Türkiyənin nəqliyyat naziri Binali Yıldırım “Kanal İstanbul†layihəsinin yenidən müzakirə olunacağını və proyektdə köklü dəyişikliklər aparılacağını bildirib.
Strateq.az-ın məlumatına görə, nazir bunun səbəbini kanal marşrutunun keçəcəyi ərazilərin geoloji problemləri və tarixi sahələr üzərində yerləşməsiylə əsaslandırıb və mütəxəssislərin məsləhətini nəzərə aldıqdan sonra proyekt hazırlığına yenidən başlanacağını deyib. Yəni əvvəlki layihənin üzərindən tamamilə qara bir xətt çəkib.
Xatırladaq ki, “Kanal İstanbul†bu zamana qədər AKP hakimiyyətinin əlində əsas təbliğat vasitəsinə çevrilmiş, “əsrin proyekti†kimi ictimai rəyə təqdim olunmuşdu. Halbuki, bir çox mütəxəssislər hələ proyekt ortaya atılan gündən bəri onun mənasızlığını gündəmə gətirmiş, boş-boşuna çəkiləcək xərc olduğunu önə sürmüşdülər.
10 milyard dollara baÅŸa gÉ™lÉ™cÉ™yi gözlÉ™nilÉ™n “Kanal Ä°stanbulâ€un vacibliyi Ä°stanbulun tÉ™hlükÉ™sizliyiylÉ™ É™laqÉ™lÉ™ndirilirdi. Guya, bu proyekt baÅŸa çatdıqdan sonra Qara dÉ™nizdÉ™n MÉ™rmÉ™rÉ™yÉ™ keçən gÉ™milÉ™r ordan Aralıq dÉ™nizinÉ™ çıxaraq mÉ™nzillÉ™rinÉ™ yollanacaqdılar. BelÉ™cÉ™, TürkiyÉ™ indiyÉ™ qÉ™dÉ™r boÄŸazdan qazanmadığı pulları kanal vasitÉ™silÉ™ É™ldÉ™ edÉ™cÉ™kdi. Kanaldan istifadÉ™ olunması nÉ™ticÉ™sindÉ™ Ä°stanbul boÄŸazında tıxacların azalacağı da proqnozlaÅŸdırılanlar arasında idi.
Mütəxəssislər isə bu optimizmi bölüşmürdülər. Onların fikrincə, eni 150 metr olacaq bu kanal istər genişliyi, istərsə də məsafəsi və dolayısıyla keçiş müddəti baxımından boğazdan xeyli geri qalacaqdı. "Montro müqaviləsi"nə görə, boğazdan müftə-müsəlləh keçmək hüququna malik olan xarici ölkələrə aid gəmilərin hansı ağılla ödənişli keçişə üstünlük verəcəyi sualının, həqiqətən də, heç bir məntiqli cavabı yox idi.
Kim bilir, bəlkə də Binalı Yıldırımın texniki xüsusiyyətlərlə əsaslandırmağa çalışdığı təxirəsalmanın daha əsaslı səbəbləri vardı və bu səbəblərin başında isə onun, ümumiyyətlə, mənasızlığı prinsipi dayanırdı.
Bir başqa səbəb isə Qara dənizin geopolitik əhəmiyyəti ilə bağlıdır.
Məlum olduğu kimi, Qara dəniz öz sahillərində bir neçə dövləti birləşdirir. Bu dövlətlərdən biri Rusiya, digərləri Ukrayna, Bolqarıstan, Gürcüstan və Rumıniyadır. Qara dəniz, faktiki olaraq, bu ölkələrin dünyaya açılan qapısı xarakteri daşıyır. Dənizə tökülən çaylar (xüsusilə də Fransa sərhədlərinə qədər uzanan, bütün Orta və Şərqi Avropanı əhatə edən Dunay) vasitəsilə gəmilər bu su hövzəsindən Almaniya, Avstriya, Balkan dövlətləri və Moldavaya da səfər edə bilirlər.
Düzdür, bu gəmilərin səfərə çıxması üçün subasımının 2.5 metrdən çox olmaması, hündürlüyünün isə 6 metri keçməməsi tələb olunur. Başqa sözlə, Qara dənizdən Avropaya çaylar vasitəsilə yalnız kiçik gəmilər üzə bilərlər. Bu məhdudiyyətlər Qara dəniz üzərindən ticarət dövriyyəsini azaltsa da, Aralığa birbaşa çıxışı olmayan bir çox Avropa ölkələri, o cümlədən Almaniya üçün ən qısa, bəziləri (məsələn, Avstriya) üçün isə alternativsiz yoldur. Bir sözlə, Qara dəniz bütün Avropanın iqtisadi qan-damar sisteminə çevrilmək potensialına malikdir.
