. Bu səbəbdən də ABŞ prezidenti  Ruzvelt demişdi:  “Amerika universitetləri qüvvətlidir ona görə yox ki, Amerika varlıdır. Amerika varlıdır ona görə ki, onun universitetləri qüvvətlidir”. İnkişaf etməkdə olan dövlətlərdə elm haytexnologiya (hərbi sənaye, silahqayırma istisna olmaqla) yarada bilmir. Baxmayaraq ki, texniki kəşfiyyatdan da geniş istifadə edilir. 200 top universitetlərindən cəmi 14 bu ölkələrdədir (RF, Çin, Türkiyə və s.). Bu səbəbdən də yeni texnologiyanın yaradılması zəifdir. Misal üçün, qardaş Türkiyənin ixracatında intellektual məhsulların payı 10% -dən azdır. Və ya Sinqapurun istehsal etdiyi intellektual məhslun həcmi RF-dən çoxdur. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, Azərbaycan da praqmatik yolla getməlidir. Qeyd etməliyəm ki, elm çox bahalı sahədir, çünki həm alim əməyi, həm də avadanlıqlar çox bahalıdır. Böyük dövlətlərin özlərinə rəva bildiyi elmi infrastrukturu kiçik dövlətlər yarada bilməzlər. 

  

- Həm lokal, həm də qlobal aktual istiqamət enerji problemidir. İqtisadiyyatın inkişafı enerji təminatından asılıdır. "Kamilləşən Bəşəriyyət" kitabında (Bakı, 2018)  bu problem araşdırılıb və göstərilib ki, inkişafın, tərəqqinin təməli bu faktordan asılıdır. Misal üçün, Finlandiyada adambaşına istifadə edilen enerji təqribən 16 000 kvatt saatdır. Qardaş Türkiyədə isə bu göstərici 3000 –dən azdır. Finlndiya adambaşına 35000 US dolları, ancaq Türkiyə 15000 US dollar düşür. 

Azərbaycanda günəş enerjisi boldur. Bu enerjidən istifadə etmək üçün  günün vacib məsələsidir. Bu gün fizikada ən aktual elmi istiqmətlərdən biri günəş batareyalarının öyrənilməsidir. Materialşünaslığın  o istiqamətinin inkişafına üstünlük verməliyik ki, o sahə günəş bateriyalarında tətbiq edilir. Alimlərimizin gücünü yeni texnologiyaların yaradılmasına yönəltməliyik ki, iqtisadiyyatımız inkişaf etsin, xalqın rifah halı daha da yüksəlsin. 

İkinci aktual istiqamət kənd təsərüfatı elimləri və emal texnologiyasıdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda xeyli növdə meyvə yetişir. Tutaq ki, yüzlərlə ton xurma ya bazarlarda satılır, ya da bağlarda məhv olur. Niyə biz onun emalı ilə məşğul olmuruq? Azərbaycan meyvə qurutma mərkəzi məncə yoxdu. Halbu ki, bu çox sadə bir işdir, onu cüzi vəsaitlə də yaratmaq olar. Bununla biz həm yeni texnologiyanı istehsala tətbiq edərik, həm də əhalimizi bütün fəsillərdə bol meyvə ilə təmin edərik, iqtisadiyyatımız yüksələr.