Məhəmməd Əmin hündür bir təpənin üstünə qalxdı. Səs-küydən qulaq tutulurdu. Lakin nədənsə hələ xeyli gənc olan Məhəmməd Əmin əlini yuxarı qaldıran kimi kütlə tamamilə sakitləşdi. Sanki qurbağa gölünə daş atdılar. O, özünəməxsus təmkinlə əvvəlcə sayı ən azı üç mindən çox olan kütləyə nəzər saldı, sonra çığırmadan, aydın bir nitqlə sözə başladı:

”“ Əziz zəhmətkeşlər! Atalar və qardaşlar! Hamı bilir ki, siz çox əziyyət çəkirsiz. Bir parça çörəkdən ötrü gündə ən azı on dörd saat dözülməz bir əziyyətlə çalışırsız. Lakin bəzən bu parça çörək də sizə qismət olmur, ailəniz, övladlarınız ac qalır, acından cürbəcür xəstəliklərə düçar olur, özünüz isə ac qarnına işləməkdən, toz-torpaq udmaqdan vərəm, sinətəng kimi sağalmaz azarlara mübtəla olursuz. Ac uşaqlarınız hər axşam; “atam indi çörək gətirəcək”,-ümidiylə heç cürə para tapıb təmir eləyə bilmədiyiniz sınıq-salxaq, nəmişlikdən çürümüş, hayı gedib, vayı qalmış qapıya baxır. Siz isə çar üsul-idarəsinin qoyduğu vergini ödəməkdən ötrü sizin haqqınızı kəsən sahibkarların dırnağarası bollu səxavətindən evə çox zaman əliboş gəlirsiz və acından artıq sizin qucağınıza atılmağa taqəti olmayan zavallı övladınızı yalnız xoş sözlərlə ovundurmağa çalışırsız. Bunu da yaxşı bilirsiz ki, ac qarnına heç bir xoş söz insana nuş olmaz. Xoş sözlərə qulaq asmaq üçün və zatən onu həddindən çox sevən valideyinin isti ağuşunda özünü çox bəxtəvər hesab eləmək üçün cocuğun qarnı tox olmalıdır. Siz isə günahsız olduğunuz halda doğma övladınızın üzünə baxa bilmir, xəcalət çəkirsiz. Belə isə nəhəng bir sual meydana çıxır? Axı bütün bunların səbəbi nədir?! Çar hökumətinə vergi ödəməkdən bezmiş sahibkarlarmı?! Yoxsa Bakının nefti ilə dünyanın ən varlı adamlarına çevrilən Nobel qardaşlarımı?! Mənim əzizlərim, bunun səbəbi aydındır. Əlbəttə siz bunu çox yaxşı bilirsiz, lakin mən sözümün canı olduğu üçün bunu yenə təkrar eləməyi özümə borc bilirəm. Bunun səbəbi təxminən yüz il bundan qabaq vətənimiz, torpağımızı işğal etmiş Çar hökumətidir. Çar üsul-idarəsinin bizim üzərimizdə tətbiq etdikləri eybəcər qanunlardır. Bizi bu bəlalardan nə qurtara bilər?! Hər gün tətillər, nümayişlər keçirib bir parça çörəyimizi bizə çox gördüklərinə görə etirazımızı bildirməkmi?! Yoxsa bir dəfəlik işdən əl götürüb tamamilə acından ölməkmi?! Xeyr! Əlbəttə tətillər də, nümayişlər də lazımdır. Lakin daha böyük, daha gərəkli arzuların yerinə yetirilməsindən ötrü. Mənim əzizlərim! Biz əsrlər boyu, Şah İsmayılın, Şah Təhmasibin və başqa şahlarımızın rəşadəti, şücaəti, qeyrəti və ağıllı sityasəti nəticəsində müstəqil olmuşuq, hürr yaşamışıq. İndi də bizə milli istiqlalımızı qazanmaq lazımdır. Əgər insan kimi yaşamaq, qədim tarixə və mədəniyyətə mailk bir xalq olduğumuzu, eyni zamanda hürr olmağımızı istəyiriksə hökmən milli istiqlalımızı qazanmalı, müstəqil olmalıyıq. Daha doğrusu bu cənnət vətənimizi müstəqil bir dövlətə çeirməliyik. Bunun üçün biz hamımız mübarizə aparmalıyıq. Hamımız vuruşmalıyıq. Bu yolda ya bir nəfər kimi ölməliyik, ya da müstəqilliyimizi qazanıb dövlətimizi dünyanın ən inkişaf etmiş dövlətinə çevirməli, eyni zamanda bir millət kimi özümüz öz ağamız olaraq, hürr və bəxtəvər yaşamalıyıq. Məmin əzizlərim! Siz buna hazırmısız?

Kütlədən elə bir səs gəldi ki, sanki hansısa bir dağ parçalanıb yerə töküldü:

”“ Hazırıq! 

Məhəmməd Əğmin bir də soruşdu:

”“ Milli istiqlal qazanmaq, müstəqil dövlət qurmaq üçün savaşa hazırmısız?! 

 Səs bu dəfə əvvəlkindən də güclü oldu:

”“ Hazırıq! 

Məhəmməd Əmin əlini yuxarı qaldırdı:

”“ Allahu-Əkbər!

 Kütlənin səsi ərşi-əlaya yüksəıldi:

”“ Allahu Əkbər! 