Bununla belə, SSRİ zamanında qütbləşmiş və dəmir pərdələrlə bir-birindən ayrılmış dünya gerçəkləri Qara dənizin bu əvəzsiz potensialının reallaşmasına imkan verməmiş, onu Aralığa bağlayan İstanbul boğazını digər bənzər keçid nöqtələriylə müqayisədə daha qısır vəziyyətə salmışdı. Təsadüfi deyil ki, bu gün dünya dəniz ticarət yollarının ən önəmli keçid məntəqələrindən sayılan Malakkadan üzən gəmilərin sayı İstanbul boğazından keçənlərdən 100 dəfədən daha artıqdır.
Elədirsə, sual ortaya çıxır: bu qədər qısır imkanlara sahib Qara dəniz niyə qlobal geopolitik mübarizələrin əsas hədəfinə çevrilib?
Zənnimizcə, bu sualın ilk cavabına yuxarıda qısaca da olsa toxunduq: Qara dənizin çox ciddi potensialı var və bu potensialı qlobal dünyaya qazandırmaq, yaxud ona təkbaşına sahib olmaq yarışı gedir.
Bir müddət əvvəl və elə indi də istər Ukraynada, istərsə Moldavada, istərsə Gürcüstanda baş verən inqilabi proseslərin əsas səbəbinin kökündə, fikrimizcə, bu yarış dayanır. Özünü təkqütblü dünyanın yeganə lideri kimi görən ABŞ, Qara dənizi beynəlxalq dəniz ticarəti şəbəkəsinə bağlamaqla, öz dünya hegemonluğunu tamamlamaq istəyir. Onun əsas rəqib olaraq gördüyü Rusiya isə Qara dənizi əldən buraxmaq niyyətində deyil.
Prinsip etibarilə, Rusiyanı da anlamaq olar. Şimal qonşumuzun geopolitik mövqeyi Qara dənizə sahib olmağı tələb edir. Axı, dünya dövləti olmağın başlıca açarı okeanlara çıxış və nəzarət imkanına bağlıdır. Rusiyanın isə dünyaya okeanlara açılan 3 qapısı var:
Onlardan biri Baltik və Sibir dənizidir ki, Şimali Buzlu okeanına açılır, amma ilin böyük qismində don vəziyyətində olur.
Digəri Berinq və Oxot dənizidir ki, Sakit okeana açılsa da, həm Rusiya iqtisadiyyatının əsas mərkəzindən xeyli uzaqlıqda yerləşir, həm də bu okean tamamilə ABŞ-ın nəzarətindədir.
Üçüncü isə Qara dənizdir ki, dünya dəniz ticarətinin ən mühüm marşrut xətti sayılan Aralıq dənizinə açılır.
Göründüyü kimi, Qara dÉ™nizÉ™ sahiblik rus imperialist siyasÉ™tinin “olmazsa olmazıâ€dır vÉ™ onun istÉ™r Ukraynada, istÉ™rsÉ™ dÉ™ Gürcüstanda baÅŸ verÉ™n rÉ™ngli inqilablara olduqça aqressiv münasibÉ™ti dÉ™ bundan qaynaqlanır. HÉ™r bir böyük dövlÉ™t iddiasıyla ortaya çıxan siyasi iradÉ™, sözsüz ki, özünün bu potensialını tÉ™hdid edÉ™n hadisÉ™lÉ™rÉ™ biganÉ™ qala bilmÉ™z, É™ksinÉ™ bunu müharibÉ™ sÉ™bÉ™bi hesab edÉ™r. Rusiyanı da bu mÉ™nada anlamaq çətin deyil.
Nə qədər Qara dənizlə heç bir əlaqəsi olmasa belə, ABŞ-ın da bu su hövzəsiylə bağlı konkret maraqları var. Həmin maraqlar dünyanın yeganə siyasi qütbü olmaq istəyindən və potensialından irəli gəlir.
İstər iqtisadi, istər hərbi cəhətdən dünyanın ən böyük gücü sayılan ABŞ bir neçə okeanın əhatəsində yerləşir. Bu da ona qlobal dəniz ticarəti üzərində heç kimdə olmayan nəzarəti qurmaq imkanı verir. Gəlin, ən yaxşısı, amerikalı strateq və “STRATFOR†analitik mərkəzinin sahibi Corc Fridmanın bu barədə dediklərinə nəzər salaq:
"Amerika gücünün É™sasını okeanlar təşkil edir. Okeanlarda qurulan hegemoniya digÉ™r dövlÉ™tlÉ™rin ABÅž-a hücum etmÉ™sinin qarşısını alır, lazım olanda ABÅž-ın baÅŸqa yerlÉ™rÉ™ müdaxilÉ™ etmÉ™sinÉ™ ÅŸÉ™rait yaradır vÉ™ ona beynÉ™lxalq ticarÉ™ti idarÉ™ etmÉ™k imkanı verir. ABÅž-ın bu gücündÉ™n istifadÉ™ etmÉ™sinÉ™ ehtiyac yoxdur, amma baÅŸqa birinin istifadÉ™sinÉ™ dÉ™ icazÉ™ vermÉ™mÉ™lidir. ABÅž bütün okeanlara nÉ™zarÉ™t etmÉ™lidir. TarixdÉ™ heç bir güc bunu etmÉ™yib. Bu nÉ™zarÉ™t yalnız ABÅž-ın tÉ™hlükÉ™sizliyi deyil, eyni zamanda beynÉ™lxalq sistemi formalaÅŸdırmaq gücünün É™sası demÉ™kdir. ÆgÉ™r ABÅž icazÉ™ vermÉ™zsÉ™, heç kim dünya okeanlarında istÉ™diyi yerÉ™ gedÉ™ bilmÉ™z. DÉ™nizlÉ™rdÉ™ nÉ™zarÉ™ti davam etdirmÉ™k ABÅž üçün É™n É™hÉ™miyyÉ™tli geosiyasi hÉ™dÉ™fdir".
Fikrimizcə, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Müəllif öz ölkəsinin okeanlar üzərində strateji maraqlarını o qədər səlis ifadə edir ki, istər Çinlə Şərqi Çin dənizi, istərsə də Rusiya ilə Qara dəniz üzərində gedən geopolitik gərginliyə bu aspektdən nəzər salanda hər şey aydın görünür. Xüsusilə də Qara dəniz ABŞ hegemoniyasının nəzarətindən kənarda qaldığından, İstanbul boğazı ola-ola, ondan xeyli dar potensiala sahib kanalın açılması zərurətinin səbəbi aydınlaşır. Belə məlum olur ki, qlobal güc mərkəzləri 15 milyonluq İstanbul əhalisinin təhlükəsizliyini bəhanə edərək, Rusiyanın son “nəfəsliyini†də bağlamaq istəyirdilər.
Elədirsə, onda Türkiyə niyə bu geopolitik layihəni təxirə salır?
ZÉ™nnimizcÉ™, istÉ™r Ukrayna, istÉ™r Gürcüstan, istÉ™rsÉ™ dÉ™ Moldavada son zamanlar ortaya çıxan bÉ™zi hadisÉ™lÉ™r “Kanal Ä°stanbul†layihÉ™sinin É™hÉ™miyyÉ™tini dÉ™ azaltmışdı. YÉ™qin ki, yaxın zamanlarda baÅŸ verÉ™cÉ™k daha mühüm hadisÉ™lÉ™r Qara dÉ™nizi artıq Rusiyanın daxili su hövzÉ™si olmaqdan çıxaracaq vÉ™ onu beynÉ™lxalq dÉ™niz ticarÉ™tinÉ™ qazandıracaq. ÆslindÉ™ bir zamanlar VarÅŸava Paktının üzvlÉ™ri olan digÉ™r Qara dÉ™nizli ölkÉ™lÉ™rin NATO-ya girmÉ™siylÉ™ bu prosesin É™sası çoxdan qoyulmuÅŸdu.Ä°ndisÉ™ növbÉ™ digÉ™r sahildaÅŸ post-sovet ölkÉ™lÉ™rinÉ™ yetiÅŸib. Onların Rusiyadan uzaqlaÅŸmasıyla missiya tamamlanacaq, tÉ™kqütblü dünyanın son kÉ™rpiclÉ™ri hörülÉ™cÉ™k.
Heç də təsadüfi deyil ki, Ukrayna neçə müddətdir, Rusiyanın təsir dairəsindən çıxmaq üçün çabalayır, Moldavada hökumətə qarşı etiraz aksiyaları güclənir, Gürcüstanın Rusiyadan asılılığını azaltmaq üçün ölkədə böyük qaz ehtiyatlarının axtarışı ciddi nəticələr verir.