Məhəmməd Əmin “kürsü”dən düşdü. Minlərlə adamın gözlərində ümid qığılcımı parlayırdı. Gəncin on dəqiqəlik çıxışından sonra sanki bütün dərd-qəmlərini, ağrı-acılarını unutmuşdular. Onlar artıq iyirmi dörd yaşlı, tək mənəviyyatında deyil, simasında eybi olmayan, uca boylu, mütənasib bədənli, alnı işıqlı, iti baxışlı, eyni zamanda fövqəladə şuura malik olan gən¬cə tayı-bərabəri olamayan bir lider və xilaskar kimi baxırdılar. 

* * *

Bakıdakı “Jandarmeriya idarəsi”nin rəisi Lesnıx hər gün səhər idarəyə üst-başını səliqəyə salmış, üzü təraş edilmiş, xrom çəkmələri par-par parıldamış halda gəlsə də, bu gün olduqca güclü yağış yağdığı üçün güclü leysanın az müddət içərisində döşəmə əsgisinə çevirdiyi mundirinin acınacaqlı bir görkəmi vardı və daim qara brilyant kimi parıldayan çəkmələri isə tamamilə palçığa bulaşmışdı. 

Lesnıxın bu cür islanmasına səbəb onu hər gün işə gətirib aparan avtomobilin dünən mühərrikinin xarab olması, sanki dəryalar göyə qalxıb yerə töküldüyünü andıran dəhşətli yağmurun altında isə faytonların tamamilə görünməməsi idi. Şübhəsiz ki, belə leysanda faytonları aparan atlar da hərəkət eləyə bilməzdi. Çətirdən isə zəhləsi getdiyi üçün heç vaxt evində çətir saxlamırdı, belə ki, Lesnıx yalnız indi çətirin nə qədər gərəkli bir şey olduğunu anlamağa başlamışdı. 

Bir sözlə, Lesnıx şiddətli yağışın altında düz iki kilometr yarım məsafəni piyada gəldiyinə görə, yolu qaça-qaça qət etməsinə baxmayaraq islanmış cücəyə dönmüşdü. O, şərqə baxan iri pəncərələri olduğu üçün daim işıqlı, indi isə göydən yerə fəvvarə vuran qara-boz buludların arxasından günəşin şəfəqləri demək olar ki, öz gücünü tamamilə itirdiyinə görə yarıqaranlıq kabinetinə girib əsəbi halda suyu yerə süzülən furajkasını və surtukunu çıxarıb asıqandan asdı, sonra isə daha əsəbi şəkildə tamamilə suya batıb qıçlarına yapışmış şalvarına baxdı və sanki kiminləsə danışırmış kimi uca səslə dedi:

”“ Lənət şeytana! Elə bil sakit okean bu gecə göyə uçub, sonra da uça-uça gəlib burda, Bakıda başımıza tökülür. 

Lesnıx masasının altındakı düyməni basdı və bir neçə saniyədən sonra köməkçisi Jabski kabinetə daxil oldub polis salamı verdi. 

Lesnıx üzünü ona tutdu:

”“ Get anbara, ordan mənim üçün bir dəst mundir gətir. Hə, bir dənə də furajka gətirsən pis olmaz. 

 Ã–z üstü-başı da su içində olan Jabski yenə polis salamı verib kabinetdən çıxdı. Lesnıx şkafdakı qovluğlara baxdı və onlardan birini götürüb masasının üstünə qoydu. Qovluğu açıb ordakı kağızları oxumaq istədi, lakin otaq yarıqaranlıq olduğu üçün hərfləri sezə bilmədiyinə görə şkafından üstündəki şamdanı götü¬rüb şam yandırmağa məcbur oldu. Şamlar yanandan sonra qarşısındakı kağızı pıçıltı ilə oxumağa başladı: “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Çar hökumətinin ən qatı düşmənlərindən biri. Dəfələrlə çar hökumətinə qarşı baş verən nümayişlərə, tətillərə başçılıq etmişdir. Lap gənc yaşından özünü siyasət meydanına atmışdır. Çar hökumətinin çox qorxulu düşməni Kobanı bir dəfə Balaxanıda ölümdən qurtarmış, sonra isə həbsxanadan qaçırmışdır. 1905-1906-cı illərdə baş verən erməni-müsəlman davası zamanı xüsusi fəallıq göstərmiş, müsəlman cavanlarının böyük bir qismini silahlandırmış, özü də bilavasitə savaşlarda iştirak etmişdir. Gecələr isə divarlara məhz özü tərəfindən hazırlanan kağızlar yapışdırmış, müsəlmanları ayıq olmağa, ermənilərdən gələ bilən hər bir təhlükədən qornmağa səsləmiş, ermənilərin “Böyük Ermənistan” yaratmaq niyyətlərini bəyan etmişdir. Müsəlmanların inkişafını islamlaşmaqda, türkləşməkdə və müasirləşməkdə görür. Həm də maarifçidir. Osmanlı dövlətinə çox meyllidir. Eyni zamanda turançıdır. Tək Qafqaz müsəlmanlarını deyil, bütün türkləri azad və müstəqil görmək istəyir. Çox zirək, cəld və cəsarətlidir. Beyni həddindən artıq iti işləyir. Dəfələrlə təqiblərdən yayına bilmişdir”. 

Lesnıx bütün diqqətini cəmləşdirib Məhəmməd Əmin bəyin kağızın üstünə yapışdırılmış şəklinə baxdı:

”“ Uzun boylu, ağbəniz, geniş alınlı, mütənasib bədənli, iti baxışlı.