O da təsadüfi deyil ki, “Kanal İstanbul†layihəsi məhz Ukrayna böhranına hazırlıq mərhələsində ortaya atılıb. Xatırlayırsınızsa, Ukrayna “baharı†Viktor Yanikoviçin Avropa Birliyi ilə əməkdaşlıq və sərbəst ticarət müqaviləsindən imtina etdiyi zaman, yəni 2013-cü ilin 21 noyabrında başladı. Prinsipcə, Yanikoviç də hakimiyyətə bu müqavilədən imtina etmək üçün 2010-cu ildə Rusiyanın açıq dəstəyi ilə gətirilmiş, özündən əvvəlki Qərbyönümlü hökumət üzvlərini həbsə atmışdı. Təbii, Qərb bu hakimiyyət dəyişikliyinə biganə qalmayacaq, özünün yeni qüvvələrindən istifadə edərək revanş almağa çalışacaqdı və necə ki, 3 ildən sonra bu mübarizə başladı. Məsələyə bu aspektdən nəzər salanda Ukrayna inqilabının toxumlarının hələ 2010-cu ildə səpildiyi aydın olur.
Maraqlıdır ki, “Kanal Ä°stanbul†proyekti haqqında ilk mÉ™lumat da TürkiyÉ™ prezidenti RÉ™cÉ™b Tayip ÆrdoÄŸanın diliylÉ™, tÉ™xminÉ™n o zaman - 2011-ci ilin 27 mart tarixindÉ™ sÉ™slÉ™ndirilmiÅŸdi. Görünür, Rusiyanın keçmiÅŸ “arxa baxçasında†öz hegemoniyasını güclÉ™ndirmÉ™k istÉ™yi onun “nÉ™fÉ™sliyini†kÉ™smÉ™sini ÅŸÉ™rtlÉ™ndirmiÅŸ vÉ™ bu proyekt ortaya atılmışdır. Ä°ndisÉ™ Ukraynanın É™hÉ™miyyÉ™tli hissÉ™sinin Rusiyanın nÉ™zarÉ™tindÉ™n çıxması tam qÉ™tiləşdikdÉ™n vÉ™ Moskvanın başı Suriyaya qatıldıqdan sonra Qara dÉ™niz “nÉ™fÉ™sliyiâ€nin baÄŸlanmasının da lüzumu qalmayıb. BelÉ™ bir vÉ™ziyyÉ™tdÉ™ Qara dÉ™niz “nÉ™fÉ™sliyinin†baÄŸlanması digÉ™r “dost†sahildaÅŸlara zÉ™rÉ™r vurmaqdan baÅŸqa bir anlama gÉ™lmir.
ÃœstÉ™lik, TürkiyÉ™ vÉ™ Balkan ölkÉ™lÉ™ri dÉ™ Rusiyayla artıq düşmÉ™n vÉ™ziyyÉ™tÉ™ gÉ™tirilib. ÖlkÉ™nin Qara dÉ™niz vasitÉ™silÉ™ ticarÉ™t É™laqÉ™lÉ™rini geniÅŸlÉ™dÉ™ bilÉ™cÉ™yi Avropa da Moskvadan üz döndÉ™rib. Rusiyanın ayaqda durmaq üçün bütün ümidlÉ™rini Åžanxay ÆmÉ™kdaÅŸlıq Təşkilatına baÄŸlamaqdan baÅŸqa çarÉ™si yoxdur. Qara dÉ™nizdÉ™n “Şanxayâ€a açılmaq üçün MÉ™rmÉ™rÉ™yÉ™, Aralığa, ordan SuveyÅŸ kanalıyla Qırmızı dÉ™nizÉ™ vÉ™ Hind okeanına çıxmaq tÉ™lÉ™b olunur ki, bu da xeyli uzaq yoldur.
Tam bu sıralarda İran Xəzər dənizindən Hind okeanına kanal çəkmək arzusunu dilə gətirir. Sanki Qara dənizdə hərəkət sahəsi daraldılan Rusiyaya ən qısa və təhlükəsizlik yol göstərilir. Moskvanın bütün diqqəti onun üçün İrandan açılacaq yeni “nəfəsliyə†yönəldilir. Rusiyanın əlinin-qolunun kəsildiyi Qara dəniz isə dünya hegemonluğuna can atan qüvvələrin nəzarətinə keçir.
Bu durumda, həqiqətən də, nəfəs daraltmağa nə hacət?
Heydər Oğuz
Strateq.az
